330-332-anand-zarys_historii 1k3z2l

PRACE POGL¥DOWE

Jacek SEIN ANAND

Zarys historii stosowania wybranych œrodków psychoaktywnych History of the usage of chosen psychoactive substances

Pomorskie Centrum Toksykologii Kierownik: Dr n. med. Wojciech Waldman Dodatkowe s³owa kluczowe: œrodki psychoaktywne historia stosowania Additional key words: psychoactive substances history of the usage

Adres do korespondencji: Dr n. med. Jacek Sein Anand Pomorskie Centrum Toksykologii 80-104 Gdañsk, ul. Kartuska 4/6 e-mail: [email protected] Tel./Fax: +48 58 682 57 67

330

W pracy przedstawiono zarys historii stosowania wybranych œrodków psychoaktywnych, w tym naturalnych œrodków narkotycznych, tytoniu i alkoholu. Wstêp U¿ywanie i nadu¿ywanie œrodków psychoaktywnych towarzyszy³o ludziom od zarania dziejów [3,8,25-27,29,33,34]. Oko³o 12000 lat temu cz³owiek udomowi³ pierwsze zwierzêta i rozpocz¹³ hodowlê roœlin, wœród uprawianych przez niego gatunków znalaz³y siê tak¿e takie, które mia³y mo¿liwoœæ zmiany ludzkiej œwiadomoœci [12,2527,29,33,34]. Pocz¹tkowo œrodki psychoaktywne wykorzystywane by³y przez cz³owieka wy³¹cznie przy okazji obrzêdów religijnych oraz dzia³añ o charakterze leczniczym [21,22,24, 29,33,34]. Dziêki swoim atrakcyjnym w³aœciwoœciom, substancje te sta³y siê jednak szybko ogólnodostêpnym panaceum pomagaj¹cym zwalczyæ frustracjê, strach, lêk, nudê, biedê i zmêczenie [1,23,29,33,34]. Warto podkreœliæ, ¿e w ówczesnych czasach ka¿da spo³ecznoœæ plemienna stara³a siê dysponowaæ w³asnymi, charakterystycznymi dla siebie œrodkami psychoaktywnymi, które poprzez zwiêkszenie jej koherencyjnoœci mog³y zadecydowaæ o przetrwaniu grupy jako ca³oœci [3,23,24,29,33,34]. Poni¿ej przedstawiono jedynie zarys historii stosowania wybranych, naturalnych œrodków psychoaktywnych u¿ywanych przez ludzi na przestrzeni wieków. Muchomor czerwony (Amanita muscaria) Do najstarszych œrodków narkotycznych, stosowanych przez cz³owieka ju¿ w 8000 r.p.n.e., nale¿a³ muchomor czerwony (A. muscaria). Wywar z tego grzyba zawiera halucynogennie dzia³aj¹ce substancje takie jak kwas ibotenowy, muscimol i muskazon [13,30,31,33,34]. Poniewa¿ muscimol wydalany jest przez nerki w postaci niezmienionej, na terenach Azji oraz Syberii znany by³ rytua³ picia moczu mê¿czyzn odurzonych wywarem A. muscaria [13,30,31, 33,34]. Pomimo tego, ¿e w kolejnych stuleciach stosowanie muchomora czerwonego uleg³o stopniowemu ograniczeniu, w 1730 r. okaza³o siê, ¿e jest on nadal u¿ywany przez kilka izolowanych grup pochodzenia fiñsko-ugryjskiego zamieszkuj¹cych Syberiê zachodni¹ oraz trzy prymitywne plemiona ¿yj¹ce w jej pó³nocno-wschodniej czêœci [1,25-27,29,30,31,33,34].

Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6

The some facts from the history of the usage of chosen psychoactive substances including natural narcotics, tobbacco and alcohol were described.

