Muiris ó Gormáin: Beatha Agus Saothar Fileata 4h25s

MUIRIS Ó GORMÁIN

Beatha agus Saothar Fileata

MUIRIS Ó GORMÁIN

Beatha agus Saothar Fileata

NIOCLÁS MAC CATHMHAOIL

An Clóchomhar Cló Iar-Chonnacht Indreabhán Conamara

An chéad chló 2013 © An Clóchomhar / Cló Iar-Chonnacht 2013

ISBN 978-1-906882-74-7

Dearadh: Deirdre Ní Thuathail Dearadh clúdaigh: Clifford Hayes

Tá Cló Iar-Chonnacht buíoch de Fhoras na Gaeilge as tacaíocht airgeadais a chur ar fáil.

Faigheann Cló Iar-Chonnacht cabhair airgid ón gComhairle Ealaíon.

Gach ceart ar cosaint. Ní cehach aon chuid den fhoilseachán seo a atáirgeadh, a chur i gcomhad athfhála, ná a tharchur ar aon bhealach ná slí, bíodh sin leictreonach, meicniúil, bunaithe ar fhótachóipeáil, ar thaifeadadh nó eile, gan cead a fháil roimh ré ón bhfoilsitheoir.

Clóchur: Cló Iar-Chonnacht, Indreabhán, Co. na Gaillimhe. Teil: 091-593307 Facs: 091-593362 r-phost: [email protected] Priontáil: Brunswick Press, Baile Átha Cliath.

CLÁR AN ÁBHAIR

Buíochas

Noda

Réamhrá

Na téacsanna

1 Tuireamh Eoghain Ruaidh Uí Néill

2 Ar an Athair Proinnsias Mac Mathúna

3 An dara Dán ar Phroinnsias Mac Mathúna

4 Marbhna ar an Athair Philip Ó Gairtnéil

5 Marbhna ar Róis Ní Dhoirnín

6 Ar an Athair Séamas Ó Dubhthaidh

7 Ar an Athair Pilib Mac Ardghail

8 Chuig Eoin Ó Mearan

9 Ar Dhomhnall Mac Brádaigh

10 Ar Hugh Percy

11 Ar an Ardeaspag Pádraig Mac Síomain

12 Don Rúnaire Oireirc Sir Seorsa Mhic Cartna

13 Ar Thomás Ó Gormáin

Nótaí ar na dánta

Nótaí

Aguisín A: Dánta eile ar na leasríthe 1767–1780

A1 Ar George Townsend

A2 D’fhear Ionaid an Rí Sir John Hobart

A3 Ar George Nugent-Temple-Grenville

Aguisín B: Peannaireacht Mhuiris Uí Ghormáin

Foclóirín

Clár na gcéadlínte

Innéacs áiteanna

Innéacs daoine

Leabharliosta

BUÍOCHAS

Ba mhaith liom mo bhuíochas a chur in iúl i dtosach don Dr Diarmaid Ó Doibhlin, a spreag mé i dtreo litríocht na Gaeilge ar dtús, a mhol an t-ábhar seo dom a chéaduair mar thráchtas dochtúireachta, agus a bhí mar chomhairleoir agam nuair a thosaigh mé ar an taighde seo. Tá mé buíoch mar an gcéanna de mo dheirfiúr an Dr Máire Nic Cathmhaoil, an Dr Fionntán de Brún, an Dr Gearóid Ó Domagáin, an tOllamh Ailbhe Ó Corráin, an tOllamh Séamus Mac Mathúna, an tOllamh Liam Mac Mathúna, an tOllamh Séamas Ó Catháin agus an Dr Peadar Mac Gabhann, a léigh dréachtaí éagsúla den saothar seo, agus a thug comhairle luachmhar dom ar go leor gnéithe a bhaineann leis. Tá mé faoi chomaoin ag lucht ceannais na leabharlann uilig a thug cead domh leas a bhaint as a gcuid lámhscríbhinní. Bhí foirne na leabharlann siúd iontach cuidiúil, agus tá focal buíochais ar leith ag dul do Petra Schnabel in Acadamh Ríoga na hÉireann as an chomaoin mhór a chuir sí orm le blianta anuas. Tá mé buíoch chomh maith leis sin de Chló Iar-Chonnacht as a ghairmiúla is a bhí siad agus an leabhar seo á réiteach acu le cur i gcló. Gabhaim mo bhuíochas mar an gcéanna le mo bhean, Ciara, agus le mo thuismitheoirí, a thacaigh liom ar achan uile dhóigh. Thar gach duine, áfach, ba mhaith liom mo bhuíochas a chur in iúl don Dr A.J. Hughes, a roinn a chuid ama agus a chuid saineolais ar chúrsaí léinn liom go fial, agus a chuir comhairle orm ar chuid mhór gnéithe den taighde seo. Mé féin amháin atá freagrach as locht ar bith atá fágtha ar an leabhar seo.

NODA

ARÉ: Acadamh Ríoga na hÉireann, Baile Átha Cliath BF ÓL: Lámhscríbhinní Uí Laithbheartaigh, Coláiste Mhaolmhaodhóg, Béal Feirste BL Eg: Cnuasach Egerton i Leabharlann na Breataine, Londain COBÁC: Leabharlann an Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath COBÁC ÓC: Cnuasach Uí Chomhraí, Leabharlann an Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath COBÁC ÓM: Cnuasach Uí Mhuirgheasa, Leabharlann an Choláiste Ollscoile, Baile Átha Clia Don: Lámhscríbhinní Uí Dhonalláin, Leabharlann Uí Fhiaich, Ard Mhacha Gaill. de hÍde: Lámhscríbhinní Dhubhghlas de hÍde, Leabharlann Ollscoil na hÉireann, Gaillim Hunt STG: Páipéir Stowe i Leabharlann Huntington, San Marino, California, Stáit Aontaith KNG. Bibl. Lámhscríbhinní sa Leabharlann Ríoga, Cóbanhávan na Danmhairge LNÉ: Leabharlann Náisiúnta na hÉireann, Baile Átha Cliath LPC: Leabharlann na bProinsiasach, Cill Iníon Léine, Contae Bhaile Átha Cliath. Tá LT: Leabharlann Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath MN: Coláiste Phádraig, Maigh Nuad, Contae Chill Dara Ox: Lámhscríbhinní i Leabharlanna Oxford Percy: Páipéir Percy, Caisleáin Alnwick, Northumberland Shasana Rouen: Lámhscríbhinní sa Leabharlann Phoiblí, Rouen na Fraince

NODA EILE

aid. aid.bhr. aid.sheal. al. ainm.br. ainm. bar. co. fig. iol. gin. l. ll. n. NuaGh. par. r. rr. tabh. tuis. v. v.l.

aidiacht aidiacht bhriathartha aidiacht shealbhach ailias ainm briathartha ainmfhocal barúnacht contae focal fíortha iolra ginideach líne línte nóta Nua-Ghaeilge paróiste rann ranna tabharthach tuiseal véarsa léamh lámhscríbhine

RÉAMHRÁ

Cúlra Mhuintir Ghormáin

Scríobhaí agus file ab ea é Muiris Ó Gormáin a bhain leis an ochtú haois déag, ach dealraíonn sé go raibh dáimh ag muintir Ghormáin leis an léann in aoiseanna roimhe sin. Ní miste, mar sin, achoimre a thabhairt ar bhunstair na clainne ionas go mbeidh creatlach tagartha againn don phlé a dhéanfar ar Mhuiris Ó Gormáin féin. Glactar leis gur shíolraigh muintir Uí/Mhic Ghormáin ó chineál a raibh fineachas acu in Uí Bhairrce i Laois agus gur ruaigeadh iad in aimsir an ionraidh Normannaigh. Is é an taoiseach deireanach de mhuintir Ghormáin a bhfuil trácht air sna hannála ná Muireadhach Mac Gormáin a d’éag sa bhliain 1124 (AFM, 1124.5). Tá ainm Mael Muire hUa Gormáin, a bhí ina ab ar mhainistir Chnoc na Seangán taobh amuigh de shráidbhaile Lú (Stokes, xix), luaite leis an téacs ar a dtugtar Féilire huí Ghormáin a cumadh c.1172. Bhí ceathrar eile ann de mhuintir Ghormáin a thuill clú sa dara haois déag agus atá luaite sna hannála. Eaglaisigh a bhí sa triúr acu. Bhí Fiond Mac Gormáin (†1160) ina easpag ar Chill Dara agus ina ab ar Mhainistir an Iúir (AFM, 1160.1). Bhí Maol Choimhghin Ua Ghormáin (†1164) ina ‘ard-shaoi Éreann’ agus ina ab ar Thearmann Feichín tráth dá shaol (AFM, 1164.2), agus bhí Óenghus Ua Gormáin (†1123) ina Ab ar Bheannachair agus Easpag Dheoise an Dúin, mar a bhí san am (Byrne 1989b, 280). Ba é Flann Ó Gormáin ba mhó acu a thuill clú ó thaobh shaothrú an léinn de, áfach, agus scríobhadh an méid seo sna hannála ar a bhás i 1174:

Flann O Gormain, aird ferleighinn Airdi Macha & Erenn uile, fer eolach comarthamuil is in egna Diadha & domanda, iar mbeith bliadhain ar fhicith a bFrangcaib & a Sacsanaib ag foghluim, & fiche bliadan ag follamnugh sgol nErenn, ad-bath co sithamail a .xiii. Kl. April, dia Cedaoin ria g-Caisc, .lxx. aetatis suae anno.

(LC, 1174.1)

Ní eisceacht í seo gur tharraing clann mar chlann Ghormáin a bhí ina dtaoisigh tráth ceird an léinn orthu nuair a bhí a gcumhacht agus a maoin caillte acu.¹ Mar sin féin, is cosúil nár lean muintir Ghormáin leis an léann ní ba mhoille ná an dara haois déag. Ní mór gur scoilteadh an chlann ina dhá chraobh am éigin sa tríú haois déag. Chuaigh dream amháin acu siar chuig Uí Breacáin i gContae an Chláir mar a raibh baint acu leis na Brianaigh (de Bhulbh, 81; Quinn, 100). Chuaigh an dream eile ar bhain Muiris Ó Gormáin leo go deisceart Uladh. Tá iomrá níos mó ar chraobh seo Uí Breacáin den chlann ná mar atá ar an cheann eile, agus bhí clú orthu siúd as ucht a bheith flaithiúil don aos léinn. Má bhí baint ag Gormánaigh Uí Breacáin leis na Brianaigh, is léir ón iontráil seo in Annála Uladh don bhliain 1486 go raibh baint ag an chraobh thuaisceartach den chlann le clann Mhic Mhathúna faoin am sin:

Remunn, mac Glaisne Meg Mathgamna, do dul ar Galltacht Machaire Oirghiall & eich & daine do buain de & Fer Dorcha Magormain do marbadh uime, a tus an t-Shamhraigh. (AU, 1486.11)

Sna Fiants of Elizabeth atá luaite ag Ó Tuathail (1955, 121–4) don bhliain 1592 tá ‘Patr. MacGormane’ ar liosta na ndaoine ó dheisceart Mhuineacháin ar tugadh pardún dóibh as a bheith ag troid in éadan na banríona. Níl ceachtar den dá chraobh seo luaite ag Mac Firbhisigh (Ó Muraíle 2003, 249–9, 290–4), ach is é an leagan ‘Mac Gormáin’ a úsáideann sé do Ghormánaigh siúd Uí Bairrce.

Ó Gormáin agus Mac Gormáin

Ní raibh an t-ainm béarlaithe ‘Gorman’ le fáil go coitianta i Rollaí Cháin na Toite a tiomsaíodh sna 1660idí. Ní raibh leagan den ainm luaite ach i rollaí Chontaetha Lú agus Mhuineacháin. I gContae Lú bhí seisear den sloinne ann. Bhí beirt acu seo, Patrick Gorman agus Phillip Gorman, ina gcónaí i bparóiste Chuaille i mbarúntacht Dhún Dealgan Íochtaraigh. Bhí beirt eile, Patrick McGorman agus Edmonde McGorman luaite le Baile an Chaisleáin i bparóiste Mhol Áirí i mbarúntacht Fhir Arda i dtuaisceart an chontae. Bhí triúr eile, Bryan Mc Gorman, Cullow McGorman agus William McGorman i mBarúntacht an Fheadha atá ar an teorainn le Contae Ard Mhacha agus Contae Mhuineacháin (Murray 1932, 500–15). Tá dháréag de mhuintir Ghormáin luaite ar Rollaí Cháin Toite do Chontae Mhuineacháin. Bhí cúigear acu seo in iarthar an chontae i mBarúntacht Dhartraí. Bhí beirt acu, Edmond Mc Gorman agus Rory Mc Gorman, i bparóiste Choirrín. Bhí Shane O’Gorman agus Bryan McGorman i bparóiste Chluain Eois agus bhain Neale O’Gorman le paróiste Chill Laobháin. Bhí cúigear eile i mbarúntacht Mhuineacháin i dtuaisceart an chontae agus beirt acu seo, Turlogh O’Gorman agus Bryan O’Gorman i bparóiste Mhuineacháin. Bhí an triúr eile, Edmond McGorman, Patrick McGorman agus Charles Gorman i bparóiste Chill Mhóir agus Droim Sneachta. Bhí triúr Gormanach eile, beirt darbh ainm Hugh McGorman agus fear eile darbh ainm Ferdorcha O’Gorman i nDomhnach i mbarúntacht An Triúcha atá i dtuaisceart Chontae Mhuineacháin ar theorainn Chontae Thír Eoghain (Rushe, 291–338). Is léir mar sin, de réir Rollaí Cháin na Toite, gur bhain brainse tuaisceartach chlann Ghormáin le tuaisceart Chontae Lú agus le tuaisceart agus iarthar Chontae Mhuineacháin sa seachtú haois déag, agus nach raibh siad cruinnithe le chéile in aon cheantar ar leith i gceachtar den dá chontae. Lena chois seo, dealraíonn sé go raibh an t-ainm Mc Gorman ní ba choitianta ná O’Gorman nó Gorman: bhí dáréag ann a raibh Mac Gormáin orthu, cúigear a raibh Ó Gormáin orthu agus triúr ar tugadh Gorman orthu sna rollaí. Insíonn an fhianaise seo dúinn gur bhain clann Ghormáin le contae Mhuineacháin den chuid is mó sna 1670idí, agus go raibh an t-ainm ‘Mac Gormáin’ ní ba choitianta ná an t-ainm ‘Ó Gormáin’. Tá fianaise áirithe i logainmneacha chontae Mhuineacháin a shuíonn clann Ghormáin sa chontae sin, mar atá Feartach Ghormáin i bparóiste Mhachaire Rois

i mbarúntacht Fhearnmhaighe, Cill Uí Ghormáin i bparóiste Chill Laobháin i mbarúntacht Dartraí (mar a raibh beirt de mhuintir Ghormáin i seascaidí an tseachtú haois déag),² agus Lios Dún Uí Ghormáin i bparóiste Chluain Tiobraid i mbarúntacht Chríoch Mhúrn (Livingstone 1980, 594). Sa liosta de theaghlaigh airchinneacha Fhear Manach atá curtha ar fáil ag Livingstone (1974, 41–2), tá clann Uí Ghormáin luaite mar airchinnigh Chollchoill, atá i bparóiste Chnoc Ninne atá ar theorainn Chontae Liatroma. Mar sin féin, nuair a rinne Seán Ó Dobhailin amach liosta de theaghlaigh airchinneacha Fhear Manach i 1718–19, ní raibh clann Ghormáin luaite aige (Ó Maolagáin, 289–91). Fágann sin gur beag fianaise atá againn a nascann clann Ghormáin le Fear Manach san aois a raibh Muiris Ó Gormáin beo inti. Is léir ón méid thuas go mbaintí úsáid as an dá litriú Ghaelacha ar an ainm ‘Gorman’: Mac Gorman agus O’Gorman. Ní dócha, áfach, gur dhá dhream dhifriúla a bhí i gceist anseo. Mar shampla, nuair a rinneadh Rolla Cháin na Toite i mbaile fearainn Cheathrú an Gharraí i bparóiste Choirrín, Contae Mhuineacháin i 1663, ní raibh ach duine amháin den sloinne ann darbh ainm Rory Mc Gorman. Nuair a cuireadh rolla eile le chéile sa bhaile fearainn chéanna i 1665, ba é Rory O’Gorman an t-aon Ghormánach amháin a bhí ann. Is rídhócha gur aon duine amháin a bhí anseo. Bréagnaíonn seo an tuairim a bhí ag de Bhulbh (290) faoi na réimíreanna ‘Ó’ agus ‘Mac’ i dtaobh an ainm Ó Gormáin gur ‘a case of the wrong prefix being assumed during the Gaelic revival’ a bhí ann. Is fadhb sheanbhunaithe í seo le sloinnte Gaelacha a dtosaíonn an dara mír acu le ‘c’ nó ‘g’. Is é a d’airigh Stockman (1996, 99) ná, ‘Ó tharla gur doiligh fuaim k agus fuaim g a rá díreach i ndiaidh a chéile gan stopadh idir an dá fhocal, báitear an c go g, go díreach mar a tharla san fhocal Béarla blackguard.’ Lena chois seo, is féidir gur bádh an ‘m’ tosaigh i ‘mac’ fosta, rud a rinneadh le hainmneacha mar ‘Mac Grianna’ > Ac Grianna, ‘Mac Murfaidh’ > Ac Mhurfaidh, ‘Mac Fhionnlaoich’ > Ac Fhionnlaoich srl. D’fhágfadh seo Ac Gormáin nó /əgarəman΄/ againn, rud a mbeifeá ag dúil leis ón litriú ‘Ó Gormáin’. Ní hiontas é gur scríobh na bailitheoirí cánacha (fir ar dócha nach raibh Gaeilge na háite, nó Gaeilge ar bith acu) O’Gorman agus Mac Gorman.

Áit dúchais agus blianta luatha Mhuiris Uí Ghormáin

Is beag eolas a chuir Muiris Ó Gormáin ar fáil ina shaothar scríofa ar a shaol nó ar a áit dhúchais féin. Is iondúil go dtugtar 1710 mar bhliain a bhreithe.³ Glacann lucht léinn leis gur bhain sé le hoirdheisceart Uladh ó dhúchas. Mhaígh Hayes O’Grady (498) gur ‘a native of Louth and a country schoolmaster’ a bhí ann.⁴ Ar an drochuair, níor thug O’Grady le fios cad é an fhoinse eolais a bhí aige, nó cad é a thug air an ráiteas sin a dhéanamh. Is é an rud a scríobh Flower (1992, 48), a bhí ní b’eolaí ná O’Grady ar scríobhaithe dheisceart Uladh ná ‘the date and place of his birth do not appear to be known.’ Is é Séamas Ó Mórdha an duine is mó a bhfuil taighde déanta aige go dtí seo ar áit dhúchais Uí Ghormáin. Mhaígh seisean gur dócha gur bhain sé le Contae Mhuineacháin. Is fiú an achoimre a thugann sé ar an scéal a chur ar fáil anseo:

While no definite evidence can be traced, the following reasons seem to argue that he may well have been a native of that county. (1) Mac Gorman (as the scribe originally signed himself) is, in the North, a Monaghan surname. (2) The earliest extant manuscript, so far known, by O’Gorman was, in the scribe’s lifetime, in the possession of a Clontibret man. (3) He was patronised by at least three Monaghan priests, two of whom we know to have flourished in the first half of the 18th century. (4) The Louth-Armagh scribes are silent in regard to his native place. (5) North-East Cavan had little or no links with the Louth-Armagh area but would be within easier reach of a Monaghan man (Ó Mórdha 1957, 21).

Ní miste, mar sin, cuid de na pointí atá tógtha ag Séamas Ó Mórdha thuas a phlé i bhfianaise an eolais atá againn anois ar áit dhúchais agus ar bhlianta luatha Uí Ghormáin. Maidir le pointí a haon agus a dó thuas, tá breis agus céad lámhscríbhinn ar marthain inniu a scríobh Muiris Ó Gormáin. Tá an lámhscríbhinn is luaithe acu seo, COBÁC ÓM 19, ar coimeád sa Choláiste Ollscoile i mBaile Átha Cliath. Scríobhadh i 1734 í. Sa lámhscríbhinn seo, agus sna cinn eile a scríobh sé roimh

1761,⁵ shínigh sé a ainm ‘Muiris Mac Gorman’. Mar atá mínithe thuas, áfach, ní gá gur ceart dúinn idirdhealú a dhéanamh idir ‘Ó Gormáin’ agus ‘Mac Gormáin’. Chomh maith leis sin, tá leid ar fáil i gceann de na lámhscríbhinní seo, ARÉ 23 A 45, go raibh an scríobhaí i gCluain Tiobraid tamall agus é á scríobh. Maidir le pointe a trí thuas ag Ó Mórdha, scríobh Ó Gormáin dánta ar cheithre shagart a bhí i Muineachán idir 1730—60. Is iad seo Proinnsias Mac Mathúna, Séamas Ó Dubhthaidh, Pilib Mac Ardghail agus Philip Ó Gairtnéil. Chum sé dhá dhán ar an Athair Proinnsias Mac Mathúna a bhí ina shagart paróiste i nDomhnach Maighean (2, 3), ceann ar an Athair Séamas Ó Dubhthaidh (6) agus ceann ar Philib Mac Ardghail (7) a bhí ina chónaí i gCarraig an Iúir. Is moltaí loma neamhphearsanta iad seo den chuid is mó, ach is dán níos pearsanta é an caoineadh a chum sé ar an Athair Philip Ó Gairtnéil (4) a bhain le Domhnach Maighean agus a fuair bás sa bhliain 1739 (Moore 1955, 53; 1956, 132; Ó Mórdha 1957, 21). Chomh maith leis sin, scríobh sé marbhna ar bhean darbh ainm Róis Ní Dhoirnín (5) ar cosúil gur bhain sí le ceantar Bhealach Ghréine nó le Caisleán Seáin i dtuaisceart Mhuineacháin. Taobh amuigh de na pointí a thóg Ó Mórdha, tá fianaise eile ann gurbh as oirdheisceart Uladh d’Ó Gormáin. Mar shampla, chreid Mc Caughey gur bhain an Ghaeilge s’aige le hoirdheisceart Uladh agus luaigh sé neart samplaí ón Leabhar Frása a chuir Ó Gormáin le chéile a chruthaíonn seo (Mc Caughey, 210–27). Tá cúig lámhscríbhinn ar marthain a scríobh Ó Gormáin sula ndeachaigh sé go Baile Átha Cliath, agus is féidir go dtugann ábhar na lámhscríbhinní seo eolas dúinn ar an timpeallacht liteartha a raibh sé gníomhach inti, nó tá anáil Oirialla le sonrú go láidir sna scéalta agus san fhilíocht iontu. Rinne sé dhá chóip den scéal ba mhó a raibh dúil ag scríobhaithe Oirialla ann .i. Mac na Míchomhairle,⁷ agus rinne cóipeanna de théacsanna próis eile a bhí coitianta in Oirialla go luath san ochtú haois déag mar Fís Merlino agus An Ceithearnach Caoilriabhach.⁸ Cosúil le lámhscríbhinní eile Oirialla san ochtú haois déag, tá i bhfad níos mó den fhilíocht aiceanta le fáil i lámhscríbhinní Uí Ghormáin ón tréimhse seo ná mar atá den fhilíocht shiollach. Tá dánta a bhaineann le hOirialla a scríobh Mac Cuarta, Mac a Liondain agus Ó Pronntaigh le fáil i lámhscríbhinní luatha Uí Ghormáin, ach tá tionchar Bhréifne agus thuaisceart Uladh le sonrú chomh maith. Mar shampla, tá dánta a scríobh Ó Cearalláin, Tomás Ó Cléirigh, Tadhg Ó Ruairc, Pilib Ó Raghallaigh, Aindrias Mag Uidhir, Doiminic Ó Brolcháin agus Domhnall Gorm Mag Lachlainn le fáil iontu fosta. Cuireann an méid seo in iúl dúinn go raibh tarraingt ag Ó Gormáin ar

ábhar Bhréifne agus ar ábhar Oirialla san am seo. Ní fhéadfaí an rud céanna a mhaíomh fá scríobhaithe Lú / Ard Mhacha mar Phádraig Ó Pronntaigh agus Peadar Ó Doirnín. Ar ndóigh, má bhain Ó Gormáin le contae Mhuineacháin, bhí sé idir croílár ‘Oirialla’¹ agus Bréifne, rud a thabharfadh faill dó tarraingt ar shaothar litríochta ón dá cheantar.

Ó Gormáin i gContae an Chabháin

Lena chois seo, tá fianaise ar leith againn go raibh baint ag Ó Gormáin leis an Chabhán. Tá a fhios againn go raibh sé ag teagasc i gCill Mhór agus in Eanach i gContae an Chabháin sa bhliain 1761. Tá conradh fostaíochta scríofa aige atá ar fáil sa lámhscríbhinn BL Eg.151 a chuireann in iúl go dteagascadh sé ‘writing, arithmetick and the English tongue’ do mhac John Reilly agus do mhac George Dawson ó 1 Bealtaine 1761 go 30 Aibreán 1762 agus go bhfaigheadh sé £1.18 an duine ar a shon (Flower 1992, 253). Bhí aithne ag Muiris Ó Gormáin ar bheirt de chlann Mhic Bhrádaigh a bhain leis an tSrath Dhomhain i bparóiste Laraigh in iarthar an Chabháin. Scríobh sé dán ar Dhomhnall Mac Brádaigh ó Achadh Rathain, atá ceithre mhíle siar ó Shrath Domhain (Ó Baoill & Ó Dochartaigh) ag gabháil a bhuíochais dó as ucht lámhscríbhinn a thabhairt ar iasacht dó. Taispeánann na línte seo gurbh fhéidir go raibh aithne aige ar chlann Dhónaill Mhic Bhrádaigh:

Tabhair mo bheannacht fós fá thrí do cheannfort suairc an teaghlaigh dá chéile bláith is dá chloinn faoi seach, dream gan chlaon le heineach

Nuair a bhí duine eile den tsloinne chéanna, Fiachra Mac Brádaigh as Srath

Domhain, i mBaile Átha Cliath thart faoin bhliain 1755, thug sé dánta agus ginealaigh don Ghormánach le go nathscríobhfadh sé amach iad ‘with good ink and plaine writing’ (Flower 1992, 142; Ó Mordha 1980, 10–13). Mhaígh Ó Mórdha in áit eile (1980, 52–3) go raibh aithne ag Ó Gormáin ar an scríobhaí Semus Mag Uidhir a bhain le Contae Fhear Manach, ach ní léir dom go bhfuil fianaise go leor ann leis an ráiteas sin a dheimhniú.¹¹

Ó Gormáin agus Clann Uí Mhearáin

Scríobhaí eile a raibh teagmháil ag Ó Gormáin leis a bhí in Eoin Ó Mearáin. Bhí lámhscríbhinn a scríobh Ó Mearáin aige i 1748 nuair a scríobh sé BL Eg.128. Tugann sé an nóta seo ar f.44b:

Gona í sin Toruigheacht Shaidhbhe inghean Eoghain óig conuige sin air na scríobhadh re Muiris Mac Gormain amhuil agus mur fuaras romham is an leabhar atharda ro scríobhadh re hEoin Ó Mearan agus air sgur da sgriobhadh an tochtmhadh lé fithchiot don mii August aois an tigearna Mile seacht ccead agas ocht mbliadhna air dha fhithchit.

Chomh maith leis seo, scríobh sé dán grinn ar Ó Mearáin, (B), roimh an bhliain 1745, a bhfuil sliocht próis leis a chuireann in iúl go raibh siad cairdiúil le chéile, agus gurbh fhéidir gur phléigh siad cúrsaí litríochta le chéile. Níl a fhios againn go cinnte cad é an áit dhúchais a bhí ag Ó Mearáin, ach baineann an t-ábhar atá san aon lámhscríbhinn amháin a scríobh sé atá ar marthain le hoirdheisceart Uladh.¹² Sa lámhscríbhinn sin shínigh sé a ainm mar ‘Éoghan úa Meran’. Ní raibh duine ar bith den sloinne ‘O’Meran’ le fáil in áit ar bith i Rollaí Cháin na Toite d’oirdheisceart Uladh ach amháin i mBarúntacht Fhearnmhaighe i gContae Mhuineacháin. Bhí siad seo uilig ina gcónaí i mbaile fearainn Fhéar Achaidh i bparóiste Mhachaire Eois, taobh le Domhnach Maighean. Chomh maith leis seo, bhí an lámhscríbhinn ARÉ 23 A 42, a bhí ag

baill éagsúla de chlann Uí Mhearáin, i seilbh Uí Ghormáin tráth ina óige.¹³ Is fianaise eile í seo go raibh dáimh ar leith ag Ó Gormáin le Contae Mhuineacháin.

Ó Gormáin agus Ó Doirnín

Is faoin tráth seo (1740idí) fosta a scríobh Peadar Ó Doirnín an aoir a dtugtar ‘Suirí Mhuiris Uí Ghormáin’ air. Sa dán seo, cuirtear síos ar Mhuiris Ó Gormáin ar a bhealach go Droichead Átha nuair a chasann ‘páiste Sasanach gallda’ air. Tugann sé cuireadh di gabháil ag ól leis. Téann siad go teach tábhairne, agus tá ag éirí le Muiris an cailín a mhealladh, ach ólann sé barraíocht agus titeann sé ina chodladh. Nuair a mhúsclaíonn Muiris arís, tá an cailín ar shiúl. Chuir Ó Doirnín an tráchtaireacht uilig i mbéal Uí Ghormáin¹⁴ ag déanamh eala mhagaidh den drochbhéarla a bhí aige, den dúil a bhí aige san ól agus ar a shotalaí a bhí sé as a chuid léinn:

Ar ndul go tigh an óil dúinn shuíomar ar bord mar Pharis ón Traoi is mar Helen ón Ghréig, bhí mise á pógadh is ise mar lóchrann solais gan bhrón ag moladh mo léinn: ‘You’s very fine clothes, you’s purty fine brogues, you’s Latin well spoke and whar me can’t name.’ Ach bhíomar ag ól gur thit mise ’mo cheo Is don deamhan sin orlach fuair Muiris dá feidhm.