Konopie indyjskie Obok maku i krzewu kokainowego, konopie by³y jednymi z pierwszych roœlin uprawianych przez cz³owieka nie tylko z powodu ich walorów u¿ytkowych [23,24,33,34]. Odurzaj¹ce w³aœciwoœci konopii znane by³y mieszkañcom Azji ju¿ w mezolicie (ok. 10000 lat p.n.e.), zaœ pierwsze wzmianki na temat ich stosowania zawdziêczamy chiñskiemu cesarzowi Shen Nung (ok. 2737 r.p.n.e.) [21,23,24,33,34]. W 2000 r.p.n.e. Indoariowie u¿ywali alkoholu z dodatkiem konopii zwanego somras, zaœ psychoaktywne w³aœciwoœci roœliny opisano w najstarszych ksiêgach weddyjskich (ok. 2000 r.p.n.e.). Zapiski na temat zastosowania konopii mo¿emy odnaleŸæ równie¿ w egipskim papirusie Ebersa z 1550 r.p.n.e., oraz w ornamentyce staro¿ytnej Grecji [23,25-27,33,34]. Od 1000 r.n.e. konopie sta³y siê niezwykle popularne w krêgu kultury arabskiej. Dzia³o siê tak przede wszystkim dlatego, ¿e Arabowie uznawali konopie i opium jako dozwolone przez Koran œrodki psychoaktywne [16,33,34]. Do Europy haszysz dotar³ ju¿ w neolicie o czym œwiadcz¹ znaleziska z Rumunii m.in. fajka do palenia opium z pozosta³oœciami konopii [21,22,24,29,33,34]. Renesans zainteresowania t¹ roœlin¹ zawdziêczamy m.in. opowieœciom Marco Polo (1254-1324 r.), dziêki którym wierzono w istnienie ismaelitów-morderców, którzy odurzeni haszyszem dokonywali rytualnych mordów na zlecenie swoich mocodawców [33,34]. Kolejne ekspansje konopii na stary kontynent odbywa³y siê za poœrednictwem Maurów pustosz¹cych obecne tereny Hiszpanii i Portugalii oraz wojsk Napoleona, które powracaj¹c do Francji z Egiptu przynios³y ze sob¹ rytua³ ich stosowania [23,24,33,34]. Opium Z ponad stu odmian rodzaju Papaver, jedynie gatunki P. somniferum i P. setigerum posiadaj¹ zdolnoœæ wytwarzania morfiny [29]. Ju¿ 4000 lat p.n.e. Sumerowie znali i stosowali opium o czym œwiadcz¹ odnalezione w okolicach Bagdadu (1889 r.) glinia-

J. Sein Anand

ne tabliczki okreœlane mianem pierwszej na œwiecie farmakopei [5,24,28,33,34]. Sumerowie nazywali mak „hul gil” co w dowolnym t³umaczeniu oznacza³o roœlinê daj¹c¹ radoœæ. Wiedza na temat dzia³ania przetworów opium szybko rozprzestrzeni³a siê na tereny zamieszkane przez Asyryjczyków, Babiloñczyków oraz Egipcjan, a nastêpnie na ca³y ówczesny œwiat [5,12,28,33,34]. W staro¿ytnym Rzymie, nadworny lekarz cesarza Marka Aureliusza, Claudius Galenus z Pergamum (Galen 130-200r.) nie tylko sam nie stroni³ od przyjmowania opium ale stosowa³ go chêtnie wœrod swoich pacjentów [14,15,28,33,34]. Przypuszcza siê, ¿e cesarz Marek Aureliusz by³ jedn¹ z pierwszych znanych nam osób nadu¿ywaj¹cych ten narkotyk. Opium, obok haszyszu, by³o dozwolonym œrodkiem psychoaktywnym w pañstwach arabskich. Jeden z najwiêkszych irañskich lekarzy i filozofów Avicenna (9801037 r.) szeroko stosowa³ jego przetwory. Czêœæ badaczy uwa¿a, ¿e jego œmieræ mia³a œcis³y zwi¹zek z przedawkowaniem wina z dodatkiem w³aœnie tego œrodka psychoaktywnego [21]. Jedn¹ z pierwszych osób, która zwróci³a uwagê na uzale¿niaj¹ce i toksyczne w³aœciwoœci opium, by³ arabski lekarz al Biruni ¿yj¹cy ok. 1000 r.n.e. [Hamarneh]. W kolejnych latach jego stosowanie by³o jednak szeroko propagowane przez tak wybitnych lekarzy jak Paracelsus czy T. Sydenham [5,24,28,33,34]. W Polsce Farmakopea Koœciuszkowska z 1794 r. zaleca³a stosowanie preparatów makowych m.in. przy: „biegunce, drgawkach, konwulsjach, krwiopluciu, zapaleniu p³uc, czkawce, krztuœcu, kaszlu, gruŸlicy i wielu innych schorzeniach” [29,33,34]. Na wiêksz¹ skalê problem uzale¿nieñ od opiatów zaobserwowano dopiero w osiemnasto- i dziewiêtnastowiecznych Chinach. Z szacunkowych danych wynika, ¿e w latach 1858 i 1878 iloœæ ludzi regularnie pal¹cych opium wzros³a w tym kraju z ok. 2 mln do ponad 120 mln osób [21,23,24, 29,33,34]. Podobnie niekorzystnie przedstawia³a siê sytuacja epidemiologiczna w ówczesnej Europie. W po³owie XIX w. spo¿ycie opium „na g³owê 1000 mieszkañców Anglii osiêgnê³o 11 funtów” i nawet najbiedniejszych staæ by³o na kufel piwa z dodatkiem tego narkotyku [23,28]. Do Ameryki Pó³nocnej opium dotar³o wraz z pierwszymi europejskimi osadnikami, a ju¿ w 1796 r. pojawi³ siê tam pierwszy specyfik zawieraj¹cy ten niebezpieczny narkotyk [28,29]. Kilka lat póŸniej na rynku amerykañskim znajdowa³o siê kilka tysiêcy ró¿nych preparatów zawieraj¹cych w swoim sk³adzie opium [5,23,24,28,33,34]. Warto zauwa¿yæ, ¿e ówczesne spo³eczeñstwa Europy oraz Ameryki Pó³nocnej nie zaakceptowa³y palenia narkotyku. Na terenach obecnego USA preferowano zaœ jego stosowanie w innych formach, w tym przede wszystkim mikstur wytwarzanych na bazie alkoholu [5,23,24,33,34]. Prze³omem w historii opium okaza³o siê wyizolowanie z niego morfiny. Dokona³ tego w 1803 r. niemiecki aptekarz F.W. SerturPrzegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6

ner (1783-1841 r.). Smutnym pozostaje fakt, ¿e uzale¿ni³ siê on od morfiny, opisuj¹c przy tym bardzo dok³adnie skutki jej przewlek³ego nadu¿ywania [12,23,28,33,34]. Warto pamiêtaæ, ¿e jeszcze w XIX w. stosowanie opium by³o powszechnie zalecanym przez lekarzy œrodkiem terapii przewlek³ego alkoholizmu [7]. Kokaina W 1917 r. amerykañski przyrodnik W.E. Safford odkry³ w Ameryce Po³udniowej mumie z liœæmi koka, które liczy³y sobie ponad 3000 lat [23,24,29,33,34]. Zagadkowym i nie do koñca wyjaœnionym zagadnieniem historycznym pozostaje fakt odnalezienia œladów kokainy w mumiach egipskich faraonów. Zwa¿ywszy na to, ¿e w ówczesnym okresie krzew kokainowy wystêpowa³ wy³¹cznie na terenie Ameryki Po³udniowej, jego obecnoœæ w Egipcie mo¿e œwiadczyæ o istniej¹cych kontaktach handlowych pomiêdzy tymi kontynentami [23,24,29]. Do Europy wieœci na temat dzia³ania roœliny dotar³y najpewniej wraz z wyprawami Amerigo Vespucci (1454-1512 r.), zaœ jedne z pierwszych opisów jej zastosowania zawdziêczamy Garcilazo de la Vega, synowi inkaskiej arystokratki i hiszpañskiego konkwistadora, który odziedziczy³ uprawy krzewu za³o¿one jeszcze w XII w. [5,23,24,33,34]. W³aœciwoœci boskiej roœliny wzbudza³y du¿e zainteresowanie niemal wszystkich odkrywców i naukowców pracuj¹cych w rejonach dzisiejszego Peru. Studia nad krzewem kokainowym prowadzili m.in. N. Monardes, J. Jussieu, J.B. Lamarc, A. d'Orbigny oraz M. Fuentes i W.G. Mortimer [23,24,29]. Stosunkowo szybko kokaina sta³a siê najbardziej ulubionym œrodkiem psychoaktywnym klasy wy¿szej. By³a te¿ sk³adnikiem wielu mieszanek i cudownych napojów, w tym m.in. wina „Vin Mariani” produkowanego przez korsykañskiego farmaceutê A. Marianiego oraz bezalkoholowego napoju „Coca Cola”, któr¹ w Ameryce Pó³nocnej rozpropagowa³ J. Pemberton [21,23,24, 29,33,34]. Szybkie i gwa³towne rozprzestrzenienie u¿ywania kokainy dokona³o siê w 1885 r. kiedy to koncerny farmaceutyczne rozpoczê³y jej sprzeda¿ w Europie oraz Ameryce Pó³nocnej [7,21,23,24,29,33,34]. Inne wybrane nielegalne œrodki psychoaktywne Majowie wykorzystywali do celów obrzêdowych grzyb zwany Teonanacatl (Psilocybe coerulescens lub Psilocybe mexicana), którego wizerunki odnaleŸæ mo¿na na ich p³askorzeŸbach i rysunkach ju¿ w III i IV w.n.e. Zainteresowanie kultury zachodniej tym narkotykiem datuje siê na lata 50. XX w. Do dziœ psylocyna i psylocybina zawarta w niektórych gatunkach grzybów stanowi, tak¿e i w naszym kraju, tani oraz ³atwy do zdobycia œrodek psychoaktywny [4,6,17, 26,27]. Aztekowie stosowali kaktus zwany Peyotlem (Lophophora williamsii), który zawie-