Ar theacht as mo néal domh dhearcas gach taobh den halla a raibh an ghéag is mise fán bhord is ní fhaca mé aon a bheirfeadh domh scéal ach gasún gan chéill nach dtuigfeadh mo ghlór: ‘Did you see fair fine handsome white lady that was me comrady last night ag ól?’ ‘She make runaway with a shintleman brave, horseback and away along the road mór.’ (PÓDdeR, 29)

Ní fios go cinnte cad é a thug ar Ó Doirnín an aoir a scríobh, nó cén áit ar theagmhaigh sé le Ó Gormáin go fiú. Scríobh Seán Ó Dálaigh (de Rís, 14) in 1849 go raibh Muiris Ó Gormáin i mbun scoile i bhFoirceal i ndeisceart Ard Mhacha nuair a tháinig Ó Doirnín isteach sa cheantar gur thosaigh sé a mhealladh cuid mac léinn Uí Ghormáin uaidh.¹⁵ Is léir gur ghlac Flower agus de Rís leis an tuairim seo fosta.¹ Shíl Matthew Moore Graham gur scríobh Ó Doirnín an dán nuair a bhí cónaí air i mBaile Bhalraic, i dtuaisceart Chontae Lú, mar a raibh sé ag suirí le bean de chlann Coleman, a bhí ina dtiarnaí talún sa cheantar sin (de Rís, 125). Scríobh Nioclás Ó Cearnaigh an nóta seo ar an dán: ‘a satirical and humorous of the courtship of Maurice O’Gorman, a pedantic schoolmaster, a Munster blade, and a rival of O’Dornin’s for the hands of Miss Peggy O Beirne’¹⁷ (de Rís, 125). Tá an cuntas is cuimsithí ar chúlra an dáin seo ag Murray:

According to the most reliable ¹⁸ the following song was composed at the time when O’Doirnin was a suitor for the hand of Colman’s sister-in-law. Another teacher named Maurice O’Gorman was a suitor for her hand, and, on a

certain occasion, was selected, instead of O’Doirnin, to accompany the Colman family on a visit to Drogheda. Fearing that his rival was ousting him, O’Doirnin wrote the following satire and circulated it through the parish, with the result that O’Gorman’s hopes were blighted and he departed in shame from the district, leaving O’Doirnin in possession of his bride (Murray 1915, 374).

Mar sin de, níl fianaise dhaingean againn go raibh Ó Gormáin i bhFoirceal nó i mBaile Bhalraic. Ina theannta sin, níl againn ach scéal scéil¹ ar cad é an chnámh spairne a bhí ann idir Ó Doirnín agus Ó Gormáin. Ní fhágann sin d’fhianaise againn ach an téacs féin. Níl Foirceal luaite sa téacs, agus níl aon lua ar Ó Gormáin agus Ó Doirnín bheith in iomaíocht le chéile mar mháistrí scoile. Ach ó tharla go bhfuil eachtraí an dáin bunaithe ar thuras go Droichead Átha, agus ar eachtraí suirí idir Ó Gormáin agus an ‘páiste Sasanach Gallda’, is dóigh liom féin go bhfuil cosúlacht na fírinne ar chuntais Murray agus Uí Chearnaigh. Sin é an méid eolais atá againn a thugann leid dúinn faoi bhlianta luatha Uí Ghormáin. Níl againn ach cúig lámhscríbhinn a scríobh sé sa tréimhse seo,² agus níl ainm pátrúin luaite le ceann ar bith acu. Is dócha, mar sin, gur bhraith sé ar an mhúinteoireacht lena chuid a shaothrú san am seo sular bhain sé faoi i mBaile Átha Cliath. Ní thig linn bheith cinnte den áit ar bhain sé léi ó dhúchas, ach is dóigh liom go gcaithfidh muid glacadh le hargóint Uí Mhórdha (1957, 21) gurbh as Contae Mhuineacháin dó. Ní thig linn é a shuí go cinnte dearfach in aon áit ar leith sa chontae sin, ach scríobh sé dánta ar dhá shagart a bhí lonnaithe i nDomhnach Maighean, agus bhí teagmháil aige le scríobhaithe as an cheantar sin fosta. Ní fianaise chuimsitheach í seo gur bhain Ó Gormáin leis an dúiche sin í féin, ach dhealródh sé go raibh dáimh ní ba mhó aige leis an cheantar thar mar a bhí le haon áit eile sa chontae.

Muiris Ó Gormáin i nDroichead Átha?

Mar atá luaite thuas, tá eachtraí na haoire a scríobh Ó Doirnín ar Ó Gormáin

suite ar an bhealach go Droichead Átha. Ghlac Ó Fiaich (120) leis seo mar leid gur chónaigh Ó Gormáin i nDroichead Átha tráth. Shíl Flower (1992, 622) gur scríobh Ó Gormáin an Leabhar Béarla-Gaeilge (LBG amach anseo) s’aige le linn dó bheith i gcomharsanacht Dhroichead Átha. Le cúltaca a thabhairt don tuairim seo, thug Flower liosta d’ainmneacha tábhairní ón LBG a chonacthas dó a bhain le Droichead Átha:

I was in Drogheda. Where did you put up? At the Bulls Head in High Street. At the Black Bull in Church Street. At the Black Lyon in Bolton Street. At the Red Lyon in Cook Street. Is that a good Inn? It is the best Inn in Town (Flower 1992, 622).

Ghlac Ó Fiaich leis fosta gur bhain na hainmneacha sin le Droichead Átha (120). Rinne Mc Caughey (208–9) fiosrú ar na hainmneacha a bhí luaite i LBG agus fuair amach nach féidir gur bhain siad le Droichead Átha. Dheimhnigh sé nach raibh a leithéid de shráideanna ann riamh i nDroichead Átha mar Shráid Niocláis agus Shráid an Teampaill a bhí luaite i LBG. Fuair sé amach go raibh na sráideanna a bhí luaite i LBG le fáil i mBaile Átha Cliath san ochtú haois déag, ach ní raibh sé in ann ach ceann amháin de na tábhairní ar liosta Uí Ghormáin a aithint mar cheann a bhí i mBaile Átha Cliath. Níl fianaise dhaingean againn mar sin go raibh Ó Gormáin i nDroichead Átha nuair a scríobh sé LBG, ná go raibh cónaí air ann in am ar bith.

Muiris Ó Gormáin agus saothrú léann na Gaeilge i mBaile Átha Cliath

Agus é ag trácht ar an traidisiún litríochta in Oirialla san ochtú haois déag, maíonn Watson (1978,12) gurbh é gluaiseacht daoine aniar is aduaidh chuig an cheantar sin ‘a raibh ní ba mhó de mhaoin an tsaoil ann’ a chothaigh an borradh i gcúrsaí léinn a tharla sa cheantar sin. Tá an teoiric seo fíor faoin bhorradh a tháinig ar shaothrú léann na Gaeilge i mBaile Átha Cliath san ochtú haois déag fosta. Den chuid is mó den ochtú haois déag, bhí Baile Átha Cliath ar an ionad

ba mhó trádáil agus easpórtáil sa tír. Bhí an phríomhchathair i bhfad chun tosaigh ar gach baile eile sa tír ó thaobh na trádála de seachas Cathair Chorcaí, agus maítear go ndeachaigh caoga faoin chéad d’easpórtáil na tíre fríd Bhaile Átha Cliath san ochtú haois déag (Cullen 1986, 181–4). Mar gheall ar an rachmas a chothaigh an trádáil seo, chuaigh cuid mhór daoine ón tuath isteach go Baile Átha Cliath le hobair a fháil agus le cónaí a dhéanamh ann. Sa bhliain 1710, bhí tríocha míle Caitliceach agus caoga míle Protastúnach ina gcónaí i mBaile Átha Cliath. Faoin bhliain 1800, bhí líon na gCaitliceach méadaithe go dtí chóir a bheith céad fiche míle agus bhí líon na bProtastúnach i ndiaidh titim go thart faoi dhá mhíle is ceathracha (Fagan, 156). Ní mór go raibh Gaeilge ag cuid mhór de na Caitlicigh tuaithe seo.²¹ I measc na nGaeilgeoirí seo, bhí daoine a raibh léamh agus scríobh na Gaeilge acu agus a raibh dúil i léann na Gaeilge acu. Sa chéad leath den aois, bhí grúpa scoláirí Gaeilge gníomhach i mBaile Átha Cliath a dtugtar ‘ciorcal Uí Neachtain’ orthu (Ó Ráthaille 1913; Harrison). Rinne ciorcal Uí Neachtain go leor oibre do phátrúin Angla-Éireannacha mar an ministir Protastúnach Anthony Raymond agus Francis Stoughton Sullivan (Harrison, 54– 83). Bhí duine amháin, acu, Cathal Ó Luinín, fostaithe mar léachtóir Gaeilge in Ollscoil na Tríonóide (Simms 1998, 266–7). D’fhéadfaí 1750 a lua mar terminus ad quem d’obair chiorcal Uí Neachtain. Is sa bhliain sin a fuair Tadhg Ó Neachtain, a bhí ina cheannaire ar an ghrúpa, bás, agus faoin am sin bhí bunús na ndaoine a bhain leis an ghrúpa marbh. Sa dara leath den aois, thóg Muiris Ó Gormáin ar an obair a rinne an ciorcal, agus shíl O’Sullivan gurbh é bás duine acu, Aodh Ó Dálaigh,²² a thug bealach isteach d’Ó Gormáin i ngnó an athscríofa i mBaile Átha Cliath (O’Sullivan, 232).²³

Ó Gormáin mar scríobhaí i mBaile Átha Cliath

Mhaígh Ó Fiaich (120) go raibh Baile Átha Cliath bainte amach ag Ó Gormáin faoin bhliain 1770, ach is cinnte go raibh sé ann i bhfad roimhe sin. Is féidir, mar a scríobh Ó Cléirigh (106) agus Ní Mhunghaile (2009, 219), go raibh sé i mBaile Áth Cliath chomh luath leis an bhliain 1731, am ar tuairiscíodh go raibh máistir

scoile darbh ainm Gorman ag obair in Bow Lane i bparóiste Naomh Michan. I 1752 scríobh sé lámhscríbhinn do bhall de chiorcal Uí Neachtain – seo an dochtúir leighis Seán Mac Fhearghusa, a bhí ina chónaí sa chathair.²⁴ Níl tuairisc ar bith ar Ó Gormáin ina dhiaidh sin go dtí an bhliain 1763 nuair a scríobh sé dán ar Phádraig Mac Síomain ar a cheapadh mar Ardeaspag ar Bhaile Átha Cliath dó (Ó Fiaich, 119–127). Sa bhliain chéanna scríobh sé moladh ar Hugh Percy, Iarla Northumberland nuair a ceapadh ina Leasrí i mBaile Átha Cliath é (Mahony, 25–36). Mar a scríobh Ní Shéaghdha, is dócha go bhfuair Ó Gormáin íocaíocht don dán, mar scríobh sé moltaí ar thriúr eile a ceapadh sa phost sin ina dhiaidh sin, George Townsend i 1767, John Hobart i 1776 agus George Nugent Grenville i 1782. Bhí dáimh ag cuid de phatrúin eile Uí Ghormáin leis na Leasríthe seo: bhí Thomas Leland ina Bhiocáire ag Townsend agus bhí Vallancey ar Choláiste Eton leis. Sna blianta 1764–6 bhí Ó Gormáin ag cóipeáil lámhscríbhinní do Francis Stoughton Sullivan, fear a bhí ina Chomhalta de chuid Ollscoil na Tríonóide. Bhí tionscadal ar bun ag Sullivan a raibh sé mar aidhm aige aistriúchán Laidine de na hannála a chur ar fáil, agus is cóipeanna d’annála iad na lámhscríbhinní a chóipeáil Ó Gormáin dó.²⁵ Nuair a fuair Francis Stoughton Sullivan bás i 1766, fuair Ollscoil na Tríonóide seilbh ar a lámhscríbhinní agus d’iarr siad ar an Ghormánach catalógú a dhéanamh orthu. Is léir gur chaith Ó Gormáin ar a laghad sé mhí ag gabháil dó seo. Dhíol an coláiste £1.2.9 dó i mí na Nollag 1766 agus díoladh arís i mí na Bealtaine 1767 é (O’Sullivan, W, 240). Tá fianaise áirithe ann gur chuidigh sé le comhalta eile de chuid an Choláiste, Matthew Young, leis an chatalóg a rinne sé ar na lámhscríbhinní seo i 1781. Dar le O’Sullivan (242) go bhfuil lámh Uí Ghormáin ann taobh le lámh Young sa chatalóg seo. Bhí sé ag obair i gColáiste na Tríonóide arís sa bhliain 1777 nuair a scríobhadh an nóta seo:

They [Annála na gCeithre Máistrí] may be copied by old Gorman in the librarians (sic) study at the expense of one shilling per sheet which may ammount to 3 guineas in the whole. The sooner they are done the better as Mr. O’Gorman [.i. Thomas] intends to soon return to .’ (ARÉ 23 F 7, 242).

D’airigh Ní Shéaghdha (1990, 567) Ó Gormáin mar dhuine den triúr

scríobhaithe ‘gairmiúla’ a bhí ag obair san ochtú agus sa naoú haois déag. Is fíor go ndearna Ó Gormáin cuid mhór cóipeála, ach ní raibh sé beo air seo amháin, áfach. Ceannaí leabhar a bhí ann agus bhailigh sé cnuasach mór leabhar agus lámhscríbhinní chuige féin. Rinne sé catalóg dá chuid leabhar agus lámhscríbhinní i 1761 agus arís i 1772. Is cosúil go dtéadh sé chuig ceantanna leabhar go tráthrialta (Ní Mhunghaile 2010, 249), agus chuaigh sé chuig ceannt Sheáin Mhic Fhearghusa i 1766 gur cheannaigh sé ceithre lámhscríbhinn agus leabhar amháin ann (Ó Catháin 1988, 153–7). In amanna fuair sé lámhscríbhinní ‘ar iasacht’ ó dhaoine agus dhíol sé iad le daoine eile ina dhiaidh sin. Sampla de seo is ea é an lámhscríbhinn ARÉ 24 D 14 a fuair sé ar iasacht ó Dick Plunkett agus a bhí díolta aige faoin bhliain 1772. Mar atá luaite thuas, tá an chuma ar an scéal gur chaith sé cuid mhór de bhlianta luatha a shaoil ag múinteoireacht, agus dealraíonn sé go raibh sé ag teagasc i mBaile Átha Cliath fosta. I 1766 chuir sé an fógra foclach, bladhmannach seo i Faulkner’s Dublin Journal agus é ag iarraidh é féin a chur chun cinn mar mhúinteoir Gaeilge:

Whereas the Irish, the ancient language of this nation, hath long been neglected, an Evil justly complained of, as it renders Gentlemen unable to have recourse to the very many Chronicles and Compositions still preserved among us, relative to the ancient state of this Kingdom, its Arts, Sciences and Literature. Therefore Maurice Gorman, Professor of that language, offers his service to the public and proposes to lay himself out in his own apartment (at the Sign of the Mashing Keeve in St. Mary’s lane Dublin) every morning from ten to two, for the instruction of youth and others as wish for their own cultivation, to open treasures so long locked up. Such persons who cannot conveniently go to him shall be attended at their own houses. N.B. He is perfect master of the difficulties attending the reading and explaining the ancient Irish MSS. in Vellum (Dublin Journal, 5–7–1766).

Ní fios an bhfuair Ó Gormáin mórán mac léinn riamh, ach tá nóta ag Warburton, Whitelaw & Walsh in History of Dublin² a mhaíonn gur theagasc sé Gaeilge don Easpag Matthew Young agus don árseolaí cáiliúil Charles Vallancey.

De réir an nóta sin ag Warburton, Whitelaw and Walsh, bhí Ó Gormáin ina chléireach ag an séipéal i Lána Mhuire, agus mar a mhíníonn Ó Fiaich (121), bhí an tArdeaspag Pádraig Mac Síomain ina shagart paróiste i bparóiste Naomh Michan (Burke, 307–8), a raibh Lána Mhuire ina chuid dó, sular ceapadh é ina Ardeaspag i 1763. Ó tharla gur scríobh Ó Gormáin moladh ar Mhac Síomain ar a cheapadh mar Ardeaspag dó (11), is féidir go raibh aithne curtha aige air faoi thús sheascaidí an chéid agus go raibh sé ag obair i séipéal Lána Mhuire ón am sin ar aghaidh. Nuair a fuair Stoughton Sullivan bás, thug comhalta eile de chuid Ollscoil na Tríonóide, Thomas Leland, fostaíocht d’Ó Gormáin. Bhí Leland ag scríobh stair na hÉireann ag an am, agus cé nach bhfuil sé soiléir cad é an ról a bhí ag Ó Gormáin leis, is cosúil go raibh sé ag aistriú sleachta as na hAnnála dó,²⁷ ach chuir Love (1–25) in iúl nár bhain Leland mórán úsáide as na foinsí Gaeilge a cuireadh ar fáil dó.²⁸ Foilsíodh History of Ireland leis i 1773, agus cé go maíonn O’Halloran (149) go raibh ‘attempted evenhandedness’ le sonrú sa saothar seo,² shíl na scoláirí dúchasacha Cathal Ó Conchubhair agus John Curry (Love, 1–25) gur saothar gallbhách claonta a bhí ann. Thug Leland an bóthar d’Ó Gormáin i 1772 nuair a bhí an leabhar á ullmhú don chló. Shíl Ní Shéaghdha (1988, 52) gurbh é an dúil a bhí ag Ó Gormáin san ól a thug ar Leland scaoileadh leis. Tá craiceann na fírinne ar bharúil seo Ní Shéaghdha, agus tacaíonn an litir seo a scríobh Charles Vallancey chuig Cathal Ó Conchubhair leis an méid sin:

Leland has already dismissed my friend Gorman. He is now in good measure depending on my kitchen to say the truth he is seldom sober though at 8 o’clock in the morning (ÁRÉ B i 2, 31 Márta 1772).

Vallancey, Ó Conchubhair agus an Chevalier Ó Gormáin

Ó thús na 1770idí ar aghaidh go dtí na blianta deireanacha dá shaol, bhí trí phátrún ag Ó Gormáin a thug cuid mhór fostaíochta dó ag aistriú agus ag athchóipeáil lámhscríbhinní.

Ba é an duine ba mhó acu seo a thug obair d’Ó Gormáin ná Charles Vallancey. Úgónach Francach a bhí i Vallancey a chuaigh ar scoil in Eton agus a tháinig go hÉirinn i 1762 ag obair don rialtas mar innealtóir (Nevin, 19–38). Is cosúil gur thosaigh sé ag foghlaim na Gaeilge i 1771 nó roimhe sin (Anon. 1861, 304) agus go raibh Ó Gormáin mar mhúinteoir aige ón tús:

At the beginning he was assisted by a Mr. Gordon [Gorman], an old man, who had a competent knowledge of modern Irish, to which his pretensions as a linguist were confined. He was unable to assist his pupil by a comparison of structure or root. The pupil was therefore left to his own resources; but such was his perservering assiduity that in a short time he conquered all difficulties; and to perpetuate his labours, published a grammar of the Iberno-Celtic, or Irish language, in quarto in 1773 (Anon. 1861, 305).

Ceann de na fiontair ba mhó a bhí ag Vallancey ná Coiste na Seandachtaí, a bunaíodh an 14 Bealtaine 1772 mar chraobh de chuid Chumann Ríoga Bhaile Átha Cliath. Bhí sé mar aidhm ag an Choiste ‘to enquire into the ancient state of Arts and Literature, and into the other Antiquities of Ireland; to examine the several Tracts and Manuscripts in the possession of the Society which have not been published; and all other tracts on those subjects, of which the said committee can obtain the perusal’ (ARÉ 24 E 7, 3). Bhí Vallancey agus Thomas Leland ina rúnaithe ar an choiste, agus earcaíodh Ó Gormáin mar amanuensis acu ar fhiche gine in aghaidh na bliana (ARÉ 24 E 7, 5). Mar sin féin, ní léir dom go raibh ról lárnach ag Ó Gormáin i ngníomhartha an choiste i ndáiríre. Is cosúil nach ndearna sé obair chóipeála do bhall ar bith den choiste sna blianta seo (1772–4) seachas Vallancey, agus is dócha fosta gur bheag an obair seo féin. Níl ach ceithre lámhscríbhinn de chuid Uí Ghormáin ar marthain inniu ar féidir leis gur scríobhadh iad do Vallancey sa tréimhse seo.³ Tá sé de dhealramh gur thapaigh Vallancey an deis seo cúntóir taighde dá chuid féin a fhostú,³¹ agus go ndíolfadh Coiste na Seandachtaí ar a shon seo.³² Ba é pá Uí Ghormáin an costas ba mhó a bhí ag an Choiste agus i ndiaidh tamaill ní raibh na baill eile sásta na síntiúis a íoc a thuilleadh. Chuir Vallancey litir chuig Cathal Ó Conchubhair i 1774 le rá leis go raibh deireadh ag teacht leis an Choiste:

At the last meeting of our little society the subscriptions were paid with so much reluctance. I am determined to summon them no more. If I can keep Gorman going for another year it is the utmost that our funds will allow (ARÉ B i 2, 3 Meán Fómhair 1773).

Tá an chuma ar an scéal go raibh an oiread sin drogaill ar bhaill den Choiste na síntiúis a íoc go raibh ar Vallancey Ó Gormáin a chur amach chuig roinnt acu mar bhailitheoir fiach. I nóta ó Vallancey chuig Easpag Dhoire Frederic Augustus Harvey ó 24 February 1774 tá an méid seo scríofa:

Ordered

That our amanuensis Maurice OGorman (sic) do wait on the in arrear to collect their subscription in order to enable the committee to answer the demands made on them from abroad (ARÉ 24 E 7, 35).

Sa bhliain 1772 d’fhoilsigh Vallancey An essay on the Celtic language agus gráiméir Ghaeilge taobh leis ina iris Collectanea de rebus Hibernicis. An bhliain ina dhiaidh sin d’fhoilsigh Coiste na Seandachtaí A grammar of the IbernoCeltic or Irish language le Vallancey.³³ Táthar amhrasach gur scríobh Vallancey an leabhar sin leis féin. Deirtear in Dictionary of National Biography (82) go raibh an leabhar ‘…dedicated to Sir Lucius Henry O’Brien (Cathaoirleach Choiste na Seandachtaí) who must indeed have been ignorant of his own language to suppose that Vallancey knew any of it.³⁴ The address in Irish to the learned of Ireland, the vocabulary, and the examples are written by a native whose name is not given, and the part composed by Vallancey is the assertion of the close resemblances between Punic, Kalmuck, the language of the Algonkin Indians of North America, and Irish.’ Dar le Ryan (23), Nevin (199, 124), agus Ó Cuív (1986, 416) gurbh é

Muiris Ó Gormáin a chuir an t-ábhar Gaeilge ar fáil sa leabhar seo. I litir a scríobh Vallancey chuig Cathal Ó Conchubhair an 31 Márta 1772, chuir sé síos ar an obair a bhí ar bun aige ag ullmhú an leabhair Ghramadaí:

… at the end I shall give all the Legatures or Abbreviations I have met with which are to be engraved in Columns, as in du Cange’s³⁵ Greek – in all this poor Gorman is rather a stumbling block than an assistance, ³ rather a check than a spur (ÁRÉ B i 2, 31 Márta 1772).

Mar sin féin, is cosúil gur chuidigh Ó Gormáin le Vallancey cuid mhór leis an leabhar. Is léir, mar shampla, go bhfuil na ‘Familiar Phrases and Dialogues’ atá ar fáil ar leathanaigh 141–7 den leabhar seo bunaithe ar ‘Leabhar Frása Mhuiris Uí Ghormáin.’³⁷ Chomh maith leis sin, tá an nóta seo le fáil ag deireadh na litreach céanna sin a léiríonn go raibh Vallancey faoi chomaoin áirithe aige mar gheall ar an obair a rinne sé ar an leabhar gramadaí:

I am now in treaty with the printers, I have also wrote to the London Booksellers – if I can throw 20 pounds in poor Gorman’s pocket, & be no loser myself is all I wish by this Grammar (B i 2, 31 Márta 1772).

Bhunaigh Vallancey agus an Coirnéal William Burton Conyngham³⁸ cumann eile i 1778, The Hibernian Antiquarian Society, agus bhí na haidhmeanna céanna ag an ghrúpa seo a bheag nó a mhór agus a bhí ag Coiste na Seandachtaí. Ní raibh ról chomh lárnach ag Vallancey sa ghrúpa seo agus a bhí aige le Coiste na Seandachtaí, agus ní raibh ról oifigiúil ag Ó Gormáin leis an chumann seo. Is léir, áfach, gur lean Ó Gormáin ar aghaidh ag obair do Vallancey ar feadh deich mbliana eile. Nuair a d’fhoilsigh Vallancey uimhir xii de Collectanea i 1783, bhí sé go fóill ag tabhairt fiche gine in aghaidh na bliana d’Ó Gormáin. Faoin am seo, bhí aois mhór bainte amach ag Muris, agus bhí an Chevalier Ó Gormáin ar an bharúil go raibh sé róshean don obair a bhí le déanamh ag an chumann. Mar a scríobh sé i litir chuig Lucius O’Brien:

If we had a proper scribe, I would, on a peace, endeavour to conduct him to Oxford and take copies of this manuscript,³ but also of such originals of our Annals as are there, with those of Innisfallen, Tigernach, of Clonmacnoise, and Ulster, but more particularly those of Innisfallen or the Munster Annals. … unfortunately we have none but poor Gorman, who is too old to undertake a task of this kind (ARÉ 24 D 18, 12 Iúl 1781).

Le linn na mblianta seo, bhí Ó Gormáin ag obair don Chevalier Tomás Ó Gormáin (1732) fosta. Bhain an Chevalier leis an Chlár ó dhúchas, agus chuaigh sé go Páras mar ar cháiligh sé mar lia i 1757. Phós sé bean d’uaisle na Fraince sa bhliain chéanna agus thosaigh ag obair ag iompórtáil fíona go hÉirinn go gairid ina dhiaidh sin (Hayes, 587–90). Rinne sé go leor oibre mar shloinnteoir ag soláthar craobhacha coibhnis do Ghaeil a bhí lonnaithe sa Fhrainc agus sa Spáinn a bhí ag iarraidh ardú céime a fháil sna tíortha sin. D’fhostaigh sé Muiris Ó Gormáin ó 1771 go 1778 ag cóipeáil agus ag aistriú téacsanna staire dó. Bhí na téacsanna seo ina fhoinse ag an Chevalier agus é ag ullmhú na gcraobhacha coibhnis. Is iad na lámhscríbhinní a rinne Ó Gormáin don Chevalier chuige seo ná ARÉ 24 G 20, 23 F 11 (codanna de), 23 G 20 (codanna de) 23 F 12, 23 F 10, 23 D 11; BL Eg.98, 134; LT 1294. Is léir nach raibh Ó Gormáin i gcónaí ródhíograiseach agus é ag obair don Chevalier, agus go raibh tarraingt ní ba mhó aige ar na tábhairní in amanna ná mar a bhí aige ar na téacsanna a bhí le cóipeáil aige. Mar shampla, bhí Ó Gormáin i dteach Chathail Uí Chonchubhair i mBéal Átha na gCarr i 1771 ag cóipeáil don Chevalier, ach d’imigh sé ar an drabhlás go Baile Átha Cliath, rud a thug ar Chathal Ó Conchubhair litir a scríobh chuig an Chevalier le rá go raibh Muiris:

Wantonly quitting my house for the drams [dramhouses] of Dublin and would not stay to copy a single line of the first volume of the Four masters. It is true that he repented of his folly, but not in time (Ní Mhurchú & Breatnach, 108).

Ina ainneoin seo, rinne Ó Gormáin a thuilleadh oibre do Chathal Ó Conchubhair ina dhiaidh sin. Is iad na lámhscríbhinní a scríobh sé dó ná ARÉ 23 F 4, 23 F 5, 23 F 6, 23 F 7 agus 23 F 8. Bhí sé aige i mBéal Átha na gCarr arís i 1777, 1778 agus i 1783. I 1777 bhí Ó Gormáin i bhfiacha go trom i mBaile Átha Cliath, agus ghlan Ó Conchubhair na fiacha sin dó. Dealraíonn sé ón litir seo a scríobh an Chevalier Ó Gormáin chuig Ó Conchubhair ar 11 Meán Fómhair 1777 go raibh an bheirt acu ag iarraidh Muiris a choinneáil ag obair amuigh i mBéal Átha na gCarr, agus é a choinneáil ar shiúl ó na tithe tábhairne, b’fhéidir:

I am much pleased with the close application our friend Maurice gives to the work before him … I have paid Maurice’s debts persuant to the list he sent of them and have give Mr. Dillon⁴ four guineas more last Tuesday … being scarce of cash at present puts it out of my power to give Mr. Dillon any more before my departure [go Londain?] … I shall remit you a sufficiency this winter as soon as my wine arrives in Dublin. Tho’ you should come to town Gorman may remain in the country [Béal Átha na gCarr] till his work is finished (ARÉ B I 2).

Mar sin féin, bhí díomá ar an Chevalier Ó Gormáin arís i mí Eanáir 1781 nach raibh Muiris ag obair go dúthrachtach. Mar a scríobh sé:

I have seen O’Gorman this morning. I find he has copied but the first volume of the IV Masters. I expected he would not only have copied the second, but also the annals of Connacht (ag Ó Muirgheasa 1912, 81).

Sa bhliain chéanna, is cosúil go raibh an Chevalier Ó Gormáin ag gearán le Cathal Ó Conchubhair faoi lochtanna Mhuiris mar aistritheoir. Bhí Ó Conchubhair ag teacht leis i litir a scríobh sé chuige an bhliain sin:

It is indeed lamentable that we have few capable of translating those Annals, and I certainly would sit down very willingly to the task, had my age permitted.⁴¹

Gorman, as you observe very justly, is quite unfit for it; being almost completely ignorant of the obsolete and Phraseology of our old Annalists (ag Ní Mhunghaile 2009, 230).⁴²

Dhá bhliain ina dhiaidh sin ar 27 Nollaig, scríobh Ó Conchubhair chuig Ó Gormáin:

I could hardly contain my indignation on receving information of the treatment you got from a puppy whom you raised from the hunger and the dirt. Ingratitude might be shared with others, but he has added to the blackness of his own ingratitude malice and treachery. You bore with him too long, and I am displeased that you have not discharged him from your service long ago. From me he shall never receive the smallest shelter and you certainly have, in my opinion, wronged yourself by overpaying him (Ward, Wrynn & Ward, § 396).