ra m.in. meskalinê. Jego miêsista czêœæ by³a przez Indian siekana na plastry, suszona, a nastêpnie spo¿ywana. Innymi roœlinami u¿ywanymi przez azteckich kap³anów by³y Rivea corymbosa oraz Ipomea violacea. Ich nasiona, zwane przez Azteków „coatl xoxouhqui”, wykazywa³y w³aœciwoœci odurzaj¹ce jedynie pod warunkiem przyjmowania ich w postaci p³ynnej. Psychoaktywne dzia³anie zawdziêczaj¹ one obecnoœci w swoim sk³adzie amidów kwasu D-lizergowego oraz Dizolizergowego [17,21,23,24,29,33,34]. Kolejnym po³udniowoamerykañskim halucynogenem by³ otrzymywany z ziaren Anadenathera peregrina narkotyk zwany „yopo”. Zawiera on takie zwi¹zki chemiczne jak np. dimetyltryptamina, monometyltryptamina i metoksydimetyltryptamina. Pierwsze wzmianki na temat stosowania „yopo” pochodz¹ z zapisków Krzysztofa Kolumba (1451-1506 r.), który opisywa³ tubylców wdychaj¹cych przez nos specjalnie przygotowany proszek z ziaren A. peregrina [9,21,23, 24,29,33,34]. Inn¹ substancj¹ o dzia³aniu narkotycznym by³a mieszank¹ kory pn¹czy Banisteriopsis caapi, Banisteriopsis inebrians oraz roœliny Psychotria viridis (znana powszechnie jako „ayahuasca”). Wed³ug po³udniowoamerykañskich Indian dawa³a ona mo¿liwoœæ jasnowidzenia, lewitacji oraz zapewnia³a znakomite zdrowie psychiczne i fizyczne [11]. Halucynogenem, zawieraj¹cy g³ównie dimetyltryptaminê, by³ napój „ajuca” (vinho de jurema), otrzymywany z roœliny Mimosa hostilis. Stosowano go przede wszystkim w trakcie obrzêdów religijnych, a tak¿e przed walkami plemiennymi [21,23,24]. Na wyspach Polinezji od wieków du¿¹ popularnoœci¹ cieszy³ siê napój „kava-kava”. Ten sproszkowany lub posiekany korzeñ roœliny Piper methysticum mieszano z wod¹ w takich proporcjach, aby otrzymaæ zielonkawy kolor [23,24,33,34]. W Afryce stosowano „khat”, którego g³ównym sk³adnikiem by³ katinon. Wed³ug ustnych przekazów substancja ta zosta³a zaadaptowana i rozpowszechniona w Arabii ju¿ w XIII w. Zamieszkuj¹ce ten sam kontynent (Afrykê Centraln¹) plemie Fang stosowa³o inn¹ substancjê, zwan¹ „ibogain¹”. Œrodek otrzymywano z roœliny Tabernanthe iboga, która wykazuje dzia³anie stymuluj¹ce w mniejszych oraz halucynogenne w wy¿szych dawkach [22-24]. Szeroko rozpowszechnionym halucynogenem jest tak¿e Datura stramonium (bieluñ dziêdzierzawa), zawieraj¹ca skopolaminê, atropinê i hyoscyjaminê. Do najs³ynniejszych przedstawicieli stosuj¹cych ten œrodek nale¿a³a delficka kap³anka Pytia, która w celach odurzania siê wdycha³a b¹dŸ opary gazów wydobywaj¹cych siê ze szczeliny w skale (CO2), b¹dŸ dym z liœci laurowych oraz bielunia dziêdzierzawa [21,33,34]. D. stramonium by³a tak¿e u¿ywana przez wyznawców Buddy w Chinach oraz Shivy w Indiach. Do dziœ w wielu regionach Azji nasiona roœliny miesza siê z jedzeniem lub tytoniem w celu uzyskania wizji, zaœ w Europie, szczególnie w Polsce, wykorzystywane s¹ one przez m³odzie¿ jako bezp³atny i ³atwo dostêpny narkotyk [10,18,19,21,23,24, 25,26]. 331

Tytoñ Nikotyna to alkaloid, wyizolowany z liœci tytoniu w 1828 r. Choæ substancja ta wystêpuje w ok. 50 gatunkach roœlin, to zaledwie dwie z nich (N. tabacum i N. rustica) wykorzystywane s¹ do produkcji papierosów na skalê przemys³ow¹. Historia stosowania tytoniu w Nowym Œwiecie rozpoczê³a siê w 1492 r. kiedy tubylcy z San Salvador zaoferowali j¹ Krzysztofowi Kolumbowi [21,33,34]. Do Europy roœlina ta zosta³a sprowadzano jako lek na niemal wszystkie dolegliwoœci. Pierwsze opisy jej medycznego zastosowania pojawi³y siê ju¿ w 1529 r., zaœ w latach 1537-1539 o dobroczynnym wp³ywie tytoniu na zdrowie pisano w wielu powa¿nych traktatach medycznych [21,33,34]. W 1559 r. francuski dyplomata J. Nicot przywióz³ roœlinê do Pary¿a. Zbieg okolicznoœci zwi¹zany z „cudownym wyleczeniem” migreny Katarzyny Medycejskiej spowodowa³, ¿e u¿ywanie tytoniu zosta³o szeroko rozpropagowane i zaakceptowane przez francusk¹ klasê wy¿sz¹ [21]. Stosowanie tytoniu szybko rozprzestrzeni³o siê w ca³ej Europie, choæ w niektórych regionach zakazano jego u¿ywania wybranym grupom spo³ecznym, w tym np. ch³opom oraz biedocie [21]. Pierwotnym sposobem stosowania tytoniu by³o jego palenie. Wykorzystywano tu wzorowane na indiañskich takie przyrz¹dy jak cygara i fajki lub te¿ umieszczano go w pustych ³ody¿kach trzciny [33,34]. Równie popularnym sposobem u¿ywania tytoniu by³o jego donosowe wci¹ganie (tabaka) oraz ¿ucie. Znane nam obecnie formy papierosów wyprodukowano po raz pierwszy dla ¿o³nierzy bior¹cych udzia³ w wojnie krymskiej (1853-1856 r.). To w³aœnie oni po powrocie do domu zak³adali pierwsze manufaktury tytoniowe [21]. Alkohol Alkohol, podobnie jak inne substancje psychoaktywne, wykorzystywany by³ pocz¹tkowo niemal wy³¹cznie do celów religijnych. Szybko jednak wprowadzono go do u¿ycia jako œrodek redukuj¹cy strach, zmêczenie oraz u³atwiaj¹cy kontakty miêdzyludzkie [20,33]. Pierwsze napoje zawieraj¹ce etanol powstawa³y najprawdopodobniej przypadkowo, w wyniku fermentacji winogron (wino) lub ziaren zbó¿ (piwo) [20,32-34]. Najstarsze, datowane na ok. 6000 r.p.n.e., udokumentowane wzmianki na temat upraw winoroœli, wykorzystywanych nastêpnie do produkcji wina, pochodz¹ z terenów obecnej Azji Œrodkowej. Z tego obszaru alkohol stosunkowo szybko rozprzestrzeni³ siê na tereny Mezopotamii (ok. 5000 r.p.n.e.), Egiptu (ok. 3500 r.p.n.e.), a tak¿e innych pañstw ówczesne-