Mhaígh Ní Mhunghaile (2009, 230) agus Ó Muraíle (2010, 234) gur ag trácht ar iompar Uí Ghormáin a bhí Ó Conchubhair sa chomhfhreagras seo, ach tá mé féin den bharúil go mbaineann an cáineadh seo leis an scríobhaí óg Martin Hughes. I 1782 bhí buachaill óg den ainm seo ag obair do Chathal Ó Conchubhair. Theagasc Ó Conchubhair scríobh na Gaeilge don bhuachaill seo sa tslí is go mbeadh sé ábalta téacsanna a chóipeáil dó.⁴³ Is é an duine seo Hughes a scríobh an lámhscríbhinn LNÉ G 157 dó an bhliain sin i mBéal Átha na gCarr. An bhliain ina dhiaidh sin, áfach, bhí ar Hughes gabháil go Baile Átha Cliath a chuardach oibre ó tharla nach raibh ráchairt ar a chuid oibre cóipeála.⁴⁴ Níorbh é sin deireadh an scéil maidir le Hughes, áfach, nó tá sé de dhealramh go raibh sé ag obair don Chevalier arís sa bhliain 1784 (O’Halloran, 214 n.47), an bhliain ar scríobh Ó Conchubhair an litir sin chuige. Is dócha, dar liom, gur ag tagairt do Hughes a bhí Ó Conchubhair sa litir sin ar 27 Nollaig na bliana sin – luífeadh sé le céill go dtabharfadh sé ‘puppy’ ar dhuine óg mar Hughes, agus bheadh sé aisteach, dar liom, ag Ó Conchubhair a leithéid a scríobh faoin Ghormánach nuair a bhí Muiris ní ba shine ná é. Lena chois seo, tá fianaise eile ann a chuireann in iúl nach raibh Cathal Ó Conchubhair i ndiaidh a chúl a thiontú leis an Ghormánach go hiomlán. Nó rinne

an foclóirí Peadar Ó Conaill obair don Chevalier Ó Gormáin agus d’Ó Conchubhair (Gleeson, 342–6) am éigin i lár na 1780idí. Scríobh sé an lámhscríbhinn ARÉ 24 G 20 don Chevalier agus cuid de ARÉ 23 L 21 do Chathal Ó Conchubhair. D’éirigh idir Ó Conaill agus Ó Conchubhair, áfach, agus chomhairligh Ó Conchubhair don Chevalier i 1787 gur scríobhaí ní b’fhearr a bhí in Ó Gormáin:

Your clark Connell should be taken care of, for he is very defective in orthography, as I found by some of his writing which he showed me. He appears to me a conceited and ignorant young man, poor Gorman is greatly superior to him (ag Ó Fiannachta, 72).⁴⁵

An tAcadamh Ríoga, Walker agus Brooke

Sa bhliain 1785, bunaíodh Acadamh Ríoga na hÉireann, agus bunaíodh Coiste Seandachtaí mar chuid den Acadamh úr in Aibreán na bliana céanna. Ag an chéad chruinniú den Choiste Seandachtaí an 4 Iúil an bhliain sin, ritheadh an rún go gceapfaí Muiris Ó Gormáin mar ‘transcriber & translator to said committee & that the annual sum of twleve guineas be allowed as compensation for his trouble’ (ARÉ Coiste Seandachtaí, 2 Bealtaine 1785). Ní féidir a bheith cinnte an ndearna Ó Gormáin obair ar bith sa tréimhse seo don Choiste Seandachtaí, agus is féidir, dar liom, gur gníomh trua a bhí i gceapadh Uí Ghormáin a chinnteodh go mbeadh teacht isteach éigin aige lena choinneáil ón anás. Ní luaitear arís é i miontuairiscí an Choiste ina dhiaidh sin, ach i Nollaig na bliana dár gcionn, ritheadh rún go gceapfaí scríobhaí eile, Tadhg Ó Flanagáin, mar amanuensis ag Vallancey ‘…in the arrangement & transcription of the Irish mss recommended to the Academy by him as worthy of publication’ (ARÉ Coiste Seandachtaí, 30 Nollaig 1786).⁴ Is léir go raibh amhras ar an Choiste i ndiaidh tamaill faoi thorthaí an chomhoibrithe seo idir Vallancey agus Ó Flanagáin, agus rith siad rún i Márta 1788 ag iarraidh ar Vallancey ‘…to make a report of such progress as has been made in the translations undertaken under his direction by Mr. O’Flanagan’ (ARÉ Coiste Seandachtaí, 15 Márta 1788). Sa bhliain 1788, ní raibh le feiceáil mar thoradh ar an obair seo ach gluais ar théarmaíocht dhlíthe na

mbreithiún, agus d’haigh Vallancey féin ‘the progress made was inadequate to the time and expense he [Ó Flanagáin] had been allowed’ (McDowell 1985, 19). I dtaca le Ó Flanagáin de, tá sé maíte ag Ní Mhurchú & Breathnach (104) gurbh é an tromólachán s’aige a choinnigh cúl ar an obair seo do Vallancey.⁴⁷ Más beag, mar sin, an obair a rinne Ó Gormáin do Choiste Seandachtaí an Acadaimh Ríoga, is féidir gur tríd an choiste sin a chuir sé aithne ar Joseph Cooper Walker, fear a bhí ina rúnaí ar an Choiste Seandachtaí ó 1786 ar aghaidh. Is faoin am seo a thosaigh Muiris ag cuidiú le Walker féin agus lena chara Charlotte Brooke lena dtionscadail liteartha siúd, .i. Historical memoirs of the Irish bards (BÁC 1786) ag Walker féin agus Reliques of Irish poetry (BÁC 1789) ag Brooke.⁴⁸ Ba de bhunadh Sasanach Cooper Walker. Rugadh i mBaile Átha Cliath é agus fuair sé post ansin i gCiste an Stáit mar a raibh an t-ársaitheoir William Burton Conyngham ag obair fosta. Bhí Burton Conyngham ina bhall de Choiste na Seandachtaí in éineacht le Ó Conchubhair agus Vallancey i dtús ochtóidí an chéid. Tá seans maith ann, dar liom, gurbh é Burton Conyngham a chuir Walker i dteagmháil le Ó Conchubhair, Vallancey agus na baill eile de Choiste Seandachtaí an Acadaimh Ríoga. Tháinig Walker faoi anáil Maherson agus thosaigh sé a ullmhú a leabhair Historical memoirs of the Irish bards i lár ochtóidí an chéid. Agus é ag dul i mbun an tionscadail, scríobh Walker chuig Ó Conuchubhair ag iarraidh comhairle uaidh ar litríocht na Gaeilge (Ó Catháin 1989, 158; Breatnach 1965, 92). Chuir Charlotte Brooke cúpla aistriúchán Béarla ar dhánta Gaeilge ar fáil do Historical memoirs Walker. Dealraíonn sé gur chuir sí cóip den aistriúchán a rinne sí ar dhánta Uí Chearalláin chuig Cathal Ó Conchubhair ag iarraidh a chomhairle uaidh orthu. Sa litir a chuir Ó Conchubhair ar ais chuici mhol sé cuid mhór leasuithe di. Chomhairligh sé di: ‘You should endeavour to get better copies from old Gorman; or at least different ones, for so we might be able to come at the true reading’ (ARÉ 23 H 39, 20). Léiríonn an méid sin gur féidir go raibh sí féin agus Walker ag brath ar an Ghormánach le foinsí Gaeilge a chur ar fáil dóibh. Ní thig linn a bheith cinnte ar thug Ó Gormáin cóipeanna de dhánta seo Uí Chearalláin di, ach chuir Ó Gormáin cóip de ‘Angelical Maid’ a scríobh Pádraig Mac a’ Liondain ar fáil di don aistriúchán a rinne sí ar an dán sin do Historical memoirs (Maguidhir, xix). Chomh maith leis sin, tá Ní Mhunghaile (2010, 242–3) den bharúil gur chuir Ó Gormáin aistriúchán Béarla ar fáil den scéal Bás Cearbhaill agus Fearbhlaidhe do Walker chomh maith.

Lean Ó Gormáin ar aghaidh ina dhiaidh sin ag obair do Charlotte Brooke, agus chuir sé cóipeanna de na dánta ‘Laoi na Deirge’⁴ agus ‘Iníon Tais’ a scríobh Mac a Liondain ar fáil (Maguidhir, 89) dá díolaim dánta Reliques of Irish Poetry a cuireadh i gcló i 1789. Sa leabhar sin, ghabh Brooke a buíochas do ‘Maurice Gorman of this city and Professor of the Irish Language’ (Brooke, 42).⁵ Chomh maith leis sin, maíonn Ní Mhunghaile (2009b, ii 19, 137) go mb’fhéidir gurbh é an Gormánach féin a d’aistrigh ‘Trúagh sin a aoínfhear Aoife’ agus ‘Graesí Nuinseann’ do Reliques. Taobh amuigh den obair seo, ní dhearna Ó Gormáin mórán ar bith cóipeála sna blianta deireanacha dá shaol. Níl ach cuid de lámhscríbhinn amháin againn a scríobh Ó Gormáin i ndiaidh 1788. Sin cuid de BL Eg.171 a scríobh sé dó féin idir 1791 agus 1794. Is faoin am seo a thosaigh an saol a theannadh ar Mhuiris. Fuair a chara mór Cathal Ó Conchubhair bás i 1790 agus bhí a mhórphátrúin eile .i. an Chevalier Ó Gormáin agus an Ginearál Vallancey i gcruachás airgid: Tacaí mór de chuid Louis XV a bhí sa Chevalier agus chaill sé a fhíonghoirt agus a eastáit dá dheasca seo tar éis éirí amach 1789. Tháinig deireadh leis an ghnóthas ginealais a bhí aige ar an mhór-roinn ina dhiaidh sin. D’fhill sé go Baile Átha Cliath beo bocht i 1793 mar a raibh sé ar a sheachnadh ó chruinnitheoirí fiach (Hayes, 594– 5). I 1790 cuireadh an Ginearál Vallancey go Corcaigh le gabháil i gceannas ar fhórsaí míleata an Rí ansin. Cheannaigh sé teach ansin agus rinne iarracht a theach i gCearnóg Mhuirfean i mBaile Átha Cliath a choinneáil fosta, ach bhí deichniúr de theaghlach aige faoin am seo agus bhí cúrsaí airgid ag brú air go trom. Bhí air an teach i mBaile Átha Cliath a dhíol, agus b’éigean dó cuid mhór dá lámhscríbhinní a dhíol mar an gcéanna i 1792 (Nevin, 28–38). Is cosúil gur chaith Ó Gormáin na blianta deireanacha dá shaol (1788–94) i Lána Mhuire le hAnraí Mac an tSaoir, fear a bhí ina chléireach sa bhanc náisiúnta (Flower 1992, 27 n.2) agus ar theagasc Muiris Gaeilge dó (Ó Mórdha 1958, 132). Scríobh Mac an tSaoir seacht lámhscríbhinn ó 1787 go 1790, agus is cóipeanna iad uilig de lámhscríbhinní a scríobh Ó Gormáin.⁵¹ Sa lámhscríbhinn BL Eg. 129 a scríobh Muiris Ó Gormáin, tá an nóta seo i lámh James Hardiman:

This book (except the prayers and religious instructions at the end) are in the handwriting of Maurice O’Gorman, one of the best scribes of the 18th century. I

had this book, with others in his handwriting from one MacEntaggart [Mac an tSaoir ],⁵² to whom O’Gorman left them at his death. The apathy and carelessness of the Irish people towards their national language and antiquities are strikingly envinced in the fate of poor O’Gorman.⁵³ After a long life devoted to the transcription of numerous volumes of the ancient poetry, tales, annals etc. etc. of Ireland, he died in the greatest poverty in a ground cellar in Mary’s lane, Dublin about 1794: where he was long ed by Mac Entaggart [Mac an tSaoir], who was himself a poor man. (Flower 1992, 28).

Cúlra liteartha na filíochta

Ag deireadh an tséú haois déag, bhíodh Gaeilge á labhairt go forleathan ar fud na hÉireann, ach nuair a rinneadh an concas deireanach ar an tír sa tseachtú haois déag, thit an uasaicme Ghaelach. Lena chois sin, thit na sleachta léannta a bhraith ar a bpátrúnacht siúd (Ó Cuív 1986, 374; Wall, 82–3). Agus an Béarla ag teacht i dtreis ón Pháil amach mar theanga an ghnó agus an rachmais, thosaigh maolú ag teacht ar líon na gcainteoirí Gaeilge (Hindley, 8). Mar sin féin, bhíodh tromlach na ndaoine ar fud na tíre ag deireadh an ochtú haois déag ag caint Gaeilge go fóill. Faoin am seo, ba iad na háiteanna a raibh an Béarla i ndiaidh teacht i láthair go láidir iontu ná lár agus deisceart Laighean, agus cúige Uladh seachas tuaisceart Aontroma, Tír Chonaill agus ceantar na Speiríní. Bhí póca eile ann in oirdheisceart an chúige a raibh an Ghaeilge go láidir ann. Sa phóca seo bhí deisceart Ard Mhacha agus Mhuineacháin, iarthuaisceart an Chabháin agus páirt de dheisceart an Dúin ann. Buailte leis an cheantar seo bhí contaetha thuaisceart Laighean a raibh an Ghaeilge go láidir iontu mar Lú agus an Mhí (Hindley, 9). I dtaca le cúrsaí litríochta de, is iondúil go gcaitear leis an limistéar seo mar cheantar amháin agus go dtugtar an t-ainm ‘Oiriall’ air . Is é an sainmhíniú a thug Ó Buachalla (1969, 8) ar an cheantar seo:

Ó thaobh na gcondaethe de is é an limistéar atá i dtreis agam deisceart an Dúin, Contae Ard Mhacha, Contae Lú agus tuaisceart na Mí – ceantar a dtabharfadsa

Oiriall feasta air.⁵⁴

Roimh an ochtú haois déag, ba in iarthar Uladh a rinneadh an saothrú ba mhó ar léann na Gaeilge. Tá achoimre shlachtmhar ag Ó Fiaich (1970, 27) faoin méid seo:

It is scarcely an exaggeration to say that South East Ulster had no poetic tradition before the seventeenth century. Insofar as Ulster had a tradition of learning at all before 1600, it was to be found in the west of the province rather than the east, and especially in the Counties Donegal and Fermanagh … And then quite suddenly the centre of gravity of northern learning shifts to South-East Ulster.

Dar le Ó Fiaich gur tharla an bláthú i gcúrsaí léinn in Oirialla sa tréimhse seo mar gheall ar na teaghlaigh a bhog isteach sa cheantar sa dara leath den seachtú haois déag. Mar thaca don tuairim seo, thug Ó Fiaich le fios gur bhain sinsir an triúir mhórfhile den tréimhse sin le ceantair siar ó thuaidh ó Oirialla (Ó Fiaich 1970, 27–8). Is féidir gur bhain clann Mhic Cumhaigh le hAireacht Uí Chatháin i nDoire (Ó Fiaich 1973, 9–11) sa séú haois déag. Bhain an t-ainm Mac Cuarta le Contae Thír Eoghain agus bhain muintir Dhoirnín le Contae Fhear Manach, leis an Dún, agus le Contae Aontroma (Ó Fiaich 1970, 27–8).⁵⁵ Agus é ag caint ar fhilíocht na Gaeilge san ochtú haois déag, rinne Kiberd an dealú seo a leanas: ‘Unlike Munster poets who tried to speak for a community, the Ulster writers were individualistic, independent-minded, and even cynical’ (Kiberd, 62). Cé gur ginearálú atá sa mhéid sin ag Kiberd, is fiú filíocht Oirdheisceart Uladh an ochtú haois déag a mheas de réir na slat tomhais sin aige .i. an t-indibhidiúlachas, an neamhspleáchas aigne agus an tsoiniciúlacht. Cuimhnítear ar Art Mac Cumhaigh (c.1738–1773) mar fhile a bhfuil blaiseadh láidir den indibhidiúlachas le fáil ina shaothar. Is fíor gur chuir sé tráchtaireacht ar chúrsaí sóisialta ar fáil i ndánta mar ‘Máire Chaoch’ agus ‘Bodaigh na hEorna I, II’ (AMacC, 17, 12–3). Sna dánta sin, déanann sé trácht ar an éirí in airde a bhain leis na arrivistes a tháinig i dtreis sa tseachtú agus san ochtú haois déag,

ach is taobh istigh de chreatlach tagartha a thubaiste phearsanta féin a dhéanann sé an cur síos seo. Is ionann an scéal in ‘Úr-chill an Chreagáin’ agus i ‘Marbhna Airt Óig Uí Néill’ (AmacC, 24, 21) – sa dara dán, sin, ríomhann sé éachtaí Néilligh na bhFeadha ar feadh 29 véarsa, ach ag deireadh an dáin suíonn sé an scéal i gcomhthéacs a bheatha féin (AmacC, 21: ll. 235–246):

Dá maireadh na baird bhí i stát ins an chrích seo, Bheadh Séamas Mhac Cuarta go stuama ’cur síos duit, Pádraig Mhac Alionduin ag rannsú gach líne, Randall Dall Mhac Dónaill le heolas dá míniú; Ó chuaigh siad faoi fhód, níl beo le do chaoineadh, Ach mise, ’mo bhraon scartha ’dréim leis an dílinn.

Go cúirt Airt a choíche, faraoir, cha dtéim-se, Ag dúscadh cheoil fá bhordaibh glégeal, Aige Bacchus mar mbínn seal míosa i ngéibheann, Ó mheisce gach fíon ’s gan íota ar aon ann; ’Sé bás an Ghuaire bheir gruaim ar éigsibh, Agus ualach mar ghual dubh fá bhruach mo chléibh-se.

Más mar ‘bhraon scartha’ a mhothaigh Mac Cumhaigh é féin a bheith, tá gné éigin den imeallú céanna seo le sonrú i bhfilíocht Shéamais Dhaill Mhic Cuarta (c.1647–1733) chomh maith. Más fíor do chritic Kiberd (60–1), is é an t-imeallú seo ón tsochaí atá mar chroíghné an dáin sin leis an Dall ‘Fáilte Don Éan’ (S.D.MacC, 10). Lena chois seo, tá soiniciúlacht le sonrú i ndearcadh Mhic

Cuarta mar a léirítear é i dtaobh mhuintir Chorr an Chait (S.D.MacC, 20) — cosúil le Ó Bruadair i ‘Seirbhíseach Searbh Íogair Srónach Seasc’, diúltaíonn Mac Cuarta go cadránta glacadh leis na cúinsí úra sóisialta. Tá an chadrántacht agus an neamhspleáchas aigne seo ag Mac Cuarta le sonrú i bhfilíocht an mhórfhile eile ó Oirdheisceart Uladh sa tréimhse seo .i. Peadar Ó Doirnín (c.1700–69). Cé gur mar liriceoir is mó a chuimhnítear ar Ó Doirnín (de Rís, xxix; Ó Buachalla, 25), bhí corraí ag roinnt leis fosta – ní raibh leisce air caitheamh anuas go tarcaisneach ar dhuine a chonacthas dó bheith i ndeabhaidh lainne leis.⁵ Chomh maith leis seo bhí sé gníomhach i gcorraíl faoi chúrsaí talún, agus chuir sé a bharúlacha faoi chúrsaí polaitíochta i láthair i gcuid dá dhánta.⁵⁷ Mar sin, caithfear glacadh leis go raibh a sciar féin den indibhidiúlachas, den neamhspleáchas aigne, den tsoiniciúlacht, agus den inbhreathnaitheacht go fiú féin, ag baint le filíocht Oirialla san ochtú haois déag. Is filíocht phearsanta cuid mhór de shaothar an mhórthriúir seo a bhain lena mianta féin, a ngearáin áirithe féin agus lena saol féin. Mar a scríobh R. A. Breatnach (1953, 324):

But the poets of seventeenth and eighteenth centuries were only the residuary legatees of an age-old poetic tradition which their condition of life did not permit them to alter or materially develop. They differed from their learned, aristocratic predecessors of the centuries that went before only in being less learned and more in touch with the grim realities of life.

I gcodarsnacht leis na glúnta d’fhilí a chuaigh rompu, b’ionann cás na bhfilí agus cás an mhórphobail:

One effect of the annihilation of the aristocracy was that it pressed Gaelic culture downwards. Throughout the seventeenth century the survivors of the old official poets had been obliged increasingly to consort with the common people and to live as they did (Bromwich, 5).⁵⁸

Mar sin, b’ionann na ‘réaltachtaí saoil’ do na filí agus don mhórphobal a raibh siad, anois, mar pháirt de. D’fhéadfaí a rá mar sin gurbh ionann gearáin na bhfilí seo agus gearáin an mhórphobail. Más fíor, mar sin do Kiberd nár labhair filí seo Oirialla ar son na sochaí d’aon turas, is féidir gur thug siad guth don mhórphobal Gaelach lenár bhain siad go neamhchomhfhiosach. Mar a scríobh Ó Fiaich (1970, 33):

The poetry of MacCuarta, Ó Doirnín and MacCooey provides a commentary not only on the history of their times but also on the simple day-to-day events of the countryside. It might be unfair to call it a form of escapism, yet it included the idealisation of an Ancien Régime which could never return. The poets themselves had no experience of it, or it is just possible that they might not have been so enthusiastic about it.

Muiris Ó Gormáin, file

Leis sin, tagaimid go dtí an ghné eile sin d’fhilíocht an ochtú haois déag a bhaineann níos mó le Muiris Ó Gormáin. Bhí sé ar na filí siúd nach ndeachaigh i ngleic, i ndáiríribh, le réaltachtaí an ochtú haois déag.⁵ Cé go raibh ‘aois órga na filíochta siollaí’ thart sular tháinig Ó Gormáin ar an tsaol, lean sé air ag saothrú na filíochta molta agus ag déanamh aithrise ar an duanaireacht. File míaimseartha a bhí in Ó Gormáin, mar sin – file anacrónach ab ea é nár chloígh leis an leagan amach sin de ‘bardic’ agus ‘post-bardic’. ¹ Saothar aimhrialta a bhí ina chuid filíochta nár chloígh le patrún Frye (33–4) den ghluaiseacht sa mheáchanlár a tharla i litríocht iarthar na hEorpa ón aithriseoireacht ard go dtí an aithriseoireacht íseal. Dar ndóigh, d’fhéadfaí locht a chur air as gan aghaidh a thabhairt ar an ‘nuaghnáthamh’ filíochta a bhí i ndiaidh theacht chun tosaigh sa Ghaeilge ón dara leath den tseachtú haois déag – sin gnáthamh litríochta a raibh cás an ghnáthdhuine, an saol réadúil agus dearcadh indibhidiúlach an údair mar phríomhábhair dó. ² Is fíor go bhfuil an blas liteartha i ndiaidh athrú go mór ó bhí ré na filíochta siollaí ann, agus is beag léirmheastóir nuaaimseartha a chuirfeadh spéis i

bhfilíocht Uí Ghormáin, ó tharla, is cosúil, gur beag ‘nochtadh anama ná féinfhoilsiú pearsanta’ atá le sonrú ann. ³ Go deimhin, mar a d’airigh Nic Eoin (1998, 67), níor chás leis na filí adhmholtacha an ‘féinfhoilsiú pearsanta’ nó an ‘nochtadh anama’, agus mhaígh sí faoin fhile adhmholtach gur ‘braitheadh feabhas na ndánta ar chumas an fhile foirmlí agus ciútaí liteartha traidisiúnta a roghnú agus a chur in oiriúint do riachtanais na huaire.’ Mar sin, ba chúram tánaisteach é ag file oifigiúil go mbainfí sult as a shaothar, nó go mbraithfí feabhas bunúil indibhidiúlach ann – ní ar mhaithe le sult nó ar mhaithe le feidhmeanna féinfhoilsithe a scríobh Ó Gormáin na dánta seo, ach ar mhaithe le móradh agus le moladh. Dar ndóigh, ba é príomhghnó na filíochta adhmholta móradh a dhéanamh ar an phátrún. Ní raibh dualgas aici don fhírinne riamh roimhe – mar a scríobh John of Garland (Parisiana Poetria c.1234) faoin fhilíocht adhmholta: ‘Superlatio est oratio superans veritate, alicuius augendi minuendive causa’. ⁴ Ag trácht ar na filí dó, scríobh Quintilian (c.35–100) gurbh é a bhí i gceist ag na filí ná ‘áibhéil chuí ar an fhírinne’. Ag tarraingt ar na foinsí seo, agus ar fhoinsí eile, scríobh Burrow (17) faoi na filí adhmholtacha ‘They are not concerned with truth but with persuasion’ (liomsa an bhéim). ⁵ Ag trácht ar cheapadóireacht reitriciúil, a raibh an fhilíocht adhmholta Ghaelach mar pháirt di, bhí an méid seo le rá ag O Riordan (2007, 36):

We note that proceeding according to fact or actuality does not enter into the discussion. The material produced according to the rubrics of the schools did not countenance the notion of unregulated, unadorned, or spontaneous ‘realistic s’ of people or of events (liomsa an bhéim).

Ar ndóigh, is moltaí traidisiúnta, de réir bhundamhna adhmholta na scol a scríobh Ó Gormáin den chuid is mó. Ní féidir a shéanadh nár bhain sé máistreacht amach sa genre seo, i dtaca le feabhas na meafar de, i dtaca le cur i bhfeidhm na gciútaí meadarachta de, nó fiú i dtaca le oiriúnacht an mholta de. Bíodh sin mar atá, is i réaltacht fhilíocht na scol atá an mhórchuid de cheapadóireacht an Ghormánaigh bunaithe. I réaltacht reitriciúil ⁷ seo Uí Ghormáin, ní fhaightear tráchtaireacht fhíréanta ar stair a linne nó cur síos ar ghnáthimeachtaí an phobail a raibh sé mar pháirt de. B’aithris ar an duanaireacht

a bhí san fhilíocht seo go bunúsach, agus is i gcomhthéacs na duanaireachta ba chóir í a mheas. Mar sin, ní mór aird a thabhairt ar an ghné mhórthach ⁸ dá chuid filíochta agus ar na dóigheanna a gcomhlíonann sí an fheidhm mholtach sin a ba dual di.

Cúrsaí ginealais

I bhfilíocht na scol, bhí an-tábhacht ann le hoirirceas sinseartha a chruthú agus a chur i dtaifead do na glúnta a bhí le teacht. Faightear an-chuid cur síos ar ghinealaigh na dtaoiseach san fhilíocht mholta. Dar le Giolla Bríde Mac Con Mídhe (fl.1210? 1272?), ba é príomhról an fhile ginealais na ‘saorfhear’ a chaomhnú (Ir.Syl.Poetry, 78, r.4):

Dá mbáidhtí an dán, a dhaoine, gan seanchas gan seanlaoidhe go bráth achd athair gach fhir rachaidh cách gan a chluinsin.

(If poetry were suppressed, o people, with no history or old lays, forever then sons will hear only who their father was)

Shaothraigh Ó Gormáin an ghné seo den fhilíocht adhmholta, ach ba léir nach

ndearna sé an tábhacht chéanna leis agus a rinne Mac Con Mídhe. Sa chéad dán a scríobh Ó Gormáin ar Phroinsias Mac Mathúna (2), luann an file gur de shliocht Cholla-dhá-chríoch é, agus luann sé Eochaidh Doimhléin, athair na dTrí Cholla mar shinsearach dá chuid (2, 1–2). Sa dara dán ar Phroinsias Mac Mathúna, tagraíonn Ó Gormáin dá ghinealas ar bhealach níos ginearálta, ag cur in iúl gur ‘planda ó ghiniúin luibhghort Bhreagha (3, 25)’ é an sagart. Ní bhacann sé le tagairt a dhéanamh do ghinealas an Athar Shéamuis Uí Dhufaigh (5). Sa dán ar Philip Mac Ardail, is leor don fhile a chur in iúl gur de ‘crú Mhic Mhathúna’ é. Is sa mharbhna ar Philip Ó Gairtnéil (4), atá an ríomhadh ginealais is beaichte agus is cuimsithí i saothar Uí Ghormáin le fáil:

Is mian liom trácht ar fhás ó ghéagaibh An ruire ba sáimh de bhláth na bhfréamh seo Philip mac Briain mhic Eoin an deá-mhac, Pádraig mhic Briain an fialchuraidh béasach Mhic Giolla Dhuibh an leomhan i comhrac féinne Mhic Eóin Mhic Cartain i dteacht i gcéin dó (4, ll.103–8)

Anseo, cuirtear in iúl gur Brian a bhí ar athair Philip, agus gur Eoin a bhí ar an seanathair s’aige. Tá doiléire ann, dar liom, maidir le Pádraig mhic Briain mhic Giolla Dhuibh thuas — ní féidir bheith cinnte an athair Eoin (seanathair Philib) a bhí sa duine seo, nó an géag de chuid chlann Mhic Artain ó i bhfad i gcéin atá ann. I gcás ar bith, déanann Ó Gormáin nasc idir clann Uí Ghairtnéil agus Clann Mhic Artain, rud nach bhfuil bunús stairiúil leis (de Bhulbh 1923, 291; de Bhulbh, S 1993, 242). Maidir leis an ghinealas bréige seo, áfach, ba cheart cuimhneamh ar ráiteas O Riordan (xviii) ‘at no point did the stylized formal praise-poem “mirror” reality in of historical fact.’ Is cosúil, mar sin, nárbh é rún Uí Ghormáin a bheith dílis don stair mar a thuigtear dúinn inniu é§, agus nach raibh i gceist aige ach móradh a dhéanamh ar Ó Gairtnéil trí é a nascadh le

clann iomráiteach Mhic Artain.⁷ Dar ndóigh, go díreach i ndiaidh na línte thuas, scaoileann Ó Gormáin laincisí na staire uaidh ar fad, agus suíonn sé ginealas Uí Ghairtnéil i réimse na miotaseolaíochta, ag maíomh gaoil idir é agus laochra sin na Rúraíochta Conall Cearnach agus Fergus mac Róigh:

Dá n-áirfinn suas ar ghluais go déanach Go Saron uaibhreach cnuasmhar tréighlic Ór fhás mic Artain ceap is fréamha Go hEathach ard ó ráitear Ibh Eathach Go Fiach Airigh, athair na féine Ór ghabh Dál nAraigh ráite i gcéime Go Conall na mbua le luaitear Cearnach Is go Ruadhraidh na gclann is na gceann féine Go Feargus mac Róigh le leónfaidh láochraí Gé bás go huafar i gCruachain Mhéadhbha. (4, ll.111–120).

Ní dhéanann Ó Gormáin nasc le seanlaochra litríocht na Gaeilge sa dán ar Thomás Ó Gormáin, áfach, áit a ndéanann sé cur síos ar ‘shinsir’ an Chevalier:

Tomas Ó Gorman an chrotha chaoimh, mhic Séamuis shuaithní na n-ardghníomh, mhic Donnchaidh an mhúir mheadhraigh,

mhic Maoileachlainn an mhórtheaghlaigh.

mhic Donnchaidh ón Mhóin Mhóir (13, ll.13–17).

Anseo is iarracht mheáite í ag Ó Gormáin sinsir an Chevalier a rianú siar go beacht, ach go ndearna sé meancóg sa tslí is gur ginealas sheanathair an Chevalier a bhí sa mhéid a chuir sé ar fáil.

Cur síos fisiciúil

Ba théama an-choitianta é i litríocht na Gaeilge, agus i bhfilíocht na scol go háirithe, go raibh foirfeacht fhisiciúil bainte amach ag an té a bhí á m(h)oladh. Bhí an-luí ag Ó Gormáin leis an téama seo, agus is minic go ndearna sé moladh ar ‘gnúis ghlan’ an phátrúin. Go minic, cuireann sé in iúl gur comhartha é an ghnúis ghlan seo ar an saol fíréanta atá á chaitheamh ag an duine atá á mholadh. Mar a scríobh sé faoin Ardeaspag Mac Síomain agus faoin Athair Proinnsias Mac Mathúna:

Is fíorghlan do ghnúis gan tlás; ag teagasc peacach ó shíorbhás, amhail eala ar ghile ’na measc, ag stiúradh cháich ’s dá dteagasc. (10, ll.57–60; 2, ll.17–20 liomsa an bhéim.)

Bhain sé úsáid as an fhriotal céanna sa mholadh ar an Athair Pilib Mac Ardail:

Dreach is áille ós altóir Dé, Pilib Mac Ardail go nglanghné, gnúis ghrianach nach anbhfann meas, ag riaghladh anmann ó aimhleas (6, ll.21–4 liomsa an bhéim)

agus thagair sé do dhreach an Athar Philip Ó Gairtnéil fosta:

Ruire gan tlás a bhí lán don fhéile A ghníomh is a dhreach, sin searc na cléire (4, ll.134–5 liomsa an bhéim).