332

go œwiata [32-34]. Ludzie szybko dostrzegli tak¿e ekonomiczne korzyœci p³yn¹ce z produkcji i dystrybucji alkoholu. Ju¿ w 2400 r.p.n.e. król Krety wprowadzi³ podatek od produkcji wina, zaœ o karze za fa³szowanie napojów alkoholowych wspomina³o prawo Hammurabiego z 1800 r.p.n.e. W 1000 r.p.n.e. wino na skalê przemys³ow¹ wytwarzane by³o przede wszystkim w Grecji oraz Italii [2,32]. Arystoteles najprawdopodobniej zna³ sposób na pozyskanie „czystego alkoholu”, który wytwarza³ poprzez gotowanie wysokoprocentowego wina (tzw. wino palone) [32]. Destylacja, która umo¿liwia³a otrzymanie znacznie mocniejszych trunków, zosta³a odkryta w bli¿ej nieokreœlonym czasie. Wydaje siê, ¿e wynalazc¹ tego procesu by³ arabski lekarz D¿abir ibn Hajjan znany w Europie jako Geber [20,33,34]. Czysty etanol pojawi³ siê na naszym kontynencie ju¿ w VIII w., zaœ w drugiej po³owie XIII w. francuski lekarz A. de Villeneuve (ok. 1235-1313 r.) po raz pierwszy zastosowa³ go w medycynie jako substancjê lecznicz¹. Wykorzystywano go m.in. w terapii: „niewydolnoœci kr¹¿enia, kolki, puchliny wodnej, parali¿u, febry, bólu zêbów i d¿umy” [20,33,34]. Warto zdawaæ sobie sprawê z tego, ¿e rozpowszechnienie konsumpcji alkoholu wynika³o w ówczesnych czasach z niemal powszechnego przekonania o jego znacznie wiêkszym bezpieczeñstwie dla zdrowia ni¿ spo¿ywanie wody. Ta ostatnia by³a w owym okresie bardzo czêsto zanieczyszczona, zaœ jej picie obarczone znacznym ryzykiem utraty zdrowia, a nawet ¿ycia [2,33,34]. Pomimo wyraŸnych dowodów na uzale¿niaj¹cy i destrukcyjny wp³yw alkoholu wiele autorytetów medycznych tego okresu, na ³amach presti¿owych czasopism takich jak np. Lancet, przez d³ugi czas negowa³o jakiekolwiek niekorzystne skutki wynikaj¹ce z jego spo¿ywania. Zmiana pogl¹dów na temat bezpieczeñstwa konsumpcji alkoholu pojawi³a siê dopiero w latach 20. XX w. Wyrazem tego by³o wprowadzenie przez w³adze amerykañskie tzw. prohibicji. Niestety zwi¹zany z ni¹ wzrost przestêpczoœci, problemy zdrowotne wynikaj¹ce ze spo¿ywania alkoholu nieznanego pochodzenia, a tak¿e marginalizacja du¿ych grup spo³ecznych spowodowa³y szybkie odejœcie od tej formy represji [20,33,34]. Piœmiennictwo 1. Allegro J.M.: The sacred mushroom and the cross. Doubleday, New York 1970. 2. Anderson P., Baumberg B.: Alkohol w Europie. Raport z perspektywy zdrowia publicznego. PARPA, Warszawa 2007. 3. Baran-Furga H., Steinbarth-Chmielewska K.: Uzale¿nienia obraz kliniczny i leczenie. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999. 4. Benedict R.G., Tyler V.E.: Blueing in Conocybe, Psilocybe, and a Stropharia species and the detec-