Anseo tá nasc idir fíréantacht, nó onóir an Athar Philip Ó Gairtnéil agus an dreach a bhí aige. Tá an focal ‘agad’ (aghaidh) sa Ghaeilge gaolmhar le ‘enech’ (DIL, agad), arbh é an chiall a bhí leis ná ‘onóir, meas; réim, stádas (DIL, enech)’. Mar a mhínigh Fergus Kelly (8), b’ionann lóg n-enech i ndlíthe na mbreithiún agus ‘luach onóra’, nó, go liteartha, ‘luach aghaidhe.’ Lena chois seo, má bhí smál nó béim ar phearsa taoisigh, bhain sin den dlisteanacht s’aige mar thaoiseach (Kelly F, 19; McManus 2009, 57–62). Mar sin, nuair a scríobh Ó Gormáin

A leannáin seirce na sua, a mhíle mhórga na dtromshlua, is ardchéim dhuitse ba dú, a ghnúis aobha gan mhíchlú. (9, ll.41–4; A1-3)

sna dánta ar na leasríthe, b’ionann an tagairt don ‘ghnúis aobha’ agus ráiteas dearbhaithe ar dhlisteanacht na bhfear sin mar cheannairí ar Éirinn. Is díol suime é go bhfuil tagairt sa rann thuas ar an dáimh a bhí, dar le Ó Gormáin, idir na leasríthe agus na filí. De réir fhilí na scol, thiocfadh béim nó smál ar ghnúis an taoisigh mar gheall ar an aoir a scríobhfadh siad orthu. Mar shampla, sa dán ‘Deithfrigh chugainn, a Chalbhaigh’ a scríobh Tadhg Dall Ó Huiginn ar an Chalbhach Ó Conchubhair, thug Tadhg Dall rabhadh dó faoin toradh a bheadh ar an ‘sínteoireacht aimsire’ s’aige (TD, 41, r.19):⁷¹

Muna bheinnsi ag imirt ort, do ghríosfainn do ghnúis éadrocht mun imreasan id ghruaidh ghil i bhfinnleasaibh sluaigh Sligigh.

(Were I not urging (?) thee, I would censure thy bright face concerning this dispute with thy fair cheek in the white houses [of Sligo?].)

Ó tharla gur gnúiseanna aobha, áille atá ar na daoine a mhol Ó Gormáin, d’fhéadfaí glacadh leis sin nach ndearna filí aoradh orthu agus gur comhartha é an ghnúis ghlan ar dhea-mhéin na bhfilí orthu. Is í an bharúil a bhí ag F. J. Byrne (2001, 16) faoin mholadh seo ar ghnaoi an phátrúin gur cur síos ar áilleacht fhear nuaphósta atá ann. Ag éirí as sin, tá gnaoi an duine atá á mholadh ina chomhartha ar a fhóirsteanacht mar chéile don tír.⁷²

An ríogacht shacrach

Tá tagairtí eile don ríogacht shacrach⁷³ seo, agus don phósadh idir an taoiseach agus an tír sna dánta ar na leasríthe. Sna dánta seo, feicimid Ó Gormáin ag comhlíonadh a róil mar fhile traidisiúnta ag cur fáilte roimh na taoisigh úra, mar is geall le dánta oirnithe iad na ceithre dhán sin 10 agus A1–3. Ar an chéad dul síos, cuireann an file in iúl gur tairngríodh teacht an leasrí:

Is fada i dtairngire do theacht a airdthriath bhuaigh na ndeá-bheart – (10, A1–3, ll.9–10

Is móitíf choitianta í seo sna dánta oirnithe⁷⁴ gur teacht mheisiasach í teacht an rí nua. Nuair a luaitear tairngreacht i bhfilíocht na Gaeilge, is iondúil go dtagraíonn sin don phrionsa a thiocfadh leis an tír a shaoradh ó ansmacht Gallda,⁷⁵ ach sna dánta seo ag Ó Gormáin is gall é féin an té ar tairngríodh a theacht. Dar leis an fhile go bhfuil an tír faoi bhláth anois go bhfuil an taoiseach ceart i réim:

Táid iomad tortha le do linn, ar tír ’s ar toinn go haoibhinn; na héisc ag lingeadh isteach thar muir is thar bhruachaibh aibhneach.

Ioth ón úir, bliocht aig buaibh, tortha na gcrann in athuair; as tré do theacht a thagaid sin – mar is follas lena bhfaicsin. (10, ll.29–36; A2, ll.21–8)

Mar sin is comhartha é rathúlacht na dúiche ar dhlisteanacht an rí. Tá an mhóitíf le fáil go flúirseach i bhfilíocht na scol, ach is leor, dar liom, an chéad rann thuas a chur i gcomparáid le rann ón dán ‘Suirgheach sin a Éire ógh’, dán oirnithe a scríobh Eochaidh Ó hEodhusa do Mhag Uidhir c.1589.

A-ta fa enbharr úaine féige corcra clúmhnúaidhe do chraobhshlat ccnóbhduidhe ccrom áonbhrat órdaidhe ar t’fheronn

(Under a single cloak of green

are the crimson fresh-leaved tips of your branching, stooped trees that abound in yellow[-husked] nuts; your land is covered in a golden mantle [of corn].) (McManus, 62).

Tá an mhóitíf atá le fáil sa dara rann thuas le fáil (.i. toradh le fáil as séasúr) sa dán a scríobh Giolla Bríde Mac Con Mídhe ar an Chathal Croibhdhearg Ó Conchubhair (1224†), Ard-Rí dlisteanach Éireann (Quiggin, 168–9):

Aithne ar an rígh do-rad Banbha, bisech ráithe rug ré mís. An choill do baoi ar crioth don críne Gur láoi ioth ’na ríghe arís.

(Ireland has recognised her ruler; she has brought forth the increase of a quarter in one month, so that the forest which trembled with age has put forth fruit again under his rule).

Cúrsaí polaitíochta

Feictear, mar sin, nach raibh leisc ar Ó Gormáin an mhóitíf seo den ríogacht shacrach, a bhain leis an traidisiún Gaelach, nach raibh leisce air é a ionramháil agus a chur in úsáid ag moladh na ngall. B’fhurasta don tráchtaire náisiúnach glacadh le móradh seo na ngall ag Ó Gormáin mar chomhartha ar ghanntanas

scrupall aige, nó mar chomhartha ar ghátar airgeadais an fhile. Bhí Ua Muirgheasa ag tarraingt ar an phointe seo nuair a scríobh sé faoi dhán 11:

Poor O Gorman may have hoped for some recognition of his Irish learning from Townsend, and his fulsome (sic) flattery may have been inspired with hope of favours to come. Otherwise it is unthinkable that a Gael of the Gaels, such as O Gorman was, should have lauded so highly an Englishman who fought against his countrymen at Dettingen and Fontenoy, and who helped quench the last hopes of the Stuarts at Culloden (Ua Muirgheasa, 81–2).

Tá iarracht déanta ag Ua Muirgheasa ansin clú an náisiúnaigh a bhronnadh ar Ó Gormáin, agus gabhann sé a leithscéal as an ‘fulsom flattery’ a bhí déanta aige ar Townsend. Is dearcadh náisiúnach a bhí ag Ó Máille (1988, 41–2) nuair a léirigh sé a dhíomá faoi fhilíocht Chearalláin (1738†), ag scríobh ‘His education did not awaken his patriotism.’ Ba chóir, áfach, an moladh seo ar na leasríthe, agus dánta Uí Chearalláin leoga, a chur i gcomhthéacs neamhpholaitiúil fhilíocht na scol. Mar a scríobh Gofraidh Fionn Ó Dálaigh (ag Knott, xlvii):

Dá chineadh dá gcumthar dán i gcrích Éireann na n-uarán na Gaoidhilse ag boing re bladh is goill bhraoninse Breatan.

I ndán na nGall gealltar linn Gaoidhil d’ionnarba a hÉirinn, Goill do dhraoineadh tar sál soir

i ndán na nGaoidheal gealltair.

(There are two kindreds for whom poetry is composed in Ireland of the cool springs – the Gaels, known to fame, and the English of Britain’s dewy isle. In poetry for the English we promise that the Gael shall be banished from Ireland, while in poetry for the Gaels we promise that the English shall be hunted across the sea.)

Mar sin, b’fhéidir nár léirigh Ó Gormáin tírghrá ar bith sna dánta sin ar na leasríthe, ach d’fhéadfaí glacadh le moladh sin na ngall aige mar léiriú eile ar chomhlíonadh a róil mar fhile traidisiúnta. Ní mór cuimhne a dhéanamh air, dar ndóigh, nár chaith an Gormánach an oiread sin dua leis na dánta ar na leasríthe — is é an dán céanna faoi thrí, beagnach, a chuir sé ar fáil don triúr acu. Chomh maith leis sin, is fiú a lua go raibh filí eile ann san ochtú haois déag a bhí sásta go leor dánta a scríobh ag móradh thréithe an ghaill, macasamhail Uí Chearalláin féin,⁷ Uí Ráthaille (AÓR, 20) agus Uí Dhoirnín (PÓD.deR, 2, 29). Lena chois sin, gach seans go raibh baint ag an milieu le cineál na moltaí – sna dánta sin a scríobh an Gormánach i mBaile Átha Cliath ar na leasríthe (9, 11, 14) agus sa cheann ar Sheoirse Macartney (12), cuireann sé moladh fiúntach ar fáil ar dheathréithe na ngall sin. Tá dearcadh polaitiúil difriúil le sonrú sna dánta a scríobh sé nuair a bhí cónaí air in oirdheisceart Uladh. Cuir i gcomparáid, mar shampla, an rann seo ar na leasríthe:

Is faoilí atáid mic, is mnáibh, daoine aosta, agus macáimh do do mholadh ó bheol go beol i ríocht Éireann gach aonló. (10, ll. 25–8; 9, A1, A3, ll. 25–8)

leis an íomhá dhuairc a fhaightear sa Tuireamh ar Eoghan Ruadh Ó Néill (1):

Táid Ultaigh na séad faoi léan, faoi bhrón faoi ghruaim, táid Muimhingh, agus Laighnigh ’na dhiaidh go tréalag trua, táid Connachtaigh féin gan chéim uain lá do chuaidh an mac seo, mo léan, i gcré, .i. Eoghain Ruaidh. (1, ll.13–16)

Ar bhealach, is neas-suíomh ar théamaí na ndánta ar na leasríthe atá le fáil sa tuireamh ar Eoghan Ruadh. Má bhí lúcháir ar na daoine roimh na leasríthe, dar leis an Ghormánach, is amhlaidh go raibh siad cráite i ndiaidh Eoghain Rua. Má bhí rath agus bláth ar an tír faoi réim na leasríthe, is a mhalairt atá ann i ndiaidh bhás an Néilligh⁷⁷:

Níl fáth do shéanadh an scéal atá i gcló go nua; gur fháig ráth Dé na Gaeil, mo bhrón monuair gan gháir, gan chéim, tá riail Chrích Cobhthaigh i nguais gan ghrá do chéile, uain éag sin Eoghain Ruaidh. (1, ll.1–4)

Dar ndóigh, tá na téamaí céanna seo le fáil i go leor dánta eile a phléann le bás taoisigh. Is ag trácht ar na téamaí seo i bhfilíocht na scol a bhí McManus nuair a scríobh sé:

Law and order, for which the king is responsible, collapse on his death and a period of chaos is ushered in. Old enmities re-emerge and plunder and rape are the order of the day. Modesty gives way to arrogance and men have no regard for the law (McManus, 63–4).

Cuireann seo síos go beacht ar staid na tíre mar a léirítear é i dtuireamh Uí Ghormáin, agus sna dánta eile ar bhás Eoghain Rua Uí Néill.⁷⁸ Chomh maith le bheith ina chaomhnóir ar mhoráltacht na tíre, is é an taoiseach atá mar chaomhnóir ar an chomhtheacht chosmach, agus nuair a fhaigheann sé bás, téann an cosmas agus na dúile in ainriocht (McManus 2006, 64). Tá seo le sonrú i go leor marbhnaí agus tuireamh srl a scríobhadh san ochtú haois déag, mar shampla i ‘Mairgneach faoi Chaisleán na Glasdromainne’ le hArt Mac Cumhaigh:⁷

Ag bruach dhún réimhe ar uaigneas lae, Ba shnuamhar géaga bláth-gheal, Chualas géimneach chuantaí Éireann, Agus fuaim sa spéir in áirde; Bhí na dúile ’teitheadh ’s a gcúl le chéile Is gnúis na gréine báite … (AMacC, 1, ll.1–6)

Is i gcomhthéacs bhás na Niallach a scríobh Mac Cumhaigh na línte sin thuas, agus is bás taoisigh phoiblí atá á chur in iúl ag Ó Gormáin sa mharbhna sin ar an Athair Philip Ó Gairtnéil (4). Ní hamháin go ndéantar tagairt ann do chlaochlú na haimsire a tharlaíonn de bharr bás taoisigh (4, 10), ach, mar a rinneadh le hEoghan Ruadh i ndán 1, cuirtear bás Uí Ghairtnéil i gcomhthéacs na tragóide

náisiúnta:

Ruaig an bás uile ard go léir sinn Gach ríoghraí ab áille i mbláth Mhilésius Gur leagadh go lár is gan dáil dá n-éirí Thagaibh ina ndáil gé cráite an ré seo Ruire gan tlás a bhí lán don fhéile [.i. Pilib Ó Gairtnéil]. (4, ll.130–4)

Seo an t-aon áit amháin i bhfilíocht Uí Ghormáin a mbíonn sé ag labhairt mar bhall den phobal ar díobh é, agus ag nochtadh a bharúla pearsanta faoi thitim an oird Ghaelaigh. D’fhéadfaí a mhaíomh gur filíocht phobail a bhí sna marbhnaí seo, agus gurbh é an pobal féin a bhí mar lucht éisteachta don fhilíocht. Fágann sin go bhféadfadh sé go raibh feidhm shochaíoch ag na marbhnaí ag Ó Gormáin sa tslí chéanna a raibh feidhm mhórthach ag na dánta molta a scríobh sé.⁸ Mar an gcéanna le go leor marbhnaí a scríobhadh san ochtú haois déag, b’ionann bás an duine a bhí mar ábhar an dáin agus bás chúis na hÉireann. D’fhéadfaí a rá gur tharla crosphórú idir an dá chineál filíochta, an ‘tuireamh’ náisiúnta agus an marbhna pearsanta. Tá rian den chrosphórú sin le sonrú sna línte sin thuas ag an Ghormánach.

Tagairtí bíobalta agus clasaiceacha

Tuireamh polaitiúil eile den chineál seo atá sa dán ‘Is déarach an Bheart do Chéile ghil Airt’ inár chuir Uilliam Inglis síos ar an anachain a bhí Éire ag fulaingt i ndiaidh bhascadh fhórsaí Shéarlas III ag Blár Chúil Lodair i 1746. Bhain English úsáid as meafar an tréada don phobal Gaelach sa dán seo. Is

faolchoin iad na Sasanaigh a dhéanann ionsaí ar an tréad seo, agus is é Séarlas III an t-aoire óg, an ceannaire dlisteanach:

A laochra go lag, a chléirigh gan cheart, a héigse gan dréachta ag maothú na deor. ’S na faolchoin gur scaip a tréada ar fad, ó b’éigean dó tréigean – an t-aoire óg. (Uill.English, 19, ll.5–9)

Baineann Ó Gormáin úsáid as meafar céanna seo an tréada le cur síos ar an phobal Ghaelach sa dán sin ar Philip Ó Gairtnéil:

Ar thuras an ghabhaidh Pharthais neamha [Ba é] an sipéir ba chaoimhe is ba ghéire, Ba siúlach, cúngantach is ba saothrach, Tré chúram na humhlachta is an tsréada Is fan uan beag ba lú is ba déanach. (4, ll.39–43)

Sa dán seo, áfach, is léir gur cúram spioradálta atá ar bun ag an ‘sipéir’ Ó Gairtnéil – go dtreoraíonn sé a thréad ó dhainséar an pheaca agus go gcoinníonn sé ar bhealach a leasa iad. Feictear síníu amach den mheafar seo sna dánta ar Phroinnsias Mac Mathúna agus ar an Ardeaspag Pádraig Mac Síomain:

Ní leigir caora ar seachrán shíor nach leantar leat gan imghníomh, is nach treorair dá dtreodaibh féin tré sheanmóir eolaigh an tsoiscéil. (2, ll. 21–4) I measc do chaorchann go caoin, ní fhuilingir saoibhshliocht Chailbhín, nó Lúitéirian – dream is docht – a thriath nach fann sa diagacht.

Madraí allta nó faolchoin fhéigh, ní lámhaí i measc do shaoirthréid, nach díobruir uaibh go cian gan cheas, an suaircfhear fial gan doirbheas. (2, ll.25–32; 11, ll.69–76)

Is ionann na faolchoin anseo agus lucht na gcreidimh úr. Cuireann na sagairt sin cosaint spioradálta ar fáil a chuireann iarrachtaí soiscéalaíochta na bProtastúnach ar ceal.⁸¹ Ar an láimh eile, thiocfadh leis go bhfuil feidhm sa bhreis le húsáid an íomhá seo den aoire .i. gur bealach é le dlisteanacht cheannaireachta na sagart seo a dhearbhú. Gach seans go n-eascraíonn an mhóitíf den aoire seo ó sholaoid Íosa faoin tsáraoire atá le fáil in Eoin 10, 6–18:

Mise an sáraoire, tugann an sáraoire a bheatha ar son a chaorach. An fostúch, nach bhfuil ina aoire, agus nach leis féin na caoirigh, feiceann sé an mac tíre ag teacht, agus fágann na caoirigh agus teitheann, agus fuadaíonn an mac tíre iad agus scaipeann. [Teitheann sé] de bhrí gur fostúch é, agus gur cuma leis mar gheall ar na caoirigh. Ach is mise an Sáraoire, agus aithním mo chuid féin, agus aithníonn mo chuid féin mé (Eoin 10, 11–15).

Sa tsolaoid seo inár chuir Íosa béim ar thábhacht an aoire chirt, dearbhaíonn sé a dhlisteanacht mar aoire ar a thréad féin, agus cuireann sé in iúl nach mbíonn an ‘fostúch’ in ann na mic tíre a choinneáil ó dhoras. Is í bunteachtaireacht na solaoide seo, mar sin, ná nach féidir ach le haoire dlisteanach fíoránta aire mar is ceart a thabhairt dá thréad nó dá threibh féin. Mar sin nuair a bhronn Ó Gormáin an teidil ‘aoire’⁸² ar Ó Gartnéil, Mac Mathúna agus Mac Síomain, d’fhéadfaí go raibh sé ag baint macalla as solaoid Íosa faoin tsáraoire le dlús a chur le dlisteanacht na sagart sin mar aoirí cearta, agus mar cheannairí dlisteanacha ar an phobal. Is iomaí tagairt bhíobalta agus chlasaiceach atá le fáil i bhfilíocht Oirdheisceart Uladh san ochtú haois déag, ach mar a mhínigh Hughes (2001, 528), ‘very often the references used are of a rather hackneyed and trite nature and have a somewhat perfunctory feel to them.’ Tá an sampla den seanchaiteachas a chuirfeadh isteach ar léitheoirí an lae inniu, b’fhéidir, le feiceáil sa chur síos a rinne Mac Cuarta ar Shomhairle Mac Domhnaill, ag rá go raibh sé

Mar Rolandus áigh nó mar Raghnall Bhontobáin … Mar Hercules an lá do thit fathaigh na Cremona Nó san Eadáille ag sárú Ching Cacus fán mbólacht, Mar trí mic Priamus, Hector [,] Paris nó Troilus … (S.D.MacC, ll.15, 57–62).

Dar ndóigh, d’fhéadfaí an seanchaiteachas céanna a bhraith i bhfilíocht Uí Ghormáin sa rann sin ar na leasríthe:

Bhí Neptune do do dhíon ar muir agus Aeolus ar ghaoith thréanmhuir; gur cuireadh sibh slán isteach go cuan dubhthonnach duibhlinneach. (10 & A2, 17–20; A3, 21–4).

Is féidir, áfach, go bhfuil Ó Gormáin ag iarraidh turas na leasríthe go Baile Átha Cliath a chur i gcomparáid le turas Odaiséis ar ais go dtí a ríocht dhlisteanach Iticé. Lena chois sin, is féidir go bhfuil an Gormánach ag déanamh comparáide idir teacht i dtír Aenéis chun na hIodáile agus teacht i dtír Hobart go Baile Átha Cliath. D’fhéadfaí, mar sin, gur bhain an file úsáid as na comparáidí clasaiceacha seo le dlisteanacht Hobart mar cheannaire Éireann a dhaingniú. Mar sin féin, tá an dá dhiacht seo, Neptune agus Aeólas beirt luaite le chéile i Mac na Míchomhairle:

Is ansin do thuigeas gur mhionnaigh na dée cealgacha, claonbhreitheacha sin leatha ar leath .i. Aeolus, dia na gaoithe, agus Neptunus, dia na farraige, gan síth nó osadh do dhéanamh re chéile nó go básadh agus go mbuanbháthadh mise eatarra (MacnaMích, ll.401–5).

Bhí Ó Gormáin eolach go maith ar an téacs seo. Rinne sé tagairt dó sa dán a scríobh sé d’Eoin Ó Mearáin (2, l.24–6), agus rinne sé ar a laghad cúig chóip den

scéal seo.⁸³ Fágann sin go bhfuil seans maith ann gur mar gheall ar thionchar Mac na Míchomhairle, agus nach mar gheall ar an Odaisé nó an Aenéid a fuair Ó Gormáin na tagairtí clasaiceacha seo.

Dánta pearsanta Uí Ghormáin

Na dánta ar pléadh leo thuas, is dánta iad a raibh feidhm mhórthach nó mholtach leo go léir. Ar bhealach, is dánta oifigiúla iad uilig, nó baineann siad uilig leis an Ghormánach ag comhlíonadh a róil mar fhile oifigiúil traidisiúnta, nó ag imirt an róil sin a chruthaigh sé dó féin. Mar is ról-imirt agus cur i gcéill a bhí i gceist sna moltaí a scríobh sé den chuid is mó. Ról-imirt a bhí anseo ar ghlac an file agus an pátrún páirt ann. Mar shampla, nuair a mhol Ó Gormáin Proinsias Mac Mathúna, ag tagairt dó mar ‘[triath] na stéad ’s na n-alann óir’ (3, 1), bhí a fhios acu beirt nach raibh ‘ealann’ ar bith ag an sagart bocht Mac Mathúna, gan a bheith ag trácht ar cheann óir. An scéal céanna a bhí i gceist le moladh Uí Ghormáin ar Hugh Percy agus George Townsend go raibh muintir na hÉireann uile ‘faoilí’ (10, 21; A3, 25) mar gur tháinig na leasríthe in éifeacht ar Éirinn. Bhí a fhios ag Ó Gormáin, agus gach seans go raibh a fhios ag na leasríthe sin, go raibh muintir na hÉireann, ar an rud ab fhearr, ar nós cuma liom fúthu. Is rud é gur searáid a bhí anseo ar ghlac an file agus an pátrún páirt inti – bhí Ó Gormáin sásta na consaeiteanna sin a tháirgeadh, agus bhí a phátrúin sásta iad a alpadh siar. Mar sin, is sna dánta neamhoifigiúla a scríobh sé a bheimis ag dúil le léiriú fíor a fháil ar Mhuiris Ó Gormáin an duine, agus ar na caidrimh dhaonna a bhí aige le daoine eile. Is é an dá dhán atá i gceist agam anseo ná dán 8 ar Eoin Ó Mearáin agus dán 9 ar Dhomhnall Mac Brádaigh. Sa dán ar Dhomhnall Mac Brádaigh, tá an chosúlacht ar an scéal go raibh Ó Gormáin ag scríobh as a stuaim féin, agus nár scríobh sé an dán i ndúil go bhfaigheadh sé íocaíocht ar a shon. Tharla sé go raibh Ó Gormáin ag tabhairt lámhscríbhinne ar iasacht do Mhac Brádaigh, nó go raibh sé ag cur ceann ar ais chuige a bhí ar iasacht aige féin. Labhraíonn an Gormánach leis an leabhar agus cuireann sé a theachtaireacht ar fáil trí ‘chomhrá’ a dhéanamh leis an leabhar.⁸⁴ Le fírinne, áfach, níl mórán macántachta ag baint leis an mholadh a dhéanann Ó Gormáin ar Mhac Brádaigh. Rud nach ionann agus an chuid is fearr de dhánta oifigiúla Uí Ghormáin, tá sothuarthacht

agus easpa samhlaíochta ag baint leis an iarracht seo. Ní féidir an gearán céanna a dhéanamh faoi dhán 8 ar Eoin Ó Mearáin, áfach. Tá an dán seo bunaithe ar mhagadh ar an nós a bhíodh ag filí beannú dá chéile trí thagairt a dhéanamh do bhean nocht (beannacht = bean nocht agus vice versa) mar a bhí ag Pádraigín Haicéad mar shampla:

A Shéamais, a chaomhthaigh, a chnú chroidhe cháidh, do shaoghal ’na laethibh fá dhrúcht-líon áigh; léigim-se céad feacht mo mhuirnín mná gan éadach dot fhéachaint, go húirchríoch Fáil. (Hackett LI, ll.1–5):

Tá sampla luath den imeartas focail seo i nóta ag deireadh dán amháin a scríobh an file Muimhneach Eoghan Mac Craith i 1620 do Dhonnchadh Ó Briain (Flower 1992, 13):

Acc sin duit a Chaibiolláin Maigheór 7 lesaigh féin 7 lucht na deghaithne oile a ffuil ffeidhm a chertaighthi ann 7 ben gan tshuainerradh uaimsi leis dibh etc …

I nóta air seo, scríobh Flower (1992, 13):

This is, perhaps, the earliest instance in the [British] Museum collections of the equivocation between beannocht or some equivalent and beannocht = beannacht, a quip repeated with wearisome iteration by all the following generations of poets.

Tá sampla eile de chomhfhreagras risqué mar seo sa dán ‘Ní mé bhur n-aithne, a aos gráidh’ a scáthscríobh Eochaidh Ó hEodhasa do Chú Chonnacht Mag Uidhir chuig Brighid Fitzgerald. Sa rann deireanach, scríobh Ó hEodhusa:

Ciall mh’anma an uair do mhaireas Tearc eolach ’na amhaireas; Sadh ’gá mbía ciall agus cruth Iar, agus í gan folach. (Mac Craith, 23)

Mar a léirigh Mac Craith (23), is féidir go bhfuil dhá chiall leis an rann thuas:

Few scholars are in doubt about the meaning of my name when I lived; Ask for a bitch that has sense and beauty and that is not hidden

nó

Few scholars are in doubt about the name of my love while I lived;

ask for an intelligent and beautiful bitch who is naked.

Más teachtaireacht anghrách atá sa dán seo ar Bhrighid Fitzgerald, mar sin, is teachtaireacht chaolchúiseach shofaisticiúil atá ann a bhraitheann ar an tsaoithíneacht agus ar an double entendre. Is teachtaireacht den chineál chéanna atá ann i ndán Uí Ghormáin chuig Eoin Ó Mearáin, ach níl an leamhaireacht chéanna i gceist aige agus a bhí ag Ó hEodhasa. Cuireann an Gormánach i dtuigse go soiléir ó thús gur mná nochtaithe atá i gceist:

Mo bhandáil mhíonla romham sa tslí gan bhrat, gan fhallaing, gan léiní, is gidh taoid féafa, ’sé a deir Eoghan, go bhfaghaid síoda is maothshról. (8, ll.5–8)

Lena chois sin, éiríonn rudaí i bhfad níos graosta ina dhiaidh sin sa phíosa próis a leanann an dán, áit a gcuireann Ó Gormáin síos ar an éifeacht a bhí ag an ‘bhandáil’ sin ar an teachtaire lenar chuir sé an dán chuig Ó Mearáin:

dá bhfaiceadh an teachta roimh-ráite an bhantracht sin i gcló, i maise, agus i gcaoimhéagasc do bhéarfadh tuisle tréan tromghrá agus sruth síorábhal seirce faoi, agus is eagal liom go mbrostfadh an ball coirpthe colnaí lánfhearga … (8, ll.19–23)

Is tagairt ghraosta ghonta anseo do chúrsaí caidrimh chollaí atá éagosúil go maith leis an tagairt shaoithíneach do bhean nochta sa dán thuas ag Ó hEodhusa, agus atá i bhfad níos gáirsiúla ná an séú véarsa úd de ‘Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte’ a chuir an oiread sin imní ar scríobhaithe agus ar eagarthóirí thar na céadta (Ó Buachalla 1968, 138–142, 146). Mar sin féin, níl an tagairt seo ag Ó Gormáin d’éirí an teachtaire sa sliocht thuas mórán níos gáirsiúla ná cuid de na línte i ‘A Mhic Uí Labhail na Flaithe’ le Art Mac Cumhaigh, mar:

Is go mb’fhearr leo ná ceiliúr cláirsí is fidil ‘Bheith ’spáirn le do chleasaí ciabhach … (AMacC, 16, ll.7–8)

Le go mb’fhearr leis an starraí bheith ’bréagnú a chuid leathair Le nuacht faoi phluid san oíche … (AMacC, 16, ll.23–4)

Nach mbeadh sólás dá hanamh ’gus sócúl dá colainn Bheith ar láimh leis an bhunán céanna … (AMacC, 16, ll.39–40)

Lena chois sin, is aithris é an píosa próis ag Ó Gormáin ar stíl mhórfhoclach agus ar ábhar Raibiléiseach na scéalta siúd ‘Eachtra Aodha Mhic Goireachtaich’ agus Mac na Míchomhairle. Bhí Ó Gormáin an-cheanúil ar an dara scéal sin, agus bhí cóip de i seilbh Eoin Uí Mhearáin fosta (Flower 1992, 358–9). Chomh maith leis sin, tá fianaise eile ann go raibh baint ag Ó Gormáin le clann Uí Mhearáin. Gach seans, mar sin, go bhfeicimid Ó Gormáin i gcomhfhreagras le cara dá chuid sa dán seo, agus go bhfaighimid seans teagmháil a dhéanamh le pearsantacht Uí Ghormáin. Ach má chuir an Gormánach léargas ar a phearsantacht ar fáil sa dán seo, is trí bhéarlagair, nó trí reitric na nuascéalta rómánsaíochta a rinne sé é. Ní iontas ar bith seo, dar ndóigh, mar bhí cleachtadh

maith ag Ó Gormáin leis an fhriotal reitriciúil sna dánta eile ‘oifigiúla’ a scríobh sé.