Przegl¹d Lekarski 2009 / 66 / 6

tion of psilocybin. Lloydia 1967, 30, 149. 5. Bielicki M.: Zapomniany œwiat Sumerów. Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973. 6. Bogusz M.J., Maier R.D., Schafer A.T., Erkens M.: Honey with Psilocybe mushrooms: a revival of a very old preparation on the drug market? Int. J. Legal Med. 1998, 111, 147. 7. Caldwell A.E.: Orygins of farmacology from Z to LSD. Springfield, Illinois 1970. 8. Check W.A.: Leki przysz³oœci. Oficyna Wydawnicza Profi, Warszawa, 1995. 9. De Budowski J.: On the alkaloid composition of the snuff drug yopo from upper Orinoco (Venezuela). Farmaco 1974, 29, 574. 10. Dunowska A., B³aszczyk-Klimaszewska B., Górna M. i wsp.: Raport o kontaktach m³odzie¿y z narkotykami, alkoholem, nikotyn¹ i sterydami przygotowany na podstawie sonda¿u w gimnazjach i szko³ach ponadgimnazjalnych. Problemy Narkomanii 2003, 4, 5. 11. Freedland C.S., Mansbach R.S.: Behavioral profile of constituents in ayahuasca, an Amazonian psychoactive plant mixture. Drug Alcohol Depend. 1999, 54, 183. 12. Gomu³ka W.S., Rewerski W.: Terapia bólu. PZWL, Warszawa 1989. 13. Graves R.: Steps. Cassell, London 1958. 14. Grimal N.: Dzieje staro¿ytnego Egiptu. Pañstwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2004. 15. Hallmann-Miko³ajczak A.: Papirus Ebersa. Ksiêga wiedzy medycznej egipcjan z XVI w.p.n.e. Arch. Hist. Filoz. Med. 2004, 67, 5. 16. Hamarneh S.: Sources and development of Arabic medical therapy and medical pharmacology. Sudhaffs. Arch. 1970, 54, 30. 17. Hofmann A.: LSD: my problem child. McGraw-Hill, New York 1980. 18. Kotwica M., Czerczak S.: The pattern of poisonings with substance of abuse in Poland (1997-1998). Przegl. Lek. 2001, 58, 237. 19. Kresanek J., Plackova S., Caganova B., Klobusicka Z.: Drug abuse in Slovak Republic. Przegl. Lek. 2005, 62, 357. 20. Nasierowski T.: Historia uzale¿nieñ. Psychiatr. Prakt. Ogólnolek. 2007, 7, 118. 21. Ray O., Ksir C.: Drugs, society and human behaviour. Mosby, St. Louis 1993. 22. Roberts M., Bewley-Taylor D., Trace M.: Facing the future: the challenge for national and international drug policy. Report 6. Beckley Fundation Drug Policy Programme, 2005. 23. Robson P.: Narkotyki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 1997. 24. Rudgley R.: The encyclopedia of psychoactive substances. Little Brown and Company, Boston 1998. 25. Schultes R.E.: Hallucinogenic plants. Golden Press, New York 1976. 26. Schultes R.E.: The plant kingdom and hallucinogens. (Part III). Bull. Narcot., UNODOC 1970. 27. Schultes R.E., Hoffman A.: Plants of the Gods. Healing Arts Press, Rochester - Vermont 1992. 28. Scott J.M.: The white poppy: a history of opium. Funk & Wagnalls, New York 1969. 29. Szukalski B.: Narkotyki. Kompendium wiedzy o œrodkach uzale¿niaj¹cych. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005. 30. Wasson V.P., Wasson R.G.: Mushrooms, Russia, and history. Pantheon Books, New York 1957. 31. Wasson R.G.: Fly agaric and man [w:] Efron D.H. (red.) Ethnopharmacologic search for psychoactive drugs. National Institute of Mental Health, Washington 1967. 32. Woronowicz B.T.: Bez tajemnic o uzale¿nieniach i ich leczeniu. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2001. 33. Vetulani J.: Drug addiction. Part I. Psychoactive substances in the past and presence. Pol. J. Pharmacol. 2001, 53, 201. 34. Vetulani J.: Krótka historia narkotyków. Wszechœwiat 2001, 102, 37.

J. Sein Anand