Filíocht Mhuiris Uí Ghormáin – dátú na ndánta

Is sé dhán déag de chuid Mhuiris Uí Ghormáin atá ar fáil sa saothar seo. Tá deich gcinn acu i gcló cheana féin (dánta 1–4, 6–9, 11 agus A2⁸⁵). Dar ndóigh, is in ord croineolaíoch a chuirtear na dánta ar fáil thíos. Dar liom go bhfuil an chuma ar dhán 1 gur maciarracht fhilíochta, nó gur tástáil de chineál é a scríobh Ó Gormáin nuair a bhí sé ag teacht isteach ar cheird na filíochta.⁸ Baineann dánta 2– 9 le daoine ó Dheisceart Uladh. Maidir le dán 2, is cosúil gur scríobhadh i 1725 é. Is féidir a dhéanamh amach ó fhianaise sa lámhscríbhinn gur scríobhadh 9 idir 1740 agus 1763. Níl dáta luaite sna lámhscríbhinní do dhánta 1, nó 3–8, ná fianaise sheachtrach ar bith ann a chuireann ar ár gcumas dátú cruinn a dhéanamh orthu. Mar sin féin, is cosúil gur scríobhadh na dánta seo roimh 1763, am a ndeachaigh Muiris Ó Gormáin go Baile Átha Cliath le cónaí a dhéanamh ann. Is féidir linn dátú níos cruinne a dhéanamh ar dhánta 10–13 agus A1–3. Dhealródh sé gur scríobhadh 10 ar Hugh Percy ar a cheapadh mar Leasrí dó i 1763 agus go mbaineann 11 le 1765 nuair a ceapadh Pádraig Mac Síomain mar Ardeaspag Bhaile Átha Cliath. Is le 1767 a bhaineann dán A1 ar George Townsend agus is ar rúnaí Townsend, George Macartney, a scríobh Ó Gormáin 12 i 1771. Is cosúil go mbaineann 13 leis an tréimhse 1771–84 nuair a bhí an Gormánach ag obair ag an Chevalier Tomás Ó Gormáin, an té ar scríobhadh an dán sin ina onóir. Baineann dán A2 ar John Hobart le 1776 agus baineann A3 ar Nugent-Temple-Grenville leis an tréimhse 1782–1787.

Cúrsaí meadarachta

Sna dánta seo, rinne Ó Gormáin freastal ar aistí éagsúla meadarachta, idir

aiceanta is shiollach. Tá meadarachtaí aiceanta in úsáid i ndánta 1, 4 agus 5, chomh maith leis na véarsaí ceangail atá le fáil i 2–3 agus i 7–10. Baineann an chuid eile de na dánta le hiarrachtaí ar aiste shiollach. Maidir le 1 agus na véarsaí ceangail atá le fáil i 2–3, 8–11 is meadaracht an amhráin atá i gceist. De réir na gcritéar a leag Ó Donnchadha (1937, 48–9) síos, tá cuid mhór de thréithe caoineadh i 4 agus 5. Níl aon líon áirithe siollaí le fáil go comhleanúnach sna línte tríd an dán. Tá ceithre chéim ann sa chuid is mó de na línte sa dá dhán seo, ach tá trí chéim i gcuid acu fosta (4, ll.13,40–4, 60–71, 73– 9, 164; 5, 35–8 ). Tá an meascán seo de thrí agus de cheithre chéim le fáil i dtuirimh agus i marbhnaí eile ó dheisceart Uladh ón chéad leath den ochtú haois déag mar ‘Tuireamh Shéamais Mhic Cuarta’ agus ‘Tuireamh Cháit Béilín’ le Pádraig Mac a Liondain (PML, 13, 14), ‘Tuireamh Mhurcha Crúis’, ‘Tuireamh Néill Óig Mhic Murchaidh’, ‘Tuireamh Shomhairle Mhic Dónaill’ le Séamas Dall Mac Cuarta (S.D.MacC, 6, 7, 15), ‘Tuireamh Philip meic Aodha Uí Raghallaigh’ (Carney, 28) ‘Marbhna Eoghain Rua Uí Néill’ (CCU, 7). Níl an meascán seo de thrí agus ceithre chéim le fáil in aon mharbhna nó tuireamh a scríobhadh i gCúige Mumhan, de réir m’eolais.⁸⁷ Is é an guta céanna ‘é’ atá le fáil sa chéim dheireanach tríd síos agus is dachtal nó trócae atá i gceist sa chéim dheireanach seo i gcónaí. Tá comhshondas inmheánach idir an dara agus an tríú guta sa chuid is mó de na línte. De réir rialacha Uí Dhonnchadha (48), comhlíonann dánta 4 agus 5 na rialacha uile a ghabhann le caoineadh. Dar le Blankenhorn (2003, 12–3) áfach, gur gné riachtanach den chaoineadh é go mbíonn ranna le fáil ann go soiléir. Níl sin le fáil i ndán 4 nó 5 nó i gceann ar bith de na tuirimh Ultacha atá luaite thuas. Mar sin féin, tá sé de nós ag eagarthóirí nua-aimseartha caoineadh a thabhairt ar an chineál seo dáin. Is iarrachtaí ar óglachas de dheibhí atá le fáil sa chuid eile de na dánta. Is óglachas an-scaoilte ar fad a bhí á chleachtadh aige. D’éirigh leis cineál de rinn agus ardrinn a chur ar fáil go minic sa mhéid is go bhfuil siolla sa bhreis san fhocal deireanach de ‘a’ ná mar atá san fhocal deireanach de ‘b’, agus mar an gcéanna sa leathrann deiridh. Is minic, áfach, nach mbíonn an comhardadh slán sa rinn agus ardrinn. Mar shampla is léir ó shamplaí mar ‘Tabhair mo bheannacht fós fá thrí / do cheannfort suairc an teaghlaigh’ (9, ll.5–6) agus ‘is gidh taoid faofa, sé a deir Eoin, / go bhfaghaid síoda is maothshról’ (8, ll.8–9)

gur thábhachtaí leis an Ghormánach go mbeadh comhshondas idir na guthaí sa rinn agus ardrinn ná go mbeadh na consaine ag comhardadh le chéile. Mar an gcéanna, ní léir go raibh mórán airde ar uaim nó ar chomhardadh (slán nó briste) sa leathrann deiridh. Is cosúil gur thuig sé gur chóir go raibh seacht siolla i ngach líne sna ranna, nó is minice an líon sin siollaí aige ná líon ar bith eile. Mar sin féin, is minic go mbíonn suas le naoi siolla le fáil sna dánta aige.

Dánta eile a leagtar ar Ó Gormáin

Tá dhá dhán eile leagtha ar Ó Gormáin, mar atá ‘Lá dhúinne ar Sliabh Fuaid’, ar laoi Fiannaíochta é, agus ‘A bhean a chaoineas do chéile’ ar dán i trí rainn agus amhrán é. Nuair a chuir Ó Dubhthaigh eagar ar ‘Lá dhúinne’, mheas sé gurbh fhéidir ‘gur san ochtú haois déag a cumadh é mar dhán, agus gurbh é Muiris Ó Gormáin féin a cheap é’ (35). Chomh maith leis sin, chuir sé in iúl go raibh an tOllamh S. P. Ó Mórdha ar an bharúil sin fosta (35 n.8). Is é a shíl Ó Dubhthaigh (34–5), gur i láimh Mhuiris Uí Ghormáin a bhí trí cinn de na ceithre chóipeanna is luaithe den dán. An scríobhaí Aodh Ó Dálaigh, a raibh aithne ag Ó Gormáin air, a scríobh an dara cóip is sine de na ceithre chóipeanna seo. San am a raibh Ó Dubhthaigh ag scríobh, .i. 1959, ní raibh catalógú déanta go fóill ar na lámhscríbhinní a bhí i seilbh na bProinsiasach i gCill Iníon Léine,⁸⁸ agus ní mór nach raibh a fhios aige go raibh cóip den dán seo ar fáil sa lámhscríbhinn LPC A 25.⁸ Scríobh Brian Mag Niallghuis agus Eoghan Mhac Diarmada an lámhscríbhinn seo i dtús an tseachtú céad déag, agus is é an t-aon dáta a luaitear inti ná 1628 (Dillon, Mooney & de Brún, 50–5). Fágann seo, dar ndóigh, nach féidir gurbh é an Gormánach a cheap an dán seo, mar ní raibh sé ar an tsaol go dtí ar a laghad seachtó bliain ina dhiaidh sin. Is iad Ó Baoill & Ó Dochartaigh a mheas go bhféadfaí an dán ‘A bhean a chaoineas do chéile’ a leagan ar an Ghormánach. Mar a scríobh siad ‘LS de chuid Mhuiris Uí Ghormáin í LS 48 agus ós rud é go raibh an-spéis aige siúd san fhoirmle seo, tá seans ann gur ghearr sé an dán áirithe seo i gcruth TRAA (trí rainn agus amhrán) amach as dán eile nach raibh an múnla sin air ó thús.’ ¹ Níl aon fhianaise agam a chuireann i gcoinne bharúil sin Uí Bhaoill agus Uí Dhochartaigh. Bíodh sin mar atá, níl fianaise ar bith ag Ó Baoill & Ó Dochartaigh, ná agam féin, a léiríonn gur féidir an dán seo a leagan ar Ó

Gormáin go muiníneach. Tá, mar an gcéanna, dréachtaí fileata eile le fáil sna lámhscríbhinní a scríobh an Gormánach ² a dtiocfaí a mhaíomh fúthu gurbh eisean a chum iad chomh maith. Nuair a bhí mé ag ullmhú an eagráin seo, bhí dánta eile idir lámha agam a mheas mé ar dtús a bheith cumtha ag Ó Gormáin. ³ Bhí orm na dánta seo a fhágáil i mo dhiaidh, cheal fianaise friotail nó stíle gurbh é an Gormánach a cheap iad. Níl mé ag maíomh, mar sin féin, gurb é ‘a bhfuil againn dar chum Muiris Ó Gormáin’ atá sa chnuasach thíos, ach gur rogha ionadaíoch dá chuid dánta atá ann.

Modh eagarthóireachta

Is é an rud atá i gceist leis an mhodh eagarthóireachta seo ná iarracht ar na téacsanna a chur in oiriúint do choinbhinsiúin litrithe an lae inniu, oiread agus ab fhéidir sin. Chuige sin, tá sé bunaithe den chuid is mó ar Ó Buachalla (2007) agus Ó Conchúir (2009), ar eagráin d’fhilíocht an ochtú haois déag iad curtha in oiriúint don Nua-Ghaeilge chaighdeánta. Is é bunsprioc na modhanna eagarthóireachta sin ná ‘litriú na Gaeilge, mar a réalaítear sin in FGB, a chur i bhfeidhm tríd síos ach litriú stairiúil (Gaoidheal, saoghal) nó litriú canúnach (caethach, tréighid) a úsáid de ghrá na meadarachta, más gá sin’ (Ó Buachalla 2007, i). Dála Uí Bhuachalla is Uí Chonchúir, b’éigean dom cloí le litriú na Gaeilge Clasaicí nó le litriú canúnach in áiteanna. Rinne an túdar freastal ar óglachas deibhí agus ar an amhrán. Chonacthas dom go gcuirfeadh róchaighdeánú isteach ar mheadaracht an deibhí in áiteanna. Ní raibh Ó Gormáin i gcónaí róbheacht i méadú na siollaí, ach chuirfeadh róchaighdeánú struchtúr na ndánta seo níos faide as a riocht. Mar shampla, dá n-athrófaí croidhe gan chruas gan toibhéim (12, 44) go croí gan chruas gan toibhéim, bheadh sé shiolla sa líne in ionad 7, rud a chuirfeadh an córas meadarachta as a riocht. Seo thíos leagan amach na nathruithe a cuireadh i bhfeidhm ar théacs na lámhscríbhinní:

1. Scaoileadh nodanna na lámhscríbhinní go tostach.

2. Glacadh le nós litrithe an lae inniu maidir le: poncaíocht; ceannlitreacha; dealú focal, m.s. I mbruach a’ leaca ’s a’ leabharfholt scaoilte (ls. I mbruach a leaca sa leabharfholt sgaoilte), in úmhlacht bhádhaidh (ls. anúmhlacht bhádhaigh); fleiscín, m.s. An t-aodhaire ba caoimhe (ls. an taodhaire ba caoimhe), a mbos-sa (ls. a mbossa); uaschama, m.s. d’uaislibh (ls. duaislibh), ‘do dhiaidhse (ls do dhiaidhse).

3. Cloíodh le litriú na lámhscríbhinní maidir leis na caochluithe tosaigh ach amháin sna cásanna seo a leanas: cc > gc: a ccéin > i gcéin, na ccliar > na gcliar, i ccianaibh > i gcianaibh f séimhithe mar fh nuair a bhí f- sa ls m.s. M’fhoisdine (ls. Mfaoisdine), don fhéile (ls. do nféile)

4. Rinneadh giorrú ar an litriú traidisiúnta maidir le: idhe > í: spéiridhe > spéirí dh > g: mórdha > mórga, diadhacht > diagacht

(coinníodh –dh nuair a bhí sé de dhíth le hinfhillte ginideacha, gairmeacha tabharthacha a chur in iúl mar Tuigse sháraidh, a mhílidh (ainm. Míleadh) Fán fhírfhear gráidh)

mhth, bhth, ghbh, thmh > f: líomhtha > líofa; cráibhtheach > cráifeach; thréaghdhamh > thréafadh; huathmhar > huafar ghth > dh: snoightheamhuil > snódhúil ghth > th: dlíghthe > dlíthe bhf > bh: díobhfa > díobha thch > ch: síothchaimh > síochaimh ughadh > ú: ceartughadh > ceartú

(Fágtar an litriú mar atá in ainmneacha daoine agus áiteanna mar Chrích Chobhthaidh, Mathghamhna srl.)

5. Maidir le réamhfhocail, glacadh leis na foirmeacha seo a leanas:

ag (ls. aig); ar (ls. air); i, in (ls. a, ø, n, an); faoi (ls. fuigh), fán, fá (ls. fa, fo); ó, ón (ls. uain); thar, tar (ls. tair); do, daoibh, dhaoibh, dhomh (ls. duibh, dhamh); re (ls. ré)

Rinneadh idirdhealú idir ‘de’ agus ‘do’, rud nach raibh le fáil go seasta sna lámhscríbhinní.

6. Rinneadh na hathruithe seo a leanas i dtaca le míreanna coibhneasta díreacha agus indíreacha de:

a (ls. ø).

7. Coinníodh foirmeacha canúnacha d’ainmfhocail agus de bhriathair mar buaidh, cruaidh-, tógbháil

8. Rinneadh normálú ar logainmneacha nuair ab fhéidir sin:

Londain (ls. Lundainn);

9. Rinneadh na hathruithe seo a leanas maidir leis na gutaí:

á > a: u > a: úa > ua áo > ao: ía > ia io > ea: ei > i: éu > éa: éoi > eoi: ui > ai: ui > oi: o > u: oi > ai: oi > eil: io > i:

állta > allta mur > mar chrúas > chruas sáoghalach > saolach Íarla > Iarla griniol > grineall gheineamhuin > ghinúin sgéul > scéal dhéoigh > dheoigh fuasguilt > fuascailt luing > loing aig dol > ag dul urroim > urraim oile > eile sion > sin

10. Rinneadh na hathruithe seo a leanas maidir leis na consain:

cc > c: dt > t: gc > g: l > ll: ll > l: nn > n: p > b: rr > r: sg > sc: sd > st:

maccaomh > macaoimh ráidtear > ráitear éigcirt > éigirt grinniol > grineall dfhoillsigh > d’fhoilsigh lónn > lón phopail > phobail tórrtha > tortha sgéul > scéal sduama > stuama

11. Rinneadh na hathruithe seo a leanas maidir le foircinn na mbriathra:

aidh > aí ionn > eann: údh > ú: úgh > adh: uigh > aigh: ghe > í:

(fosh. láith.): ní lámhaidh > ní lámhaí léigionn > leigeann síolrúdh > síolrú riarúgh > riaradh smachtuigh > smachtaigh eirghe > éirí

12. I dtaca leis na briathra de, coinníodh na foircinn seo a leanas nach bhfuil sa chaighdeán:

aid san aimsir láithreach 3ú iolra: lonnraid aidh san aimsir chaite 3ú uatha: sháraidh aidh san fháistineach neamhchónasctha: gríosaidh aidh san ainm briathartha air san aimsir láithreach 2ú uatha tugair

Rinneadh na hathruithe seo a leanas le dealú idir na haimsirí/modhanna:

(a)idh > (a)í le saorbhriathra ón chéad réimniú sa mhodh coinníollach. aidh > aigh le briathra sa dara pearsa den mhodh ordaitheach. thear > fear le saorbhriathra san aimsir fháistineach. aighe > ófaí le saorbhriathra sa dara réimniú.

13. Rinneadh na hathruithe seo a leanas leis an chopail: budh > ba as > is madh > mba

14. Cuireadh lúibíní ciorclacha thart ar bhreiseanna eagarthóireachta.

15. Seasann ø sna léamha d’easnamh sna lámhscríbhinní. Is ‘a’ atá i gceist anseo go minic.

Na haistriúcháin

Is í is feidhm do na haistriúcháin sa saothar seo ná leaganacha beachta de na buntéacsanna Gaeilge a chur ar fáil i mBéarla. Is aithris ar fhilíocht na scol a bhí ar bun ag Muiris Ó Gormáin don chuid is mó. Rinne sé iarracht freastal ar roinnt d’ornáidí na filíochta sin mar ‘rainn agus ardrainn’, cuntas seasta siollaí idir na línte agus cineálacha éagsúla uaime. Ní hionann na hornáidí seo, nó an aiste mheadarachta a chleacht sé agus meadaracht ar bith sa Bhéarla. Ar an ábhar sin, chonacthas dom gur léiriú mídhílis ar an bhunfhilíocht a bheadh ann dá ndéanfainn iarracht scéim éigin meadarachta a bhrú ar na haistriúcháin Bhéarla. ⁴ Lena chois sin, shocraigh mé tús cadhnaíochta a thabhairt don chruinneas thar an tsoléiteacht. Sa mhéid sin is cosúla na haistriúcháin seo le hiarrachtaí Greene (1991), Williams (1980) agus Bergin (1984) ná le hiarrachtaí Kinsella ⁵ (1994). Bhain mé úsáid as lúibíní ciorclacha in áiteanna ar cuireadh focail isteach sna haistriúcháin nach bhfuil le fáil sna bunleaganacha Gaeilge. Chuir Muiris Ó Gormáin aistriúcháin ar fáil dó dhánta 10, 12, agus 13. Cuirtear na haistriúcháin siúd ar fáil sna nótaí téacsúla ar na dánta sin.

NÓTAÍ

¹ Is samplaí eile dá leithéidí seo iad clann Uí Chléirigh a bhí ina Ríthe Uí

Fiachrach Aidne agus Clann Uí Eachaidhéin, a bhfuil duine acu luaite mar Rí Dál nAraidhe. Lean an dá theaghlach seo ar aghaidh ag saothrú na filíochta go dtí an dara leath den seachtú haois déag (Ó Muraíle 2002, 12, 15 n.82). ² Cuireadh triúr de mhuintir Ghormáin i seanreilig Chille Laobháin san ochtú haois déag. Is iad seo Oyn Gorman (+1766), Isabel Gorman (+1767) agus Judy Mc Gorman (+1748) (Hewson, 21, 39). ³ Tá fianaise ann a chuireann in iúl go mb’fhéidir gur rugadh níos luaithe ná sin é. I nóta a scríobh Cathal Ó Conchubhair sa bhliain 1783, thagair sé do Mhuiris Ó Gormáin mar ‘old Gorman’ (ARÉ 23 5 7, f.241). Tá a fhios againn gur rugadh Cathal Ó Conchubhair sa bhliain 1710 (Ward, Wrynn & Ward, 328) agus go raibh sé tuairim is seachtó a trí bliain d’aois faoin am ar scríobh sé an nóta sin. Bheadh sé aisteach ag Ó Conchubhair tagairt do dhuine mar ‘old’ a bheadh níos óige ná é nó ar comhaois leis. Is cosúil mar sin go raibh Ó Gormáin ní ba shine ná Ó Conchubhair agus gur rugadh roimh an bhliain 1710 é. ⁴ Is cosúil gur lean Ó Casaide (1933, 138) O’Grady nuair a chuir sé féin an bharúil chéanna in iúl gur bhain an Gormánach le Contae Lú ó dhúchas. ⁵ Tá dhá cheann acu seo, ARÉ 23 I 22; 23 A 45 (1745), in Acadamh Ríoga na hÉireann, ceann amháin acu, BL. Eg.128 (1748), i Leabharlann na Breataine agus ceann eile, LNÉ G 64 i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann. Seo é rann filíochta atá le fáil sa lámhscríbhinn seo a bhfuil seans maith ann, dar liom, gurbh é an Gormánach féin a scríobh (ARÉ 23 A 45, 20):

Sráidoeg thana Chluain Tiobraid, deannach ina lár ’s as beag a brigh; ni lugha ’na hionad air cúl leice ’s do bhear[f]adh cuil ina heite í.

⁷ Tá na cóipeanna seo ar fáil sna lámhscríbhinní COBÁC ÓM 19 agus ARÉ

23 A 45. ⁸ Tá an dá scéal seo ar fáil i ARÉ 23 A 45. Ar mhaithe le saothar cóipeála Phádraig Uí Phronntaigh, féach BL Eg. 172, COBÁC ÓM 7, COBÁC ÓM 8, ARÉ 23 A 10, COBÁC ÓM 15, ARÉ 24 P 7, LNÉ G 457, Ox 20, Gaill. de Híde. 20, BF ÓL K. Ar mhaithe leis an Doirníneach, féach Don 2, BF ÓL G, LNÉ G 190 agus MN 4 C 1. ¹ Tá mé ag dul leis an sainmhíniú ar Oirialla a bhí ag Ó Buachalla (1969, 8): ‘Ó thaobh na gcondaethe de is é an limistéar atá i dtreis agam deisceart an Dúin, Contae Ard Mhacha, Contae Lú agus tuaisceart na Mí – ceantar a dtabharfadsa Oiriall feasta air.’ ¹¹ Ní fios dom go raibh aon teagmháil ag Mag Uidhir agus Ó Gormáin le chéile. Bhí lámhscríbhinn a scríobh Mag Uidhir (atá caillte anois) ag Ó Gormáin i Mí na Bealtaine i 1776 nuair a rinne sé catalóg de na lámhscríbhinní a bhí ina sheilbh an t-am sin. Agus é ag cur síos ar an lámhscríbhinn, scríobh Ó Gormáin ‘Parthas an Anma written by James Maguire, and very well written’ (LNÉ G447, 22). Thiocfadh glacadh le húsáid seo an leagain Bhéarla dá ainm mar chomhartha go raibh Ó Gormáin agus Mac Uidhir taithíoch ar a chéile. De réir m’eolais, seo a bhfuil d’fhianaise ann go raibh aithne ag Ó Gormáin agus ag Mac Uidhir ar a chéile. Is fianaise measartha lag an méid sin. ¹² Seo COBÁC ÓM a scríobh sé i 1737. Le haghaidh cur síos ar an lámhscríbhinn seo, féach Ó Muirgheasa (1905, 765–6). Caithfidh gur scríobh Ó Mearáin ar a laghad lámhscríbhinn amháin eile, mar ní seo an lámhscríbhinn a bhí mar eiseamláir ag Ó Gormáin don scéal ‘Tóraíocht Shaidhbhe’ atá luaite ar lch 10 thuas. ¹³ Tá an t-ainm ‘Muiris Mac Gormon’ scríofa ar lch 32 den lámhscríbhinn sin. Ar lch 13, tá ‘Francis Merran his hand and God.’ Thíos faoi seo ar lch 43, tá nóta scríofa a chuireann in iúl go raibh airgead ag Hugh Byrne ó pharóiste Mhachaire Cluaine ar Phatrick Merran ó pharóiste Mhachaire Eois (Duncan, 995). ¹⁴ Maidir le cineál agus éifeacht an Bhéarla seo, féach Mac Mathúna (199– 204). ¹⁵ Dealraíonn sé go bhfuair Ó Dálaigh an t-eolas a bhí aige ar shaol Uí Dhoirnín ó Árt Mac Bionaid, a raibh cónaí air ar an Bhaile Caol atá dhá mhíle

taobh amuigh d’Fhoirceal (de Rís, xx). ¹ Ina chuntas ar shaol Uí Ghormáin scríobh Flower (1992, 48) ‘they are said to have been rival schoolmasters at Forkhill, Co. Armagh.’ Ní thugann sé foinse ar bith anseo, ach tá fhios againn go raibh cuntais Uí Dhálaigh agus Moore Graham ar shaol Uí Ghormáin léite aige: ar lch 124 den saothar céanna, tagraíonn Flower do shaothar Uí Dhálaigh, Poets and Poetry of Munster agus scríobhann sé an nóta seo: ‘According to Graham, it was at Ballybarrack, not, as stated above, at Forkhill, that he quarelled with Maurice O’Gorman.’ Is léir go raibh ní ba mhó muiníne aige as tuairim Uí Dhálaigh, áfach, mar níor athraigh sé an nóta a chuir sé ar fáil ar lch 48 den saothar céanna. Féach fosta de Rís (124). ¹⁷ Scríobh Ní Mhunghaile (2009, 220) gur ‘Peggy Beirns’ an t-ainm a bhí ar an bhean seo, ach ní luann sí cad é an fhoinse atá aici don tuairim sin. ¹⁸ Ní thugann sé le fios cad é an fhoinse eolais atá anseo. ¹ Ní foinsí eolais iontaofa iad Moore, Ó Cearnaigh agus Mac Bionaid. Ó tharla nár thug Ó Muirí foinse tagartha dúinn, is doiligh linn glacadh leis an chuntas s’aige ach oiread. ² Féach nóta 5 thuas. ²¹ Tá eolas ar na figiúirí seo tearc go leor, ach thomhais Windele go raibh Gaeilge ag dhá thrian den phobal i gcoitinne i 1731 agus mheas sé go raibh an Ghaeilge mar chéad rogha teanga ag leath den phobal i 1799 (Ó Cuív 1951, 18– 19; Wall, 62–84). ²² Is cosúil go raibh aithne ag Muiris Ó Gormáin ar Aodh Ó Dálaigh, agus dealraíonn sé ón iontráil seo sa chatalóg a rinne Ó Gormáin de na lámhscríbhinní a bhí aige i 1772 (LNÉ G664) gur bhuail siad le chéile ar a laghad uair amháin: ‘A quarto in paper half bound with parchment. Got from Hugh Daly.’ Mar an gcéanna, is léir gur bhuail sé le Mr. Norton (arbh ionann é agus Tadhg Ó Neachtain) am éigin sula bhfuair sé sin bás go bhfuair sé cóip den Réim Ríoghraidhe uaidh (Ní Mhunghaile 2010, 270). ²³ Sa lámhscríbhinn sin tá an nóta seo: ‘Ag so trí Biorrgaothe an bháis arna tionsgnamh do Sheán Ó Fearghusa Doctor leighis i mBaile Átha Cliath Feb 21 1752 agus iarna scríobhadh re Muiris Mac Gorman.’

²⁴ Seo na lámhscríbhinní LT 1278 agus 1279. Tá cóip d’aistriúchán Laidine de pháirt d’Annála na gCeithre Máistrí a rinne Sullivan ar fáil in ARÉ 24 D 18. Is féidir, dar liom, gur mhol Cathal Ó Conchubhair nó an foilsitheoir George Faulkner Ó Gormáin do Stoughton Sullivan. Féach O’Conor (496). ²⁵ ‘They [Lámhscríbhinní Uí Raghallaigh] had been collected by the industry of a man of the name of O’Gorman, who was clerk to Mary’s Lane Chapel, and the person from whom Dr. Young, Bishop of Clonfert, and General Vallancey had learned Irish’ (Warburton, Whitelaw & Walsh, 934). Bhí comhalta óg de chuid Choláiste na Tríonóide darbh ainm Shewbridge mar mhac léinn ag Ó Gormáin i 1772 (ARÉ B i 2). Seans gurbh é seo an Mr Shewbridge céanna a raibh achrann idir é agus Propast an Choláiste, Hely Hutchinson, agus a fuair bás i 1794, nó gurbh é seo An Captaen Shewbridge a phós iníon Vallancey sa bhliain 1775 (Nevin 1993, 29–30). ² Ní léir dom go bhfuil lámhscríbhinní ar bith a scríobh Ó Gormáin do Leland ar marthain inniu. ²⁷ Tá an chuma ar an History gurb amhlaidh atá, agus nár baineadh úsáid as cár bith foinsí Gaeilge a cuireadh ar fáil dó, ach cuireann an méid seo ó litir a scríobh Leland chuig Ó Conchubhair an 5 Eanáir 1769, go raibh duine éigin ag soláthar aistriúcháin a shíl sé a tháinig ó Annála na gCeithre Máistrí do Leland:

What authority has Warner [Ferdinando Warner, údar The History of Ireland 1763] for saying that Roderic did not put his hostage the son of Dermot, to death, when the Annals of the 4 Masters, as I am informed, say, that he not only killed him, but also a son of Donald Kavanagh & his foster brother (ARÉ B i 2, 99).

Níl aon iontráil in Annála na gCeithre Máistrí a chuireann an méid sin in iúl. ²⁸ Féach fosta sa saothar céanna le O’Halloran (130) faoi leabhar staire Leland ‘The emphasis, now as then, on Leland’s treatment of the 1641 massacre in his narrative of the colonial period has obscured the very real efforts which he made to counter the representation of the pre-colonial Irish as barbarous.’

² Seo na lámhscríbhinní ARÉ 23 Q 11, 23 Q12, 23 E 27 agus 24 D 8. ³ I litir a scríobh Vallancey chuig Cathal Ó Conchubhair an 20 Eanáir 1775 (B i 2), cuirtear in iúl dúinn go raibh Ó Gormáin á chur i dtreo lámhscríbhinní áirithe ina chuid taighde:

Having been informed that you intend shortly to surprise your friends in Dublin with a short visit, I request the favour of you to bring up with you the dinn seanchas and to permit me to peruse it. Gorman has lead me to entreat this favour by the frequent enquiries I have made for an antient Topographical description of the country.

³¹ Dar ndóigh, tá samplaí eile ann de chaidreamh den chineál seo idir scoláire dúchasach agus ball den aicme rialaithe le feiceáil i gcás Francis Wilford agus ‘pingat’ s’aige san Ind (c.1800) a d’aistrigh sleachta ón tSanscrait dó (Halloran, 50–1) agus i gcás an scoláire ón Danmhairg Thomas Bartholin a raibh emanuensis Íoslannach darbh ainm Árni Magnússon aige a chuidigh leis lena Antiquitates Danicæ (1689), ag aistriú sleachta ón Íoslainnis dó (Benidikz, 89– 90). ³² Mhaígh McGuinne (95–97) go mb’fhéidir gur bunaíodh an cló a úsáideadh sa ghráiméar seo ar lámh Uí Ghormáin. ³³ Tá sé maíte ag Lennon (89) nár bhain Vallancey líofacht amach sa Ghaeilge ariamh, agus níor tháinig mé féin ar aon fhianaise a bhréagnaíonn an tuairim sin. ³⁴ Seo Glossarium ad Scriptores Mediae et Infimae Graecitatis a foilsíodh i 1688. ³⁵ Ní aontaím le barúil O’Halloran (201 n.78), gur tagairt í seo do staid mheisciúil Uí Ghormáin. Is é an rud atá i gceist ag Vallancey anseo, dar liom, ná nach raibh Ó Gormáin in inmhe nó toilteanach cuidiú leis sa ghné seo den obair. ³ Ar mhaithe le plé ar an leabhar frása seo, féach Mc Caughey. ³⁷ Le haghaidh cuntais ar bheatha Burton Conynham, féach Trench (113–126).

³⁸ Lámhscríbhinn a luaitear sa litir chéanna mar Finleachi Ó Catalai Gigantomachia (veloptius acta Finni mac Cowle Compreehion [?] de Fintra) Hibernica. Dhealródh sé gurb í sin an lámhscríbhinn Rawl. B. 487 ar scríobh Finnlaech Ó Cathasaigh páirt de (Ó Cuív 2001, 134–41). ³ Is cosúil gurbh é seo John Dillon, éadaitheoir agus Caitliceach gustalach a bhí ina chónaí ar Shráid Phroinsias i 1775 (Mac Giolla Choille, 82). ⁴ Tá aistriúcháin ann i láimh Uí Chonchubhair de phíosaí móra d’annála i measc pháipéirí Uí Chonchubhair i Leabharlann Huntington i San Marino, California. ⁴¹ Bhí an port céanna ag Ó Conchubhair i litir eile a scríobh sé chuig an Chevalier ar 28 Iúil 1781 (Ward, Wrynn & Ward, § 349):

Their language, though classical, is plain, and Gorman, after translating their testimonies in his bad English, will enable you to dress them up in better.

⁴² I litir a scríobh Cathal Ó Conchubhair chuig an Chevalier Ó Gormáin an 14 Márta 1781, bhí an méid seo (Ward, Wrynn & Ward, §343):

The boy I have instructed in Irish is far from being sufficiently instructed. He is yet but barely fit for a facsimile, for transcribing what is laid before him without understanding it. This he does well and no more. The parts therefore of the Annals which relate to the Hy mbairce family must be selected by myself when I have an opportunity of doing it.

Ar 6 Aibreán na bliana sin, scríobh sé litir ó Bhaile Átha Cliath ar ais chuig a mhac Denis (Ward, Wrynn & Ward, §344):

… I trained up a little boy, one Martin Hughes, to transcribe Irish annals for chevalier O’Gorman, on being certain that the latter would give some consideration for the task. I advanced that boy a guinea, which the Chevalier advanced me cheerfully together with two guineas in addition, which I shall remit by Paddy Hart or some other safe hand. It will be a relief to the poor boy’s parents …

⁴³ Mar a scríobh Ó Conchubhair chuig an Chevalier i mí na Bealtaine 1783 (Ward, Wrynn & Ward, 370): ‘…the boy I bred up to be a transcriber is now a servant with a shopkeeper in Dublin, as he could find none here to advance him thirty shillings for a copy of all our annals.’ ⁴⁴ Tá litir ann a scríobh Ó Conchubhair chuig Cooper Walker i 1785 inar scríobhadh ‘When you see our friend Brett, I request you will mind him of my debt to Gorman, that he will pay him a visit and inform me where he lodges’ (Ward, Wrynn & Ward, §401). D’fhéadfaí glacadh leis seo go raibh airgead ag Muiris Ó Gormáin ar Ó Conchubhair, agus go raibh Ó Conchubhair ag iarraidh gabháil i dteagmháil leis lena thabhairt dó, ach luaitear sa litir chéanna go raibh Ó Conchubhair ag iarraidh fáil amach cén áit a raibh an Chevalier ar lóistín ann. Is dóigh liom, mar sin, gurbh é an Chevalier a bhí á chuartú ag Ó Conchubhair sa chás seo. ⁴⁵ Tá sé maíte ag O’Halloran (173) gur chuir fadhb óil Uí Ghormáin isteach ar an obair seo le Coiste Seandachtaí an Acadaimh, agus tá sé scríofa ag Ní Mhunghaile (2010, 267) gur fhág fadhb an óil drochdhóigh air i ndeireadh a shaoil. Nuair a fuair Ó Gormáin bás, fuair tábhairneoir darbh ainm Tankard ó Pill Lane, Baile Átha Cliath, seilbh ar roinnt dá lámhscríbhinní. Níl an Tankard seo luaite mar fhear léinn in áit ar bith, agus ar an ábhar sin, is dóigh liom féin go mb’fhéidir go bhfuair sé na lámhscríbhinní seo mar chúiteamh ar fhiacha óil a bhí ag Ó Gormáin sula bhfuair sé bás. ⁴ Féach fosta Warburton, Whitelaw & Walsh (931) ar Ó Flanagáin: ‘But an unfortunate propensity for intemperance and irregular habits, revolted those friends his talents had acquired, and having lost their patronage, he was compelled to withdraw from Dublin.’ ⁴⁷ Ní dóigh liom gur féidir breathnú ar an obair seo mar obair oifigiúil de chuid

Choiste Seandachtaí an Acadaimh Ríoga, nó ní luaitear ar chor ar bith é sna miontuairiscí a bhaineann leis an choiste sin. ⁴⁸ I nóta ar an dán seo, scríobh Brooke: ‘Mr Walker … adds his regret that he was not possessed of a single copy of the Chase but I afterwards procured one from Maurice Gorman of this city and from that copy I made my translation.’ Tá an nóta seo i gcló ag Ó Mórdha (1986, 336). Tá sé maíte ag Mac Craith (72-3) go mb’fhéidir gur bhain Charles Henry Wilson úsáid as an lámhscríbhinn KNG. Bibl. 124, a scríobh Muiris Ó Gormáin, agus é ag ullmhú a dhá shaothar siúd .i. Tales Translated from The Irish (c.1780?) agus Select Irish Poems (1782). Tá seacht gcinn de na dánta ó Select Irish Poems le fáil in KNG. Bibl. 124 agus dhá dhán eile ón lámhscríbhinn chéanna le fáil in Tales Translated from the Irish. Ar láimh amháin, ta sé deacair a chuthú go raibh aithne ag Muiris ar Charles Henry Wilson. Is léir ó na colafain ar leathanaigh 7, 14 gur scríobh sé an chéad chuid den lámhscríbhinn KNG Bibl. 124 faoi thús 1764, agus más rud gur scríobh sé an chuid eile di i dtrátha an ama céanna, d’fhágfadh sin achar tuairim is ocht mbliana idir am scríofa na lámhscríbhinne sin agus foilsiú Select Irish Poems, rud a chuirfeadh in iúl nár scríobh an Gormánach an lámhscríbhinn sin ar mhaithe le hullmhú an leabhair sin ag Wilson. Chomh maith leis sin, ar leathanaigh 21-26 den saothar sin, Select Irish Poems, tá dán nuachumtha i mBéarla ar Vallancey a thugann moladh dó siúd mar chosantóir ar chlú na hÉireann agus mar cheannródaí i gcúrsaí léann na Gaeilge. D’fhéadfadh sé go léiríonn an dán moltach sin go raibh Charles Henry Wilson faoi chomaoin áiríthe ag Vallancey mar scoláire sa léann Gaelach. Tá seans ann, ag éirí as sin, go raibh seilbh ag Vallancey ar an lámhscríbhinn KNG. Bibl. 124 i dtús ama, agus go raibh teacht ag Charles Henry Wilson uirthi ina dhiaidh sin am éigin roimh 1782. Ar an láimh eile, ní raibh ‘ciorcal’ na Gaeilge chomh mór sin i mBaile Átha Cliath sa dara leath den ochtú haois déag, agus bhí teagmháil ag Muiris leis an chuid is mó de na pátrúin a bhí ag cothú litríocht na Gaeilge sa chathair an t-am sin (Ó Muircheartaigh, 134-5). Tá sé furasta go leor, mar sin, a shamhlú gur bhuail Muris agus Charles Henry Wilson le chéile ag am inteacht, ach cheal fianaise, tá sé deacair a chruthú cad é an cineál caidrimh a bhí acu le chéile. ⁴ Agus Nevin (1991, 124) ag trácht ar an fhoghlaim a fuair Brooke sa Ghaeilge, scríobh sí ‘There were not only Theophilus O’Flanagan and Sylvester O’Halloran to aid her but also Muiris Ó Gormáin who helped and instructed her.’

Níl sé iomlán soiléir cad é a bhí i gceist leis an chuidiú agus leis an teagasc seo, ach mar an gcéanna leis an obair a rinne Ó Gormáin do Vallancey, d’fhéadfadh sé go raibh lámh ní ba mhó aige in obair Brooke ná mar a aithníodh san am. ⁵ Sula gcuirtear críoch leis an bheathaisnéis seo, ní mór pointe a rinne Murray (374) faoi Ó Gormáin a thógáil. Dúirt Murray gur léigh sé go raibh post ag Ó Gormáin i gCóbanhávan. Ar an drochuair, níor luaigh Murray cén áit ar tháinig sé ar an eolas seo. Is fíor go bhfuil lámhscríbhinn a scríobh Ó Gormáin sa Learbharlann Ríoga i gCóbanhávan (KNG. Bibl. 124). B’fhéidir gur seo an rud a léigh Murray. Is cinnte nach raibh Ó Gormáin ag obair i gCóbanhávan riamh: thig linn é a shuí i mBaile Átha Cliath ó 1760 ar aghaidh. ⁵¹ Is féidir gurb é ‘Henry McIntire’ an leagan ceart Béarla a bhí ar ainm an duine seo – is é seo an rud atá scríofa sa lámhscríbhinn LNÉ G 458, lámhscríbhinn de chuid Uí Ghormáin a bhí i seilbh Mhic an tSaoir sa bhliain 1788 (Ní Shéaghdha 1987, 49), am ar chóipeáil sé cuid de isteach in ARÉ F v 3. ⁵² Féach an nóta seo a leanas ó Chlann Maolughra (398) ar Mhuiris Ó Gormáin:

I heard a story of his own grand-children, or grandnephews and nieces, I forget which, who kept a shop outside Dublin, having torn up many of his MSS. for waste paper in which to sell tobacco and sweets!

Ar an drochuair, níor luaigh an t-údar cad é an fhoinse eolais a bhí aige don tuairim sin. ⁵³ Níos moille anonn ina shaol acadúil, ba é an cur síos a bhí ag Ó Buachalla (2009, 153) ar Oiriall ná ‘…the area, now know as Oirialla, between the Boyne and Lough Neagh.’ ⁵⁴ Chomh maith leis an triúr sin, is fiú a rá gur bhain sinsir Phádraig Uí Phronntaigh le contae Fhear Manach agus go raibh baint ag clann Mhic Oireachtaigh le Ros Comáin (Watson 1979, 13). ⁵⁵ Féach mar shampla PÓDÓB (51–2, 53–4).

⁵ Féach mar shampla PÓDÓB (40–1) PÓDdeR (25). ⁵⁷ Cineál tairngreachta ar an titim seo atá sa rann sin ag Maoilín Óg Mac Bruaideadha (1602†):

Minic bhíos damhna flatha soidhbhir ratha óg álainn, ’s a mhac i bhfeidhm an tsúiste, trí glúine ó rígh go rámhainn. (Measgra I, 26, v.3)

⁵⁸ Ar mhaithe le filí den chineál seo, féach Aindrias Mac Cruitín: Dánta (Mac Lochlainn, 1990). ⁵ Mhaígh Ó Cuív (1986, 388) nach raibh traenáil fhoirmeálta sa Ghaeilge chlasaiceach ar fáil sa tseachtú haois déag. Mheas Bergin (159) go raibh na dáimhscoileanna deireanacha druidte faoi 1641, agus chruthaigh Hughes (1990, 83–90) go raibh filíocht shiollabach, a bhí beacht i meadaracht, á scríobh in Ultaibh chomh fada leis an bhliain 1689. Tháinig Ó Gormáin ar an saol c1700. Mar gheall ar an dearcadh seo, féach Leerssen (1996, 334). ¹ Faoi choinne seo, féach Mac Craith (1992) agus Ó Buachalla (1996b). ² Ar mhaithe le plé ar na deacrachtaí atá ag an intinn nua-aimseartha le blas na filíochta meánaoisí, féach Titley (2000), agus ar mhaithe le hachoimre ar an díospóireacht seo, féach Whelton (48–56). ³ ‘Friotal is ea é an t-úrtheilgean a sháraíonn an fhírinne, le mórú nó le cáineadh.’ ⁴ Bhí Ó Macháin (1998, 1) ag teacht leis seo nuair a scríobh sé faoi Fhilíocht Chlasaiceach na Gaeilge gur ceiliúradh a bhí ann ‘ar shaol idéalach mar ba

cheart dó bheith.’ Féach fosta Vincent de Beauvais (fl.1230) ar an fhilíocht reitriciúil: ‘The special business of poetry is, by its utterances, to make people imagine something to be more beautiful or repulsive than it really is, in such a way that the hearer, believing, will either shun or seek it’ ag Burrows (17–8). ⁵ Féach mar shampla na meancóga eolais a dhéanann sé i dtaca leis an Chevalier (13, 13–20) agus leis an leasrí Northumberland (9, 61). Ar mhaithe leis an choincheap seo, féach O Riordan 2007, go háirithe lgh xv–xvi, 36–7. ⁷ Seo aistriúchán s’agamsa ar ‘auxetic’. ⁸ Ar mhaithe leis an téama seo i bhfilíocht mholta sa Ghàidhlig, féach Mac Innes (450). I gcás an chaointe seo, d’fhéadfadh sé nach raibh feidhm mhórthach nó mholtach leis an chuntas seo ar shinsir Uí Ghairtnéil. Is féidir gur fheidhm causa-reiligiúnda a bhí leis, nó gur pháirt den rite de age a bhí ann. Mar a scríobh Lysaght (69):

… the lament is considered a primary force in enabling the transition of the deceased person into the ambiguous Christian/ancestral otherworld of Irish tradition and in effecting incorporation among the family ancestors.

⁷ Féach fosta TD, 3, v.3. ⁷¹ Ag trácht ar théama na háilleachta i bhfilíocht mholta sa Ghàidhlig, scríobh Mac Innes (457)‘The aristocrat may be a ruthless warrior but there is nothing harch or rugged about his appearance. These qualities belong to the peasantry … ’ ⁷² Ar mhaithe le plé ar bhunús an téama seo i litríocht na Gaeilge, féach Ní Bhrolcháin (93–111). ⁷³ Féach mar shampla an dán oirnithe dár tús ‘Brian Ó Ruairc mo rogha

leannán’ a scríobh Fearghal Óg Mac an Bhaird ar Bhrian na Múrtha Ó Ruairc (Ir.Syl.Poetry, 23):

Rí Calraighe na gcreach líonmhar, budh leis Teamhair, treabh na Niall; béal bearchán do bhí dhá labhra – budh rí ar seanchlár Banbha Brian.

Féach fosta Magauran (xxi, rr.16–29), IBP (43, rr.10–21) O’R. Poems (v. rr.11– 27) srl. ⁷⁴ Mar gheall ar fheidhm na tairngreachta i litríocht na Gaeilge, féach Ó Buachalla (1996, 487–504). Is í an achoimre a thug sé ar fheidhm na tairngreachta sa chomhthéacs seo ná:‘Lá éigin’ a thiocfadh an ‘fear fhóirfeas’ Éire is mura raibh an lá féin cinnte, bhí sé deimhnitheach go raibh sé le theacht: b’in í bunteachtaireacht na tairngreachta mar a thug a mhínigh an t-aos léinn í. ‘Ar mhaithe le téama na tairngreachta san fhilíocht Ghàidhlige, féach Mac Innes (493–4). ⁷⁵ Maidir leis an ghné seo d’fhilíocht Uí Chearalláin, féach Leerssen (34–6). ⁷ Féach fosta ‘Is déarach an Bheart do Chéile ghil Airt’ le hUilliam Inglis:

Níl éigne ar eas, ná gaorthadh go glas, ach éanlaith go héhar ag séanadh a gceoil. Ar aon dair níl meas, ach a ngéaga go cas, ’s na sléibhte in éineacht fé bhréidibh ceoigh. (Uill.English, 19, 9–12)

⁷⁷ Féach ‘Dán Eoghain Uí Néill’, CCU (7–9); PML (1). ⁷⁸ Ar mhaithe le samplaí eile den mhóitíf seo i bhfilíocht an ochtú haois déag, féach AÓR (18, 7; 21, 13–4), Uill.English (2, 65–9) AMacC (21, 5–6). ⁷ Is é a scríobh MacDhòmhnaill (176) faoi mharbhnaithe na Gàidhlige sa tréimhse seo, áfach, nó ‘Chan eile teagamh nach robh buaidh mhòr aig an tseòrsa bàrdachd seo ann a bhith a’ daingneachadh a’ mothachaidh a bha aig daoine air bun-stéidh is eachdraidh a’ chomainn dham buineadh iad’. ⁸ Ba théama coitianta go maith é seo i bhfilíocht Oirialla san ochtú céad déag. Féach, mar shampla na línte seo ó thuireamh a scríobhadh don Athair Seán Ó Néill (fl.c.1676) (ARÉ 23 D 23, 83):

ta ar an uairsi aig galluibh faoi b[h]eartuibh ’s faoi dhaoirbhruid, acht ag sīolchur ann chreidimh do sgroibhadh re hēigcc[e]art tra hiompadh an scrioptūr go teanga na Bēarla Lū[i]tear is [Cailbhín?] is Elisabeta siad do chuir toiseach ar a ccreidiomh do chlaonadh do thionsgain go mbaineadh a bhfearann da ghaodhalaibh ’s do chuir Íosa Críost ār n-athair a ccomheas na meirdreach acht ionnus go leanfadh an creidiomh [i]n Ēirinn a d’orduidh gach athar ó thosach an tsaogalsa thinnic ann bile ar a thurus go rēimcheart gur chrī[o]cchnaigh a bheatha an oific na naomhacht

⁸¹ Gach seans go bhfuil macalla na solaoide seo le fáil san apalóg faoi Phádraig Naofa i ‘Fearg an Choimhdheadh re Cloinn Ádhaimh’ le Tadhg (Óg?) Ó hUiginn (Ó Caithnia, 180) – gur ghoid faolchú caora de chuid Phádraig, ach gur scaoil sé ar ais í leis:

Caora dod thréad taom nar fhoráil, a ghéag gan ghaol ndeireoil – táinig ón bhfaol-choin it onóir ar chaorchaibh a cheineoil.

(Thou scion of noble stock, once at thy word a sheep of thy flock was released by the wolf – it had to be! – and returned to its fellows.) (Dán Dé, 23, r.91). ⁸² Is iomaí sampla eile a d’úsáid an tróip seo i bhfilíocht na Gaeilge, agus ba ghnás bunaithe é san fhilíocht reitriciúil sagart a léiriú mar ecclesiastici pastoris. Bhí an mhóitíf seo luaite i lámhleabhar reitrice Mathieu le Vendômois Ars Versificatoria, a cuireadh i gcló c.1175 (O Riordan, 32). ⁸³ Tá na cóipeanna seo ar fáil sna lámhscríbhinní COBÁC Morris 19, LNÉ G146, G146, BL.Eg.128, Eg.662. ⁸⁴ Ní rud as an nua i dtraidisiún liteartha na nGael é go labhraíonn file leis an leabhar atá sé a chur chuig duine eile, nó go gcuireann sé a theachtaireacht ar fáil trí ‘chomhrá’ den chineál seo a dhéanamh. Féach m.sh. ‘A leabhráin ainmnighthear d’Aoidh’ (IBP, 25–7) le hEoghan Ruadh Mac an Bhaird, ‘A leabhrāin rīodha ōn Rōimh’ le Froinsias Ó Maolmhuaidh (DBM, 226–7) agus ‘Aoibhinn, a leabhráin, do thriall’ (Dánta Gr., 1–2). ⁸⁵ Tugtar sonraí na bhfoilseachán seo sna nótaí ar na dánta. ⁸ Féach 148–9. ⁸⁷ Ar mhaithe le cur síos ar mheadaracht an chaointe i bhfilíocht na Mumhan,

féach Ó Buachalla (1998, 62–88). ⁸⁸ Tá na lámhscríbhinní seo ar coimeád anois sa Choláiste Ollscoile, Baile Átha Cliath. ⁸ Tá cóip den dán seo le feiceáil ar lch dhá chéad agus a dó dhéag den lámhscríbhinn seo ar líne ag http://www.isos.dias.ie. Seo LNÉ G 458, an lámhscríbhinn as ar bhain siad an chóip seo den dán. ¹ Tá téacs an dáin agus an nóta seo le fáil ag http://www.clanntuirc.co.uk/TRAA/traaN/61.html . ² Go háirithe sna lámhscríbhinní ARÉ 23 A 45 agus LNÉ G 458. ³ Cuirim i gcás ‘An bhean sin a bhí agam aréir’ (ARÉ 23 A 45, 14) agus ‘A úirfhir ataoi luthmhar animirt gach airm’ (BL Eg. 127, f.35b; ARÉ F v 3, 219– 20). ⁴ Ar mhaithe le sampla den chineál seo aistriúchán, féach Flower (1947). ⁵ Le haghaidh léirmheas ar stíl agus ar fhealsúnacht aistriúchán Kinsella féach Brazeau (84–90).

NA TÉACSANNA

1. TUIREAMH EOGHAIN RUAIDH UÍ NÉILL

5

10

15

20

Níl fáth do shéanadh an scéal atá i gcló go nua, gur fhág rath Dé na Gaeil, mo bhrón monuar gan gháir, gan chéim, tá riail Chrích Cobhthaigh i nguais gan ghrádh dá chéile, ón éag sin Eoghain Ruaidh. Táid Eaglais Dé, ’s a chléir ’na dheoigh faoi ghruaim, gan ádh, gan séan, gan réim, faoi cheo go buan, gach staidbhean tséimh, ’sa chéibh go feor leo anuas, ag fraschur déar fán tsaormhac Eoghain Ruaidh. Cúchulainn na n-éacht an tréan ba cróga i nguais, a chuir ár ar Mhéabha, ’s a thréafadh slógh gach uair, an samhalta féin, an laoch na gcomhlann cruaidh; ba samhail gan bhréig, an fianlaoch Eoghain Ruaidh. Táid Ultaigh na séad faoi léan, faoi bhrón faoi ghruaim, táid Muimhnigh, agus Laighnigh ’na dheoidh go tréalag trua, táid Connachtaigh féin gan chéim ón ló do chuaidh, an mac seo, mo léan, i gcré, sin Eoghain Ruaidh. Is cráite ár scéal ’s gan aon a d’fhóirfeadh ár ngruaim, de shárshliocht Ghaelghlais éachtaigh, chróga, chruaidh, táid faoi léan, mar a mbéid go ló chríoch Luain, gan dáimh nó rex ón éag sin Eoghain Ruaidh. ’Sé grá gach aon de Ghaelaibh Eoghain Ruaidh, is deich ngrá na maighdean spéisiúil, snódhúil, nua, trí ghrá na héigse, is aonchreach Fódla i dtuath, is mo sheacht ngrá féin é i gcré i gcomraidh fuar!

1. LAMENT FOR EOGHAN RUA Ó NÉILL

There is no cause in denying that news recently revealed; that God’s grace has deserted the Gaels, my bitter woe, fameless, rankless, the order of Ireland is in peril, and is in disharmony since the death of Eoghan Rua, 5 God’s church and clergy are dejected in his wake, luckless, hapless, servile, under a permanent pallor, each maiden mild, as her hair flows grassward down, is showering tears for the noble son Eoghan Rua. Heroic Cúchulainn, the brave most valorous in peril, 10who slaughtered Méabh’s company, and was ever the scourge of hosts – his like-for-like was the warrior of the hardy combats; his true incarnation was the roaming warrior Eoghan Rua. The jewel-abounding Ulstermen are destraught, dejected and dismayed, the men of Munster and Leinster are weak and mournful in his wake, 15even the Connaughtmen are enfeebled since the day that alas, this man Eoghan Rua was consigned to the earth. Anguished is our state, with no-one to banish our gloom from the unsured, heroic, hardy Gaelic stock; they are afflicted with sorrow, as they will be until the end of days, 20with neither retinue or king since the death of Eoghan Rua. Loved by every Gael was Eoghan Rua, and loved tenfold by the fond, comely, fresh maidens; thrice loved of poets, and to the utter ruin of Ireland’s lands, my beloved sevenfold is now interred in clay in a coffin cold. 25’Sé ráidh gach aon, ag céimniú ar bóchna uainn, is a’ fraschur déar, go dtréagfaidh Fódla an truaill, mar chás do Ghaedhail, gach Rex ar phós í suas, dár sásaíodh léi, gur tréigeadh Eoghain Ruaidh. Chuaidh an scéal seo i gcéin, le péin ar bóchna uainn, 30san Spáinn, san nGréig, gach taobh ’s fa’n Eorpa maguaird,

san Asia féin, san Éigip oirearc uair, ó básaíodh é, bíodh Gaeil Chrích Chobhthaigh i nguais. 25All those who proceed across the oceans proclaim, whilst profusely shedding tears, that debauched Fódla will readily desert – to the woe of the Gaels – each King who had married her and whom she had pleased, unt Painfully the story travelled afar over the oceans from us, 30to Spain, to Greece, and through Europe all around, even to Asia, and to Egypt once illustrious, since he was killed, let Ireland’s Gaels be afraid.

2. AR AN ATHAIR PROINNSIAS MAC MATHÚNA

5

10

15

20

25

Ar Chrú Cholla mo chuairt i gcéin, clann Eochaidh duaismhair Doimhléin; saoirfhear d’uaislibh Chinigh Coinn dar dhual eineach is urraim. Ós díobha sin céim gan cheas tá Athair Proinnsias gan ainbhfeas; mo chuairt féin ’na dháil go dian; an saoirfhear sáimh is fírfhial. Proinnsias canónta is ceart coing, gan uaill airríd ná doghrong, lán d’eineach d’fhéile agus d’aoibh, saorghrá, éigse agus macaoimh. Fear gan allghór is eineach ghnáth, díoltóir cléire agus rídháimh; mac mar Ghuaire ghrianach ghrinn, ag riaradh uaisle go hinnill. Is fíorghlan do ghnúis gan tlás; ag teagasc peacach ón shíorbhás, is ag smachtaigh an phobail ar chóir, atá eochair is abaí ón Tríonóid. Ní leigir caora ar seachrán shíor nach leantar leat gan imghníomh, is nach treorair dá dtreodaibh féin tré sheanmóir eolaigh an tsoisgéil. I measg do chaorchann go caoin ní fhuilingir saoibhshliocht Cailbhín ná Lúitéirian – dream is docht – a Athair nach fann sa diagacht.

2. ON FATHER PROINNSIAS MAC MATHÚNA

5

10

15

20

25

30

To the descendant of Colla I journey afar, the scion of victorious Eochaidh Doimhléin; a noble of the royalty of the race of Conn for whom generosity and respect are natural. A continuing step in this joyful line is learned Father Proinnsias; I eagerly journey towards him; the noble, gentle, generous man. Canonical Proinnsias of most righteous vocation, is without arrogance and impetuousness, but full of largesse, generosity and pleasantness, ready love, wisdom and youthful beauty. He is an unassuming man of outstanding honour, a patron of clergy and a nobleman; one like pleasant cheerful Guaire, carefully serving nobility. Your steadfast countenance is immaculate; the clever teacher of the Trinity is directing sinners away from eternal death, and keeping the community virtuous. You do not let any sheep wander without pursuing them through eager actions, and directing them back to their flock through a learned gospel sermon. Amongst your gentle flock you do not suffer the perverted stock of Calvin nor the Lutherans – an uncompromising crew – o Father who is not found wanting in theology. Madraidh allta ná faolchoin fhéigh ní lámhaí i measg do shaorthréid

35

40

45

50

30

35

40

nach díobrair uaibh go cian cheas, an suaircfhear fial gan doirbheas. Gnúis is glaine ós altóir Dé re síolrú briathra an tsoisgéil Proinnsias maorga clú na cléire, de chrú craoibhe na caithréime. Cairneach is cliúteach i gciannaibh, tré goineas céille is fír-riail luan Peadair ag ceartú córa, ’s a leanmhuin loirg canóna. Teasgrá Dé agus duine i bProinnsias shéanmhar sheabhchaí, gaol Mheg Mathghamhna, céim gan cheas; fréimh ba searcúla re héigeas. Ní beag an uairse ón fhile: don Athair ghruanáir eagnaí sagart sáimh re fréimh na scol; mo réim ’na dháil ní hionadh. Mo chuairtse don ruaig seo go bláth na gcliar don Athair shuaimhneach snuaghlan is áille ciall; mac mar Ghuaire gan chluanacht ár bProinnsias fial, re díol duaine re suadaibh ’s dá dháil go dian. Neither wild dogs nor feral wolves may pillage amongst your noble flock without being tirelessly banished afar, (by) this agreeable, generous, pleasant man. Clearest countenance above God’s alter in spreading the words of the gospel is stately Proinnsias, renowned of the clergy, from the blood of this victorious line. (This) cleric of widespread fame, through whom reason and proper rule are conceived (is the) descendant of Peter in righting wrongs, and adhering to Canon law. Fervent love of God and man is embodied in prosperous, hawk-like Proinnsias,

a kin of the Mac Mathúna, the cheerful rulers; 45

50

a lineage beloved by the poets. This is no trifling affair to the poet: the wise and modest Father is a priest who treats poets with kindness; my journey towards him is no surprise. My journey at this time to the flower of the clergy is to the peaceful clear-countenanced priest of fairest wisdom; a man like guileless Guaire is our generous Proinnsias, in paying poets for verse and being eagerly visited.

3. AN DARA DÁN AR PHROINNSIAS MAC MATHÚNA

5

10

15

20

(A thriath) na stéad ’s na n-alann óir, i gclár Gael gach céim le honóir, i nDál Riada, Alba, Éire agus Eamhna, a ghabh treise meirg Mac Mathúna. Don gcoill chumhra, an fhíobhaí mhóir, do toineadh Proinnsias san deá-uair; crú na heagna ar chrích na nGael a scriosas doilbh is teanndroibhéal. Ruire buach na sailm sáimh a ghabh grása Choluim go réidhlán: i bParis thall do deonadh ris bláth gach leighinn gan coimheas. Ar úir Uladh ba bhinn an fáidh; úrchraobh órga darab umhal fráigh; caor bhuach a thug lonradh ár dtír, le dealramh díbheirge in athriar. Ag dúscadh crábhaidh san ord thréan, ag stiúradh cháich gan doimhéin: ursa chreidimh ag riarú reacht, pearsa a ghabh tortha ón diagacht. Uaisle is cáil a ndeachaidh i gcéin don Ghuaire fáiltiú gan toibhéim; cíos ollúna is ceart na crích’; ba bheag ’na láimh an flaithrí.

3. THE SECOND POEM ON PROINNSIAS MAC MATHÚNA

5

10

15

20

25

30

O Prince of the steeds and the golden stables (?), each honourable distinction in the Land of Gaels, – in Dalriada, Scotland, Ireland and the Kingdom of Navan – was gained by the might of the banner of the MacMahons. In the fragrant wood, the mighty forest, was Proinnsias happily entwined; a lineage most wise in the country of the Gaels who banish distress and hardship. (This) joyous nobleman of the pleasant psalms who freely and fully attained the graces of Columbkille: In Paris he bestowed the flower of all learning unequalled. On the soil of Ulster was the prophet mellifluous; the fresh golden branch to whom the fierce submitted; a victorious flame who re-established our land’s glory, with a flash of onishing vengeance. Awakening piety in the aristocracy directing all without ill intent: a defender of the faith in istering law, a man who has plucked the fruits of divinity. Illustrious nobles who journeyed afar to this Guaire (received) a faultless welcome; an Ollamh’s reward and the freedom of the country; these would be paltry (bestowals) to the august prince. Planda ó ghiniúin luibhghort Bhreagha a d’fhás i nglanchoill Mhagha Teamhra – grineall soilseach in úir Oileach oll; bláth na gcoll ’tá anois inár ndáil. Tráchtaim ar dhrong an bhroghain bhrais, – cé saoiltear leo gan neach ’na gcoimheas –

35

40 25

30

35

40

draoithe borba ba deacair dáil, a bhí i ndioghain Phroinnsiais san teagmháil. Dearbhaím daoibh ba guais an cás bheith ’na n-áitidh le huafás; i dtagra bharr go mbrí fán reacht do chlaoigh Proinnsias an dásacht. Ba mhórga gnaoi mo mhílí i ndreach, i gceiliúradh dhlíthe na n-allmhúrach; dá mbuadhú i gceasta míne is ag fuascailt dhíon dá n-ainbhfios. A plant from the seed of the garden of Breagha who sprung up in the bright wood of the Plain of Tara – the bright bedrock in the soil of Oileach oll; this finest of hazels we now behold. I speak now of the wealthy throng, – although they think themselves beyond compare – (these are) uncouth charlatans boorish in parley who opposed Proinnsias in the encounter. I assure you that it was a misery for them to be as they were in dismay; in his excellent and enlivened dispution on the law Proinnsias quelled their impudence. The champion was stately and pleasant in countenance, in discourse of the foreigner’s laws; deafeating them with subtle questions and exposing their ignorance to all.

4. MARBHNA AR AN ATHAIR PHILIP Ó GAIRTNÉIL

5

10

15

20

25

30

Is cloíte a tharlaidh an tráth seo déarach; Fir is mnáibh a’ gártha, ag éagnach – Gach tulaigh ó dtarla alt nó léanmhag Ina n-uaillibh táisc fá bhás an naoimh seo: Gach duine, gé cráite, ag ráite téama. Mo chreach mo chrá go bráth ’do dhiaidhse, Mo chogar i gcúil mo rún mo théagar, Mo theagasóir dlúth go hiúl an tsléibhe, Do thriall in úir gan dúil le héirí Mar lonradh nua le múchadh spéirí; D’fhaig rosca mo shúl gan luth gan léirsean, Mo chluasa ar dhíth stuama le héisteacht Fá mo chuaillí, mo ghuaillí, mo chéadsearc, M’fhaoisdine gan aoinfhios do dh’aon neach, Mo choscadh bróin, mo chomhairle thréitheach, Mo mhaoin, mo stór, mo lón déanach; Beidh go bráth is ní ráite bréige Mo mhíle grá-sa lár do chléibhse Gé taoi tú spártha i gclárthaí féite. A Athair Philip is cráite ráite an scéil seo – Do scarúin de chách is ní barr haos-sa, Ach toil an Chóimhdhia an róimh do réiteach, Amhail na slógh id’ lóistín déanach. Tar éis na páise ar scáth shíol Éabha, D’fhoilsigh an tAirdrigh cáin an tsréada; Do Pheadar amháin ina dháil dá éis sin, In agallamh gráidh ar thráigh Thibérias. An Sipéir ard seo do fháig ina dhiadh sin An chuing ab áille i ndáil mo thréinfhir, B’uaisle chráifeacht, bláth agus béasa. Mo chian monuar bheith in uaighe an ré seo,

Teagasóir stuama buadhach réighlic,

4. LAMENT FOR FATHER PHILIP Ó GAIRTNÉIL

5

10

15

20

25

30

It is arduous what has happened at this tearful time; Men and women are weeping and lamenting – Every assembly from which come grief and mourning Are (filled with) wails of condolence about the death of this saint: Everyone, though in anguish, is reciting laments. My torment and ruin forever in your wake; My secret confidant, my beloved, my strength, My steadfast teacher toward the day of judgement, Has gone to the grave with no hope of rising, As a new brightness when skies darken; Has left my eyes weak and unable to see, My ears unable to hear Because of my companion, my comrade, my beloved, My trustworthy and faithful confessor, My shield against sorrow, my astute counsellor, My love, my precious, my last provision; Will forever be, no word of a lie The beloved of my soul, Even though you are fastened and securely coffined. O Father Philip, telling this news is painful – Your having left everyone, – and not because of your age – But God’s will has prepared the burial ground Like multitudes (before you) in your final resting place. After the ion for the protection of Eve’s children, God revealed the law of the flock; To Peter alone he gave it, In a conference of holy orders on Tiberius beach. After that the great Shepherd conferred The fairest vocation to my splendid man, Most noble in piety, prosperity and virtue.

35

40

45

50

55

60

65

I am sad alas that he is now in the grave, (This) ingenious, distinguished, astute teacher, Dhearbhaidh dhúinne nuadhas na gcréachta, A rinne na tairngí i lár a ghéagaibh, Fulaing na páise i lár na hAoine. An t-aodhaire sáimh seo a thug barr ar chéadaibh In eagna na nEabhrach, i meabhradh an léinn, Le teagasc do chách go gnáth in éineacht Ar thuras an ghábhaidh Pharthais neamhaí. An sipéir ba chaoimhe is ba ghéire, Ba siúlach cúngantach is ba saothrach, Tré chúram na humhlachta is an tsréada, Is fan uan beag ba lú is ba déanach. Do thriall ar loing faoin chuing dár ghéill sé Go críochaibh Ghaillia ag ardú léinn, Is an iomad ina dháil do bhláth Mhilésius A dhearbh san táin gach ardú céama; I dtír na bhFranc ba cheann na cléire, Ag teagas an fhuinn gach aimsir féile. Iar dteacht thar toinn go fonn finn Fhéidhlim, Ag cur dlús i gcáil le crábhaidh is tréigeanas Amhail Naomh Pádraig pátrún Gaelaibh. Ar thuras Locha Deirg do dhearbhaidh tréithe Le míniú na n-údar, ag scrúdú an tsoiscéil: An Príor gan smúid gur umhlaidh féin dó, Amhail ba ghnáth gach aird dá n-éistfeadh: In oireachtas tuaithe nó i mbuanchruinniú chléire Is eisean do luadh le buaidhe an lae sin, Gé sínte in uaighe monuair an ré seo A dhaoine más mian libh bheith déarach, Bígí ag smuaineadh ar shiansóir na loighice; Ar a mhiantaibh le míniú na dtréartha – Le ar naomhadh na mílte, mar a léitear, An t-aodhaire ba caoimhe dá shréadaibh, Ag síolchur go líonmhur na gcéadfaí Who ensured for us our first spiritual sustenance,

35

40

45

50

55

60

65

From the wounds of the spikes in the middle of his limbs, When suffering the crucifixion at midday on Good Friday. The peaceful shepherd sured hundreds In the wisdom of the Hebrews, in acquiring knowledge, While ever teaching all together On the perilous journey to heavenly Paradise. He was the keenest and gentlest shepherd, He was ever travelling, was able and diligent, Through his duty to humility and to his flock To the smallest and hindmost lamb. He travelled by ship under his priestly vows – To the lands of increasing knowledge, Many flocked to the flower of Milesius, Who attained at that time every accolade; In the land of the Franks he was a leader of the clergy, Teaching the hymn at every feast time. After coming over the waves to Féidhlim’s fair land, He ensured his renown in piety and abstinence Like Saint Patrick the patron of Gaels. On the pilgrimage to Loch Derg he affirmed his quality In explaining the sources, in examining the gospel: Even the consummate Prior submitted to him, Which was customary everywhere he attended: In country assemblies or at clerical meetings He was noted as that day’s victor, Though, alas, he lies in the grave at this time. People, if you wish to be tearful, Think of the expounder of reason; On his desire to explain the virtues By which thousands were sanctified, as it is read – The gentlest shepherd to his flocks, Spreading widely the understanding Ar phianbhroid na hAoine is an chéasaidh Ag cur síochaimh an Rígh Neamhaí i gcéill dóibh. Ba mhian dó mar Mhaoise in sna sléibhtibh; Na dlíthe do mhíniú is do léamh,

70 Ag cur miantaibh na ndaoinibh in éifeacht, Ag claochló gach d’aos mheoin i mbéasaibh Crann cumhra de lubhghoirt na féile, Na sluaite dá ngluaiseadh mar a mbíodh sé A gheobhadh ualach don chnuasach ba shaibhre, 75 Ba lón dóibh chun ló lásta an tsléibhe. Ba deoin do bheith i gcónaí go saoithreach I ngleann an smóil is go leor ann dá éisteacht, Amhail Eoin a bhí ag treorú chun réitigh Don Choimhdhia chum cónaí mar a mbéidís. 80 Crann dob áille bláth is béasa. Is a thoradh le fáil a ghnáth gan daoirse, Chun leighis san cháin a sháraidh Éabha Le measa na ngrás ó Pharthas neamhaí. Níorbh ionadh cáil nó gnás an té seo 85 Fuair tíolaiceadh ard, a bharr ar chéadaibh; Tuigse sháraidh is ardú léinn, Gach teanga dhá dtarlaidh i ndáil mhic Fénius. An psalmuire sáimh ag ardú céime, I siansaibh Dháibhí an tAirdrí Naofa. 90 I scríbhinn na bhfáidh go gnáth mar a léitear, Gníomhartha Phóil gach nós dá thréarthaibh Dá míniú dhóibh as a’ chló go déarach. Na daoine fós is a nós go déanach; An tréan is an bocht gan tocht ag aodhrú 95 Ag maothú na rosc is a mbos-sa ar réabadh; Chluinim a lán gós aird i m’éisteacht; Sagairt is bráithre is gáir na cléire, An uaisle amháin is a lán ag éagcaoin Fán fhírfhear gráidh bheith ar lár i gcréluí; Of the ion of Friday and the crucifixion; Explaining the Heavenly King’s peace to them. He wished to be as Moses in the mountains; Explaining and reading the laws, 70 Bringing the people’s thoughts to maturity, Suring all scholars in virtue;

A fragrant branch in the garden of generosity. All the crowds who went to him Would get a share of the richest harvest, 75 That would nourish them until the day of judgement. His wish was to always labour In the wilderness while many listened, Like Eoin who was preparing the way For the Lord to come and reside. 80 Most beautiful fruitful, moral tree, Whose produce is always bountiful, That remedied Eve’s breaking of the law Through the fruit of the graces from heavenly Paradise. No surprise were the company and fame of this man 85 Who received a great gift, suring hundreds; Superior wisdom and an increase in knowledge, Each language that the son of Fenius encountered. The peaceful psalmist rising in distinction, In the songs of David the holy High King. 90 In the writing of the prophets where it is always read, The acts of Paul and each one of his qualities Are being sorrowfully explained to them from the book. People are now as they have rece (Both) the poor and the mighty are paying their respects 95 Moistening their eyes while their palms are torn; I hear many cry openly around me; Priests and brothers and the most renowned of the clergy, Even the nobility, and many others are lamenting, About the esteemed noble man buried in their midst; 100 Ó d’imigh mo ghrá is gan dáil dá fhéachaint, Is é i ndearbhfios cháich a cháil is a bhéasa. Is mian liom trácht ar fhás ó ghéagaibh, An ruire ba sáimh de bhláth na bhfréamh sa; Philip mac Briain mhic Eoin an deamhac, 105 Pádraig Mhic Briain an fialchuraidh béasach Mhic Giolla Dhuibh an leon i comhrac féinne Mhic Eoin Mhic Artain i dteacht i gcéin dó – A chine a lua ba ghuais a dhéanamh

San tír ar dhual a lua as a léann. 110 Dá n-áirfinn suas ar ghluais go déanach, Go Saron uaibhreach cnuasmhar tréighlic Ór fhás Mic Artain ceap is fréamha, Go hEathach ard ó ráitear Íbh Eathach Go Fiach Airigh, athair na féine, 115 Ór ghabh Dál nAraigh ráite i gcéama Go Conall na mbua le luaitear Cearnach, Is go Ruadhraidh na gclann is na gceann féine, Go Feargus mac Róigh le leonfaí laochraí, Cé bás go huafar i gCruachain Mhéadhbha 120Dá n-áirfinn suas an stuaigh sin réimse, Gheabhainn le lua na sluaite Gaedhlaibh A thráigh anuas ó Chuan na Marbh, A thabhaidh uachtar uaisle is tréithe Fá bhruach Banna is ciumhas Éirne, 125Go barr Bóinne is bóchna baolach. Is daomhaoineas gnáith bheith ag trácht ar éifeacht Uaisle cháich i gcáil is i mbéasa. Monuair mo chrá-sa ráite an scéil seo, Ruaig an bás uile ard go léir sinn – 130Gach ríograí ab áille i mbláth Mhilésius, Gur leagadh go lár is gan dáil dá n-éirí. 100Since my love has left with no chance of him being seen again, Everyone has come to know of his fame and his virtue. I wish to talk of the offshoot of branches, Of the serene nobleman of the fruit of this race; Philip son of Brian son of Eoin the good son, 105Pádraig son of Brian the well-mannered generous champion Son of Giolla Dubh, the lion in combat, Son of Eoin Mac Cartain from a distant time. Naming his ancestors would be a danger In a land whose reputation for learning is attested. 110 If I took into all who recently ed, Back to proud, astute, hoarding Saron From whom sprung the McCartans, root and branch,

To noble Eathach after whom Uíbh Eathach is named To Fiach Airigh, father of the warriors, 115 From whom came the exalted Dál nÁraide To Conall of the triumphs who is called victorious, To Ruadhraidh of the clans and the warrior-chiefs, To Fergus son of Róech by whom warriors were wounded, Though he died horribly in Cruachan Mhéabha. 120If I listed all those princely people, I would have to mention all the hosts of Gaels Who have ebbed down from the Haven of the Ancestors And earned the utmost in nobility and accomplishment Around the banks of the Bann and the shores of the Erne, 125To the source of the Boyne and the dangerous ocean; It is an endless folly to talk of the substance, The nobility, fame and demeanour of all these people. Alas, my torment in relating this news, Death has taken us all upwards – 130All the fairest dynasties of the descendants of Milesius, Have been struck down with no hope of rising. Thagaibh ina ndáil cé cráite an ré seo, Ruire gan tlás a bhí lán den fhéile, A ghníomh is a dhreach, sin searc na cléire. 135An tAthair Philip Ó Gairtnéil beart mo théama; D’fháig faoi ghruaim an uair seo buartha Na céadta buan gan uain go déarach, Fan tréanfhear ealaíonta shoineanta bhéasach, Uasal leanbaí geanmnaí tréitheach, 140Buach dealbhach meanmnach méiniúil, Forránach fáilteach cráifeach céillí, Bile san mbláth den ardfhuil Ghaelaigh. Is claoite a tharlaidh an tráth seo tréalag; An tsaoi ghlan, ársaigh, Pádraig a’ deachroí, 145In uaigneas gnáith gan spás ag déarchaoi Agus Aodh, monuar, faoi ghruaim in éineacht; An tuigseoir stuama i gcruas gach léinn, An scafaire cungantach lúfar béasach

A ní cadadh nó duan de chruas a dearscnaí. 150Is tuirseach a tharlaidh an tráth seo buartha, Róis agus Máire ag gartha ag éagcaoin, Ag greadadh na lámh is a mbanbhas gléagla A nuaidhreach suibhe is an lile dá réabadh, I mbruach a’ leaca is a leabharfholt scaoilte 155Mar cheatha na gcuach fan nuachair Ghaelach; Ag gradthaigh dá ghrá is gan dáil dá fhéachaint. Ní thuigthear go bráth an grá lér téagradh, An taise atá ar lár is é an tAthair Pádraig méiniúil, A thuirse do ghnáth do chách ní féidir, 160Cé follas a cháil i ngnás na cléire, Le guibhe san íobairt do dh’Aonmhac Dé dhil. Dá bhfaicfí bhur líon cé taoi go déarach, Ó thagaibh é i ndíon faoi líog i gcréafóig Is nach bhfaicfear go Luan an tSléibhe. They are met now, although the time is one of anguish, With an unyielding nobleman who was full of generosity, His actions and countenance were beloved of the clergy. 135Father Philip Ó Gairtnéil is the subject of my poem; He has left hundreds tearful and dejected With no respite at this time of grief, Over the strong, ingenious, guileless, polite, Noble, innocent, modest, accomplished, 140Triumphant, shapely, courageous, kind, Bold, welcoming, pious, prudent, Blossoming tree of noble Gaelic blood. It is ruinous what has occurred at this exhausting time; The sincere scholar that is good-hearted Pádraig, 145Is perpetually lonely and despairing without respite And Aodh, alas, is also dejected; The astute comprehender of difficult teachings, The able, strong, well-mannered, bold fellow Who composes a panegyric or a poem excelling in difficulty (?). 150It is mournful what has happened at this time of despair, Róis and Máire are weeping and lamenting,

Beating their hands and their fair white palms Their fresh faces are berry red while the lily is torn At the edge of the tomb their long tresses are loosened 155Like showers of curls for the Gaelic sweetheart; They are striking their hands for their love without hope of ever seeing him. The love garnered by him will never be understood, This corpse laid out is that of affable Father Pádraig, The eternal sorry for him is not known, 160Though his renown is apparent in clerical practice; In praying in the sacrifice of the beloved Son of God. If only your numbers – although in sorrow – were beheld, Since he has been covered under stone and clay And will not be seen until the Day of Judgement. Beannacht na naomh araon is na gcléireach, Beannacht gach aon dár dtír de Ghaelaibh, Dá chothú de shíor ag Rí na nÉasca. Míle bliain is seacht gcéad 170Tríochad ’na dhiaidh sin go beacht is a naoi, An tAthair Philip iar ndul i gcré, Aois Mhic Dé, dearbhaím daoibh. The blessing of all the saints and the clergy, The blessing of all of our country’s Gaels, That he may be succoured forever by God. A thousand years and seven hundred, 170Thirty after that exactly, and nine, Father Philip has gone to earth, The age of our Lord, I declare to you.

5. MARBHNA AR RÓIS NÍ DHOIRNÍN

5

10

15

20

25

30

Monuar go bráth go dtarlaidh uainn An géagleabhar álainn barr ó thuaghaibh, Shealbhaidh i ngnáth de bhláth gach nuachair; An lile ’na dáil is barr na gcruadhaibh, Dreacha na gcaor ag céimniú in uachtar Samhail le Deirdre i scéimh is i mbuadhaibh: Géag na gcuirnín fanndlaoi i gcuachaibh Ag tilleadh go dtrást i spairn na ndualaibh Dea-inghean Éamainn bhéasaigh bhuadhaigh – Gach aon dár chleacht gur shearc í an uair sin. Róis Ní Dhoirnín i bhforanchaoi in uaincheas D’fhág gach aon dar chaoimh ’s ní huaill é, Ag sileadh go déarach tréalag trua-ghol; Gach duine faoin ghréin dár fhéach na a gcuala A shamhail le céill níor sméid le fuath dhi Acht seirce go léir in éifeacht bhuan di; An ainnir a thug céim le céill ar shluaightibh; Labharghuth a béil mo léan ba stuama, An naoi ghlan leanmhaí gheanmnaí shuaimhnigh. Ní iongnamh céim dá éifeacht buaidhe, Tabhairt don ghéig ba tréarthaigh stuama, An chaoimhinghean óg gan stró mhíonshuaithnigh. In iomchar gan bród an óigh chaoimh uaignigh Ag smuaineadh go déarach ar chéasaibh an Uain Ghil; Troscadh, tréigeanas, céim gan suan di. Guidhe na naomh ’s na Séraphim uachtraigh A chroí go léir do Mhic Dé gur thuargain An chaoimhinghean álainn chráifeach chuanna, D’fhág faoi smól gach ród dá gcualaigh A triall faoi fhód ’s ár gcomhraigh uainne. Fá Chaisleán Séain ’s fán taobh ó thuaidhe

Is Bealach Gréine buartha buanghol Is i ngothaibh ós aird gé crá gach uanscar; Gach duine dár bhéal faoi cheo gruama.

5. LAMENT FOR RÓIS NÍ DHOIRNÍN

5

10

15

20

25

30

Alas that we have lost forever The beautiful smooth-limbed one, the flower of the countryside, Who was ever endowed with a darling’s charm; Hers is a (complection of) lillies and the finest of cheeks, Her countenance of berries blossoming Was akin to Deirdre’s in beauty and virtue: This maiden of the ringleted locks That had hitherto wound down in a thicket of tresses Is the good daughter of Éamann who was mannerly and able – All those who came to know her then loved her. Róis Ní Doirnín, now in distress and permanent anguish, Left all who cherished her to sincere lamenting, Shedding tears of sorrowful weakened pity, While all alive who saw her or heard her Did not beckon her scornfully But only had lasting love for her – This maiden was the better of many in learning: Alas for the speaking voice so wise, Of this bright young maid who was innocent, chaste and gentle. It is no wonder that the worth of her talents is acclaimed, This damsel most accomplished and astute, This gentle young woman (was) without an ounce of conceit. In modest bearing the gentle and stately maiden Was wont to tearfully reflect on the crucifixion of Christ; Fasting and denial earned her great renown. The saints and celestial Seraphim pray And beat their chests (in intercession) with the Son of God For the gentle, beautiful, elegant, pious woman, Who left each place under a pallor upon hearing Of her being interred in a coffin away from us.

35

40

45

35

40

45

Around Castleshane and the north (of the county) And in distraught tearful Ballygreany Voices are raised although each outpour (of grief) is a torment, And all who tell the news lie under a pallor of gloom. Dá n-áirfinn an bhláthfine bhuadhach, Caitríona an bheachtinghean stuama, – de dearbhfhuil shíol gCearbhaill ba ghuaismhar – Tá ar mearbhall fá dhearbhghoin na huaighe Ó thagaibh i gcré faoi léinn fuaradh. Is cuibhe dúinn go léir a leithéid seo a lua di; Beannacht gach aon an méid seo a chúalaigh, Beannacht na nGael ós Éirinn uallaigh, Beannacht na cléire ’s na naomh ord-uachtraigh; Go flaitheas Rí na naomh maith a feidhm uirthi fuascailt. Míle seacht gcéad, ceathrachadh cain Bliain go beacht san gcallainn, Ó theacht Mhic Dé lér saoradh sinn Go héag Róis Ní Dhoirnín. I should mention her gifted noble family, Caitríona, a woman who is assured and wise, From the true blood of the daring seed of Cearbhall Has lost her way because of the sure sting of death, Which she meets with now buried and cold. It is seemly for all of us to mention these things to her; The blessings of everyone who has heard these tidings, The blessings of the Gaels who ruled proud Ireland, The blessings of the clergy and the higher saints; May her need be succoured in God’s heaven of the virtuous saints. One thousand seven hundred and forty fair years precisely in the calends, from the coming of the Lord by whom we were saved to the death of Róis Ní Dhoirnín.

6. AR AN ATHAIR SÉAMUS Ó DUBHTHAIDH

5

10

15

20

Ar an Athair is clúitigh cáil, mo chuairt i gcéin ’na chomhdháil; sagart siamsúil go n-eineach, soilbhir ciallúil carthannach. Lorg Pheadair, carraig na gcliar, leanfaidh Séamus an fírfhial; tré bhuídheacht chrábhaidh gan cheas, in umhlaíocht bhádhaigh is i gceannas. Séamus Ó Dubhthaidh diaga dil, searcghrá sua is gach údair, amhail eala ar ghile ’na measg, is ar binne teanga dá dteagasc. Caora dá thréad in ard na bhfán ní ligeann uaidh ar seachrán; An tAthair grianach glan grinn dá bhfiach ó phianaibh ifrinn. Géag geanmnaí ós altóir Dé, Séamus feasach, an fíréan; beochrann soirbhe is feasach; lóchrann nach doirche don ainbhfeasach.

6. ON FATHER SÉAMUS Ó DUBHTHAIDH

5

10

15

20

To the Father most honoured and famed, I journey afar to visit; an entertaining and welcoming priest, who is genial, wise and charitable. The example of Peter, rock of the clergy, Séamus the munificent follows; in constant piety and devotion, in amiable humility and leadership. The esteemed, pious Séamus Ó Dubhthaidh is the beloved of poets and men of learning; (he is) like a swan in brightness in their midst, and in the eloquence of his teaching. A sheep from his flock in the Height of Strayers he lets not wander from him; the cheerful, humourous, righteous priest sheperds them from the pains of hell. A chaste branch before God’s altar is learned Séamus the just; a live tree, prosperous and erudite; a beaming lantern for the ignorant.

7. AR AN ATHAIR PILIB MAC ARDGHAIL

5

10

15

20

25

29

Ar an Athair Pilib sclag tart; sruithfhear suairc agus sagart, saoi de chrú Cholla dá Chrích ’sé in urra is clú gan fairbrí. Is de chrú Mathghamhna don fhial; Pilib Mac Ardghail go móirmhiadh, dar ceart féile is eineach – ceap na fréimhe dob onórach. Luan de charaig na cléire Pilib Mac Ardghail na deámhéine, ar teasgradh Dé go díochra dil, is líofa ag réir a phobail. Cogús cráifeach nach gloine an ghrian gháifeach ruithnidhe, is searcghrá Dé is duine, ’sé a ghnáth ag Pilib aingle. Chuaigh do chlú thoir is thiar, i bhfoghas daoibh ‘s in imchian, tré h’fhéile h’eineach is h’aoibh, ’ghéag a gineadh ón órchraobh. Dreach is áille ós altóir Dé, Pilib Mac Ardghail go nglanghné; gnúis ghrianach nach anbhfann meas, ag rialú anmann ó aimhleas. Ní dúcha don fhaolchoin feadh, ná daoibhse – eineach is eangnamh – a chrú na n-airge nár thuill guth, ag ar cuing an fhéile a chumhdach. Ar aba sin, a choirnigh chaoin, mo chuairt chugat ná machtnaigh; crú clann Ardghail na stéad seang,

gan bhréag dar fhuil na hÉireann.

7. ON FATHER PHILIP MAC ARDGHAIL

5

10

15

20

25

29

Drink to the health of Father Philip; a venerable, mirthful man and priest, a learned man of the line of Colla dá Chrích is he in strength and fame without tarnish. The generous man of Mathghamhna’s line is esteemed Philip Mac Ardghail, for whom largesse and hospitality are right– a leader of the most honourable family. A descendant of the rock of the church is benevolent Philip Mac Ardghail, in adoring God fervently and loyally, and in ably managing his flock. A pious faith not superficial is this eager, shining, sun; fervent love of God and man are usual practice for angelic Philip. Your fame has travelled east and west, close to you and far away, on of your generosity, honour and beauty, O sapling born of the golden branch. Fairest face before God’s altar, is fair-faced Philip Mac Ardghail; a cheerful complexion not lacking in respect, in steering souls from plight. The forest is no more natural to the wolf than honour and value are to you, O descendant of heroes who did not earn censure, (and) are duty bound to safe-guard hospitality. On of that, o fair cleric, do not wonder at my visit;

for surely, by the blood of Ireland, (you are) a scion of Ardghail of the slender steeds.

8. CHUIG EOIN Ó MEARAN

5

10

15

Caogad míle maighdean óg, go ngnúis aodhbha is go ndea-chló, uaim le dithneas go saoi an ghrinn; go hEoghan Ó Mearan a deirim. Mo bhandáil mhíonla romham sa tslí gan bhrat, gan fhallaing, gan léinidh, is gidh taoid faofa, ’sé a deir Eoin, go bhfaghaid síoda is maothshról. ’Sé a deir Eoin an dara feacht, – scrúdthóir n n-údar go láincheart – go bhfaghaid fáilte is fleá gan bhrón, is gach fíon is daoire sa chomhól An tAmhrán Do chuir mé isteach faoi ghlas an bhantracht chaoin faoi shéala cheart is dairte Chupid tríd, óir dá bhfaicfeadh an teachta Donnchadh Óg a ngnaoi, do bhéarfadh searc dá ndreach ’s do thriallfadh sé leo sa tslí.

___________________

Agus ar son go bhfuil céile agus maighre maiseach míndealfa clócheart ceansaí geanmnaí f 20tromghrá agus sruth síorábhall seirce faoi, agus is eagal liom go mbrostfadh an ball coirpthe 25hinghin ghruagaigh thíre gan taithí, agus do ligfeadh ar dearmad agus ar neamhní a dhún ag

8. TO EOIN Ó MEARAN

5

10

15

Fifty thousand young maidens, pleasantly complectioned and well-formed, I send in haste to the witty scholar; to Eoghan Ó Mearan, I do proclaim. My collection of gentle ladies on the road before me are without mantle, shawl, or shirt, and although they are naked, Eoin declares that they will find silk and soft velvet. Eoin declares, the second time, – the most erudite examiner of authors – that they will find welcome and feasting without sorrow, and the most costly wines known to festivity. The Song I enclosed, locked up, the fine company of women, properly sealed and fastened with Cupid’s arrows; for if the messenger, Young Donnchadh, beheld their beauty, he would fall in love their countenance and elope along the road with them.

___________________

And although he has a beautiful spouse who is comely, shapely, well-formed, mild and chas 20he would be overcome with a flood of great ion and a collossal tide of amorousness, an 25amorous advance on the daughter of the Fairy Prince of the Unknown Land, and that he wo 30sheanchaillidh féin an tan do thasteal sé ag dul do choimhriachtain le bainchéile an Ghruag 35banda … ar na coimhideacht dá ngairid cách whiskey agus a chuireadh ar chaoi meisce agu 30hag the time he went to fornicate with the wife of the Fairy-prince of the Mound. Here is an 35… accompanied by that which people call whiskey, which would intoxicate and befuddle th

9. AR DHOMHNALL MAC BRÁDAIGH

5

10

15

Mo mhíle beannacht leat gach am, a leabhráin bháin na gcaomhrann; go hAcharathain mar a bhfuil an tsaoi; tuigseoir beacht do chnuasaigh. Tabhair mo bheannacht fós fá thrí do cheannfort suairc an teaghlaigh, dá chéile bláith sa dá chlainn faoi seach – dream gan chlaon le heineach. Ar Dhomhnall Mac Brádaigh atá mo thriall; oide líofa an Ghairbhriain; eolach beacht san eagna grinn, a fuair cliú le féile is foghlaim. A Mhic Bhrádaigh, mo chrása gur fada liom siar do dhúnáras ar a dtráchtaim anois bheith a’ triall; dá mbeadh fad ráithe sa lá-sa nó tuilleadh is bliain, ba gearr é dá bhfághainn thú sa mbaile romhan thiar.

9. ON DOMHNALL MAC BRÁDAIGH

5

10

15

My thousand blessings (go) with you always, O white book of the gentle verses; to Acharathain where lives the sage who understands well your contents. Convey my further blessings three times over to the affable head of the household, to his fair spouse and his children in turn – a people who are not wanting in hospitality. To Domhnall Mac Brádaigh I travel; the erudite teacher of the Garbhrian; one shrewd and precise in subtle wisdom, who gained fame in generosity and learning. Mac Brádaigh my torment that far to the west is your residence which I talk now of visiting; were there a season’s length in a day, or more than a year, (even) that would seem short if I were to find you at home before me.

10. AR HUGH PERCY

5

10

15

20

Is aoibhinn dhuit a Éire, a fuair fá dheoidh do choimhchéile, nach ligeann do leatrom faoi lár i rúnchomhairle, nó i gcomhdháil. Fáilte dhuit go Críche Choinn, is go mba buan do chónaí againn ag follamhnú dlíthe, is cirt, ag díbirt oilbhéime is éigirt. Is fada i dtairngire do theacht, a Iarla bhuaigh na ndea-bheart – go mba saolach tú gach am, do Chuntaois uasal, is do chaoimhchlann. Don Iarla oirirc an dara fáilte, b’fhearr nach mbeadh faoi easláinte, ach a bheith againn a choíche beo, go n-éireadh mairbh in aonló. Bhí Neptune do do dhíon ar muir, agus Aeolus ar ghaoith thréanmhuir, gur cuireadh sibh slán isteach go cuan dubhthonnach duibhlinneach. Is faoilí atáid mic, is mnáibh; daoine aosta, agus macáimh do do mholadh ó bheol go beol tré d’thíolachtaí airgid, is mór óir.

10. TO HUGH PERCY

5

10

15

20

25

30

Happy it is for you, O Ireland, to have found your spouse at last, who will not neglect your grievances in private council or at assembly. Welcome are you to the Land of Conn; may you abide with us for all time upholding law and equity, banishing transgressions and injustice. Your coming has long been prophesised, O accomplished Earl of goodly deeds – may you live to an old age, with your noble Countess and your gentle family. A second welcome to the noble Earl, whom we wish to never suffer sickness, but to remain alive with us forever, until the resurrection of the dead in one day. Neptune was protecting you from the sea, as was Aeolus from the tempestuous wind; so that you were safely landed into the black-waved harbour of Dublin. Sons and women are joyful; both young and old praise you with one voice for your gifts of silver and ample gold. A chara na mbocht, ’s na bhfann, ’s na ndílleacht ndaor in achrann – de réir do bhronntaibh don mbocht do gheabhair a luach ’s a luaíocht. Táid iomad tortha le do linn, ar tír ’s ar toinn go haoibhinn;

35

40

45

50

25

30

35

na héisc ag lingeadh isteach thar muir is thar bhruachaibh aibhneach. Ioth ón úir, bliocht ag buaibh, tortha na gcrann in athuair – is tré do theachtsa a thagaid sin, mar is follas lena fhaicsin. Go mba saolach tú in Áth Cliath, ’s do theaghlach uile ar aonrian; is daoibh is ceart an chraobh anois, ’s nach raibh tú i bhfad ’na héagmais. A leannáin seirce na sua, a mhíle mhórga na dtromshlua, is ardchéim dhuitse ba dú, a ghnúis aobha gan mhíchlú. Táid éigse is ollaimh Chríche Fáil do do mholadh uile d’aonláimh, agus ní heol dhóibh nó dhomh trian do thréithe d’áireamh. Iarla Northumberland an fear is uaisle ar féile dár gineadh; fear mar Ghuaire ag pronnadh séad, croidhe gan chruas gan toibhéim. O friend of the wretched and the weak, and of the orphans in dearest plight – from your benefactions to the poor you will receive your merited reward. Plentiful are the harvests in your time, (they are) beautiful on land and sea; the fish leap in over seas and river-banks. Corn from soil, milk from cows, trees bearing fruit a second time – this is caused by your arrival, as is clear to behold. May you, and your family along with you, have a long life in Dublin;

the victory garland is due now to you, 40

45

50

55

60

65

55

may you never be long without it. O darling of the poets, O stately hero of the mighty hosts, high renown will be justly yours, O comely complexion without blemish. The sages and poets of the Land of Fál are unanimnous in your praise; yet neither they nor I know how to proclaim even a third of your qualities. The Earl of Northumberland is the man most noble in charity ever conceived; akin to Guaire bestowing wealth, (his is a) merciful heart without blemish. Ní hIarlaíocht ba cuibhe dhuit, – cé go bhfuil an chéim sin oirearc – de réir a ghníomha meastar neach, is táid do ghníomha oiriúnach. Is sibh Fear Ionad a’ Rí go réim dár dual flaitheas is ardchéim; ní mó is dual don loch a lach nó dhaoibhse féile agus oineach. Ga mba séanmhar saolach do chlann mhac mar oighribh dílis don Iarlaíocht, feadh a shileas uisce i sruthaibh nó a fhásas féar ar mhíntulchaibh. An Ceangal Go mba buach do chuairtse don chrích seo Fáil, a ghruagaigh a fuair tuarisc is clú gach áit, is do chuaillí ar nuadhreach na n-aingeal i gcáil, is do nualeanba gruaidh-dhearga ón lile rug barr. The Earlship is hardly sufficient for you, – although it is a noble rank – according to his deeds is a man judged, and your deeds are worthy.

You are a dignified Viceroy, for whom sovereignty and high renown are natural; 60

65

no more suited to the lake is the duck, than you are suited to liberality and hospitality. May your sons remain prosperous and long-lived as loyal heirs to the Earldom, as long as water flows in streams, and grass grows on smooth hillocks. The Tie May your visit to the land of Fál be victorious, o prince who garnered fame in all places, along with your companion famed for her angelic countenance, and your rosy-cheeked young children who sur the lily (in bloom).

11. AR AN ARDEASPAG PÁDRAIG MAC SÍOMAIN

5

10

15

20

A Áth Cliath is aoibhinn dhuit, gur pósadh leat an prealóid; Mac Síomain cara na mbocht – Pádraig nach gann sa diagacht. I ndlíthe Pheadair do toghadh thú i d’Ardeaspag le mórchlú; is cian ó thuill do ghníomha dhuit bheith in ardchéim uasail oirirc. A chara na mbocht is na bhfann, is na ndílleacht ndaor in achrann, dá gcothú is dá dtógbháil suas in easláinte is in éagruas. Ní raibh le fáil i gcrích Bhanba aon eile bhur macasamhla, le feabhas bhur léinn go beacht i bhfealsúnacht ’s i ndiagacht. Má chuartófaí Éire ó thoinn go toinn, is thart maguaird go Duibhlinn, ní bhfuil san réim sin uile aon den chéim is iomchuídhe. Fuair sibh buaidh sna tíortha thoir agus ardchéim ag Sevill, thar gach aon dá raibh i bhur ndáil, gidh gur líonmhar a gcomhdháil.

11. TO THE ARCHBISHOP PÁDRAIG MAC SÍOMAIN

5

10

15

20

25

30

Happy it is for you, o Dublin, that you have been espoused to the prelate; Mac Síomain, the friend of the Poor – Pádraig who is not found wanting in theology. By the laws of Peter you have been chosen as an Archbishop of high renown; long have your deeds ensured that you will be acclaimed in honour and esteem. O friend of the wretched and the weak, and of the orphans in dearest plight, in feeding them and raising them up from ill health and infirmity. Never in the land of Banba has there been another of your like, with the excellence of your precise knowledge of philosophy and theology. If Ireland were searched from shore to shore, and around as far as Dublin, in those lands there would not be found another of stature more suitable. You succeeded in the foreign lands, and earned acclaim in Seville transcending all your colleagues there, although they were a plenteous host. Na ceithre príomhtheanga go beacht atáid agaibh go fíorcheart; Eabhra, Laidin is Gréigis, maraon is an chruaidh-Ghaeilge. Ní raibh béarla d’éis an túir dá theagasc ag mhac Eathaoir,

35

40

45

50

25

30

35

nach bhfuil an glanmheabhair leis sa chanúin gan aincheas. Scrúdthóir scagtha an scríbhinn dhiadha is tuigseoir gach údar m’ardthiarna; na leabhair diúltach is gafa, is an fíorscrioptúr canónta. Prealáid uasal gan uaill gan chuir Pádraig rialta mhac Síomain; ní mó is céile don loch an lach nó dhuibhse féile agus eineach. Fear gan díomas gan uaill, fear gan cheilg gan aonchluain, fear do fuair mórchlú i gcéin – croídhe gan chruas gan toibhéim. Ó aois leinibh bhaothbhig bhláith ní bhfuair sibh béim in aoncháil, ach an-ghrá le Dia ’s le daoine, gan aithfir gan tathaoire. Is iomdha céim is dlítheach dhuit: sagart ongtha is prealóid, príomhfháidh in Áth Cliath na gclog, tiarna, abb, is Ardeaspag. The four main distinguished languages are known to you precisely; Hebrew, Latin and Greek, along with Classical Irish. There were no languages after the tower (of Babel) which were taught by the son of Eathor that he has not perfected and is able to speak without difficulty. A discerning examiner of the sacred writing is my Lord who understands all authors; both the suppressed and renounced books, and the true canonical scripture. A noble prelate without vanity or sin is devout Pádraig Mac Síomain;

no more natural to the lake is the duck 40

45

50

55

60

65

70

than to you are liberality and hospitality. (He is) a man without arrogance or pride, without treachery or deceit, who earned great fame in distant lands – (his is a) merciful heart without blemish. From your callow and tender childhood you were never faulted, but (remained) beloved of God and man, without vengefulness or reproach. Many honours are rightly yours: annointed priest and prelate, chief prophet in Dublin of the church bells, lord, abbot and Archbishop. Tar éis gach caithréim fá dheoigh dár thíolaic dhíbh an tríonóid, de ghnáth i bhur gcoimhidheacht – umhlaíocht, féile is carthannacht. Is fíorghlan do ghnúis gan tlás; ag teagasc peacach ó shíorbhás, amhail eala ar ghile ’na measc, ag stiúradh cháich ’s dá dteagasc Colún daingean i ndlíthe Phóil, buabhall binnghlórach don tríonóid nach ligeann caora ar seachrán séad gan a dtabhairt ar ais don bhfíorthréad. Pádraig canónta is ceart coing gan uaill, earráid ná doghrainn; lán d’eineach, d’fhéile agus d’aoibh, saorghrá, éigse agus macaoimh. I measc do chaorchann go caoin, ní fhuilingir saoibhshliocht Chailbhín, nó Lúitéirian – dream is docht – a thriath nach fann sa diagacht. Madraí allta nó faolchoin fhéigh,

75

80

55

60

65

70

75

80

ní lámhaí i measc do shaorthréid, nach díobruir uaibh go cian gan cheas, an suaircfhear fial gan doirbheas. Beannacht na mbaintreabhach mbocht agus na ndílleachtaibh tarnocht atá agaibh go moch ’s go mall, a dhídeanóir dlíthe na naoimhcheall. Even after all the latest triumphs that the trinity has bestowed upon you, your constant companions remain – humility, generosity and charity. Your steadfast countenance is immaculate; directing sinners away from eternal death, like a swan in brightness in their midst, in directing and instructing all. Steadfast pillar of the laws of Paul, sweet-voiced clarion of the Trinity who lets no sheep wander deviantly without bringing them back to the true flock. Canonical Pádraig of most righteous vocation is beyond arrogance, resentment and impetuousness; full of largesse, generosity and pleasantness, ready love, wisdom and youthful beauty. Amongst your gentle flock you do not suffer the perverted stock of Calvin, nor the Lutherans – an uncompromising crew – O lord who is not found wanting in theology. Neither wild dogs nor feral wolves may pillage amongst your noble flock without being tirelessly banished afar, (by) the agreeable, generous man without petulance. The blessing of the poor widows and the unclothed orphans are yours at all times, O protector of monastic rights.

A Áth Cliath go mairí tú do nuachéile le mórchlú, is go mairí seisean dhuitse 85

gan easláinte gan atuirse. Go mba saolach Mac Síomain gan atuirse, dídeanóir naoimhcheall ’s na fíoreaglaise; faoi Chríosta ’na mhílí ’s ’na ridire, mar Mhaoise os cionn Israel san Éigipte. O Dublin may you live long with your new spouse of high renown, and long may he remain with you without sickness or sorrow. May Mac Síomain be long-lived and without misery, (as) guardian of monasteries and the true church; as a hero and a protector under Christ, like Moses over Israel in Egypt.

12. DON RÚNAIRE OIREIRC: SIR SEORSA MHIC CARTNA, RIDIRE. Muiris Ó Gormáin cct Maurice O Gorman cecinit

5

10

15

20

Ó taoi gach Ardfhlaith i gcéin, lán, a Mhic Cartna, dod’ chaithréim, taibhrim, re dánacht gan cheilg, mo chomaoin duit i nGaoidheilg. Gríosaidh do theastas mo rus, adhnaidh m’intleacht is m’eolas, acht gidh mór do thréithe, ’s gurb grinn, lonraid ód ghrá for Éirinn. Clanna Míleadh i bhfad i gceas – siúd ’s a súil re áineas – tógbhaid go húrard a gceann, is ráidhid, ‘feasta mairfeam.’ Uabhar dod’ chroídhe is meilg, is feallghníomh, gar do niamhcheilg, ’s is nár leat clú ód’ fhréimh, mun dtugair ar ais frí chaithréim. I gclapsholas h’oíge go nua, gaois agus clú dod imlua; aoibhir i d’ ghréin thall, ’s abhus, ’s ruaigir faolchoin ód’ sholas. Lá Joshua dhuit ar fad, go claoitear neart ár namhad, ‘ráitear gur treascradh libh’, is iar sin, fuinigh mur a dh’éirighir

12. TO THE HONOURABLE SECRETARY: SIR GEORGE MACARTNEY, KNIGHT. Muiris O Gormain cct Maurice O Gorman cecinit

5

10

15

20

25

Since every Noble Lord in foreign lands, is aware, O Macartney, of your glorious deeds, I boldly and benignly proclaim, my fondness for you in the Gaelic tongue. Your testimony enflames my cheeks, ignites my intellect and understanding, but although your qualities are manifold, and discerning, they shine from your love of Ireland. The Sons of Míl, long in suffering, – who now await good news – lift their heads afresh to lofty heights, and declare ‘we shall live forever.’ To your mind, pride is empty rhetoric, or treachery, akin to gilded fraud; you are reluctant to claim fame from your roots, unless you give it back triumphantly. In the twilight of your youth once more wisdom and fame set your course; you shine as the sun near and far, and cause wolves to flee from your light. May Joshua’s day be ever yours, so that our enemies’ strength may be overcome, ‘it is said that you have been proven victorious’, and after that, set as you arose. Ceart coigríochach ort ní mhair – scoil Átha Cliath do mháthair;

30

25

30

sinn féin an naoidhean ’s a’ fear; ’na dhalta, re Saxain roinntear. Pór h’ealaíon dhar láidir brí, torthach ón ithir uaibhrigh; in d’Alma taoi do loinnir glé, ’s ruinnidh bhur nglóir re chéile. The foreigner’s claim on you no longer lasts – the school of Dublin was your Alma Mater; we hold claim to the child and the man; as a foster-child, (you are) shared with England. The powerful, vigorous seeds of your art, spring fruitful from the proud soil; in your Alma Mater does your clear light gleam, and both your glories shine together.

13. AR THOMÁS Ó GORMÁIN

5

10

15

20

Comaoin uaim ar shliocht Chathaoir; laochraí Laighean na dtréantacar; fine is féile i gcrích Bhanbha, beithir bheoga chathchalma. Ós díobh sin le lua anois – Tomás óg mhac Séamuis; mo chuairt féin ’na dháil go dian; an saoirfhear sáimh is fírfhial. Dáire Barrach na gcomhlann gcruaidh mhic Chathaoir chathaigh na dtromshlua, is dá ghéaga ginealaigh go beacht, Tomás uasal na ndéibheart. Tomás Ó Gorman an chrotha chaoimh, mhic Séamuis shuaithní na n-ardghníomh, mhic Donnchaidh an mhúir mheadhraigh, mhic Maoileachlainn an mhórtheaghlaigh. mhic Donnchaidh ón Mhóin Mhóir do fuair ó éibsibh onóir; ag riar cliar is aois gach iúil, ’s a’ cothú fannbhocht le déarún. Is gairid lá ag lucht an toighe mar a mbí tú ’do chomhnuidhe, ’s do bhriathra blasta binne go dtógfadh dobhrón is doghrainne.

13. ON THOMAS O’GORMAN

5

10

15

20

25

30

My compliments to the offspring of Cathaoir, the champions of Leinster of the mighty hostings; this most generous tribe in Ireland are lively bears in battle valiant. For one of these is mentioned now – young Thomas the son of Séamus; I eagerly journey towards him; the noble, gentle, generous man. Dáire Barrach of the hardy combats The son of warlike Cathaoir of the mighty legions; of his genealogical branch with certainty is noble benevolent Thomas. Thomas O’Gorman of the fair countenance, son of distinguished Séamus of the valorous deeds, son of Donnchadh of the mirthful mansion, son of Maoileachlainn of the great household. Son of Donnchadh of Monemore who was honoured by poets; nurturing clergy and all men of learning and benignly providing for the poor. Short is the day for the household in whose company you reside, while your dulcet and elegant utterances dispel grief and distress. Chuaidh do chlú thoir is thiar, i bhfogas daoibh ’s in idirchian, tré d’fhéile d’eineach is d’aoibh, a ghéag a gineadh ón órchraobh. Do thoiligh Dia dá ghrása go bhfuair sibh céile diongmhálta;

35

40 25

30

35

40

’go mbí oidhre dílis dleacht is triath Ó mBáirche de d’fhréimhshliocht. Go Londain má tá bhur dtriall Dia i bhur gcoimhtheacht gach aonrian Dia do bhur ndídean ar mhuir ’s ar tír a ghnúis aobha gan tathaoir. Do fuair sise céim thar mhnáibh; Alicia gruaidheas dhreachnáir, an stáidbhean ar áille, ar scéimh, in eagna, i dtuigse ’s i ndéimhéin Your fame has travelled east and west, close to you and far away, on of your generosity, honour and beauty, O sapling born of the golden branch. God has willed it of His grace that you have found a steadfast spouse; that a loyal and rightful heir and prince of Uí mBáirche (may spring forth) from your line. If you journey to London, may God be with you at all times to protect you on land and sea, O comely complection without blemish. She has received honour above all women fair-cheeked modest-faced Alicia; the graceful lady so beautiful and elegant, in mind, in sense and in good intent.

NÓTAÍ AR NA DÁNTA

1. TUIREAMH EOGHAIN RUAIDH UÍ NÉILL

Foinsí: Gallegan MS i leabharlann na hOllscoile, Dún Éideann, 37 (G); COBÁC ÓC 8, 224 (ÓC); Ó Tuathail (1953, 11–2).

Eoghan Ruadh Ó Néill

Rugadh Eoghan Ruadh Ó Néill am éigin i dtús na 1580idí. Ba mhac é le hArt Mac Baron Ó Néill, agus nia le laoch sin Chogadh na Naoi mBliana, Aodh Mór Ó Néill. Is cosúil gur iníon Aodha Chonallaigh Uí Raghallaigh a bhí sa mháthair s’aige (Casway, 9–10, 274). Chaith sé a óige i Loch gCál i mbarúntacht Uí Nialláin Thiar i gContae Ard Mhacha, agus is dócha gur ghlac sé páirt éigin i gCogadh na Naoi mBliana. Chuaigh sé ar imirce go dtí an Ísiltír i 1604 nó i 1605 (Casway, 12–13). Sa bhliain 1606, tugadh coimisiún dó mar chaptaen ar chomplacht de shaighdiúirí coise i reisimint an Chornail Éinrí Ó Néill in Arm Philib III na Spáinne. Nuair a fuair Éinrí Ó Néill bás i 1610, rinneadh maorsháirsint d’Eoghan Ruadh (Casway, 12,23). Thart faoin bhliain 1613, phós sé Róis Ní Dhochartaigh, iníon Thiarna Inse Eoghain, Sir John Ó Dochartaigh (Casway, 26; O’Cahan, 40). I 1633, rinneadh cornal de (Casway, 39) agus thuill sé ardghradam dó féin ag léigear Arras i 1640 (Casway, 41). D’fhill sé ar Éirinn an 8 Iúil 1642 agus ceapadh é ina cheannasaí ar arm an éirí amach Chaitlicigh. Is iomaí bua a fuair sé ar fhórsaí na bParlaiminteoirí le linn an éirí amach. Cuimhnítear ar Chath na Binne Boirbe i mí Iúil 1646 mar bhuaihointe an éirí amach d’Eoghan Ruadh, nuair a rinne sé slad millteanach ar fhórsaí an Ghinearáil Munro (O’Cahan, 155–75, 242), gur mharaigh na fórsaí s’aige cúig mhíle fear acu ann. Ina ainneoin seo, theip ar an éirí amach agus fuair Eoghan Rua bás ar 6 Samhain 1649. Cuireadh é i reilig na bProinsiasach i mBaile an Chabháin (Casway, 262; O’Cahan, 397). Chuir na Sasanaigh a aonmhac Éinrí chun báis i ndiaidh chath Scairbh Sholais i 1652 (O’Cahan, 391).

Eoghan Ruadh i bhfilíocht na Gaeilge

As measc na Niallach uilig a mhair sa séú agus sa seachtú haois déag, is ar Eoghan Ruadh is mó a rinne filí na Gaeilge ceiliúradh.¹ Sa lámhscríbhinn ARÉ 24 P 9 a scríobh Dáibhí Ó Duibhgeannáin tá dán ann dar tús Dursan do chás, a chríoch Bhreagh a bhfuil Eoghan Ruadh luaite ann. I gcóip níos moille den dán seo atá sa lámhscríbhinn LT H.5.28, tá an teideal Dán Eoghain Uí Néill luaite leis (Abbott & Gwynn, 265). Mar sin féin, ní bhaineann ach ceithre rann den dán seo le hEoghan Ruadh (Dán Eoghain Uí Néill, ll. 125– 9, 133–144). Baineann sé, den chuid is mó, leis an tráma náisiúnta a d’fhulaing Éire sa seachtú haois déag, agus ar an ábhar sin, is cosúla é leis an genre sin de thuirimh náisiúnta a tháinig chun tosaigh san aois sin² (Ó Doibhlin 2009, 51–68, 74–87) ná le moladh nó marbhna.

Seo a leanas na dánta eile a scríobhadh faoi Eoghan Ruadh:

a. Do chaill Éire a chéile fíre (CCU, 17–20), marbhna a scríobh an tAthair Cathal Mac Ruairí i 1649. Bhí cónaí ar Mhac Ruairí i bparóiste Dhroim gCualainn sa leath íochtair de Bharúntacht Uíbh Eachach Uachtarach. Tá na cóipeanna is luaithe den dán seo, de réir m’eolais, ar fáil sa lámhscríbhinn Rouen 1678 (Omont, 473) a scríobhadh am éigin sa dara leath den seachtú haois déag, agus in ARÉ 24 P 10. Scríobhaí darbh ainm Séan Mac Dunnchadha a pheannaigh an chóip seo i 24 P 10 thart faoin bhliain 1698 (Byrne, 285–7). Is í meadaracht an chaointe atá i gceist sa dán seo. Cosúil le go leor caointe, marbhnaí agus tuireamh a scríobhadh in Ultaibh sa ré seo (c.1640–1830), níl ranna ar bith ann: is téacs leanúnach gan bhriseadh é. Tá meascán de thrí agus de cheithre chos i ngach líne. Tá patrún de chomhshondas inmheánach idir an dá chos dheireanacha don chuid is mó den dán. Is é an guta é atá le fáil sa chéim dheireanach don mhórchuid síos go dtí líne 110. Ón líne sin ar aghaidh, is é an

guta á atá sa chéim dheireanach. Is dachtal atá i gceist sa chéim dheireanach síos tríd an dán. Seo é an córas céanna meadarachta a bhí in úsáid ag Muiris Ó Gormáin sa mharbha a scríobh sé ar an Athair Philip Ó Gairtnéil. Tá cuid mhór de na móitífeanna sa dán seo le sonrú sna dánta eile a scríobhadh ar Eoghan Ruadh Ó Néill ina dhiaidh sin. Dealraíonn sé go raibh dúil mhór ag Muiris Ó Gormáin sa téacs seo – rinne sé ar a laghad ceithre chóip de i rith a shaoil.³

b. Ráite an Eagnaí ar Bhás Eoghain Rua. Leagtar an dán seo ar Mhuiris Ó Dúgáin, a raibh cónaí air cóngarach don Bhinn Bhorb i bparóiste Chluain Fiacla i mBarúntacht Dhún Geanainn Láir thart faoin bhliain 1660 (Ó Muireasa, 196). Tá an chóip is luaithe a fuair mé den dán seo sa lámhscríbhinn ARÉ 24 C 39 a scríobhadh san ochtú haois déag. Dar le Ó Baoill & Ó Dochartaigh,⁴ bhí baint ag an lámhscríbhinn seo le ‘ciorcal’ Uí Rodaí i gContae Liatroma. Is sa naoú haois déag, blianta fada i ndiaidh bhás Uí Ghormáin a scríobhadh an dá chóip eile den dán seo atá ar marthain.⁵ Meadaracht an amhráin atá i gceist anseo. Tá cúig chéim i ngach líne. Tá patrúin éagsúla chomhshondais ann do gach véarsa, agus tá ceithre véarsa ann ar fad. Is iad na téamaí atá sa dán seo ná an dóigh ar thréig Éire a céile dlisteanach i ndiaidh bhás Eoghain Rua, agus an chos ar bolg a dhéanfadh an réimeas Sasanach ar an tír ina dhiaidh sin. Léiríonn an fhianaise ó sheachadadh an téacs seo sna lámhscríbhinní éagsúla gur cosúil nach raibh teagmháil ag Ó Gormáin leis.

c. Mar atáid, a Dhé, na Gaeil gan treoir is truaigh. Is cosúil gur scríobh Muiris Ó Moghain an dán seo (Ó Muireasa, 197). Tá sé maíte ag Clann Maolughra (398) gur ainm bréige é Muiris Ó Moghain ar Mhuiris Ó Ghormáin, ach ní féidir go bhfuil seo fíor, nó tá an chóip is luaithe den dán seo ar leathanach daichead a trí den lámhscríbhinn ARÉ 23 K 36 a scríobh Muiris Mac Thaly i 1704 (Fitzpatrick 1935, 1689). Ní dócha go raibh Muiris Ó Gormáin beo chomh luath leis an bhliain 1704, agus má bhí, is cosúil go raibh sé ró-óg le bheith ag cumadh filíochta. Seans gurb ionann an Hugh

Daly a scríobh a ainm ar leathanach dhá chéad agus a ceathair den lámhscríbhinn seo agus an scríobhaí Gaeilge Aodh Ó Dálaigh, a bhí gníomhach i mBaile Átha Cliath go dtí c.1760 (O’Sullivan, 232). Más amhlaidh atá, is féidir go raibh an lámhscríbhinn seo i mBaile Átha Cliath ag an am céanna le Ó Gormáin, agus go mbeadh teacht ag an Ghormánach air. Tá aon véarsa dhéag sa dán seo, is meadaracht an amhráin atá i gceist, agus tá cúig chéim i ngach líne. Seo thíos scéim na meadarachta mar atá le sonrú i chóir a bheith gach líne den dán (gan ach na príomhaicinn curtha san áireamh): á/é/é/ ó/ua.

d. Níl stáidbhean shéimh de Ghaela beo monuar le Pádraig Mac a Liondain. Tá an chóip is luaithe den dán seo atá ar marthain le fáil i COBÁC ÓC 8 a scríobh Seoirse Mac an Rí i 1772. Is ionann scéim na meadarachta don dán seo, do c thuas agus do dhán Uí Ghormáin ar Eoghan Ruadh. Lena chois sin, is iomaí sin cosúlacht idir an trí dhán seo i bhfriotal, agus i móitífeanna, rud a chuirfeadh in iúl go bhfuil athshaothrú comhfhiosach, nó idirthéacsúlacht le brath idir an trí théacs seo. Is cosúil gur chreid Art Mór Ó Murcha⁷ gurbh é seo an rud a bhí ar siúl: sa lámhscríbhinn ARÉ 23 B 19 a scríobh Ó Murcha thart fá 1828 (Fitzpatrick 1934, 1423), tá cóip de dhán Mhic a Liondain ar leathanach céad fiche a sé, agus thíos faoi ar leathanach céad fiche a seacht tá cóip de dhán 3 le Muiris Ó Moghain. I nóta ar dhán d ar leathanach céad fiche a sé den lámhscríbhinn seo, scríobh Ó Murcha ‘these verses were added to the following poem’ (Fitzpatrick 1934, 1430). Tugann an méid sin le fios gur shíl Ó Murcha gur scríobhadh dán 3 le Muiris Ó Moghain ar dtús, agus gur scríobhadh d le Mac a Liondain mar chineál iarthéacs do dhán Uí Mhoghain. Dar ndóigh, d’fhéadfaí an rud céanna a mhaíomh faoi dhán seo Uí Ghormáin .i. gur paistís é ar dhán Mhic a Liondain nó ar dhán Uí Mhoghain. Is féidir, leoga, go raibh tionchar ag an dá dhán seo ar Ó Gormáin.

Tionchar Mhic a Liondain ar Ó Gormáin

Chonaic muid go bhfuil macallaí ó shaothar Mhic a Liondain le fáil i saothar fileata Uí Ghormáin, agus bhí Maguidhir (xix) ar an bharúil go raibh ‘eolas maith’ ag Ó Gormáin ar fhilíocht Mhic a Liondain. Gach seans go bhfuil tuilleadh macallaí ó shaothar Mhic a Liondain le sonrú sa dán seo le Ó Gormáin ar Eoghan Ruadh Ó Néill. Cuireann seo breis fianaise ar fáil faoin nasc a bhí idir Ó Gormáin agus Mac a Liondain, agus b’fhéidir go léiríonn sé go raibh lámh ag Mac a Liondain in oiliúint Uí Ghormáin mar fhile. Chuir Nioclás Ó Cearnaigh in iúl go raibh teach Mhic a Liondain ina ‘well known asylum of the bards, and seminary for such as thirsted for learning or knowledge’ (Maguidhir, xvi; Ní Uallacháin, 344). Mhaígh Aindreas Ua Marcaigh, duine de na cainteoirí dúchais deireanacha ó Oirialla, go raibh scoil filíochta ag Mac a Liondain ar Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte thart faoin bhliain 1730, agus go raibh Art Mac Cumhaigh mar mhac léinn inti (Ní Uallacháin, 344). Sa scoil filíochta a bhí ag Art Mór Ó Murcha i gContae Lú ina dhiaidh sin sa naoú haois déag, piocadh téama ar leith mar ábhar na filíochta nuair a tháinig na filí i ndáil a chéile. Chum Art agus a dhaltaí dréachtaí ar an téama sin, agus ina dhiaidh sin cheartódh Ó Murcha iad (Ó Dufaigh & Ó Doibhlin, 13). Bhí nós den chineál céanna i bhfeidhm sna dáimhscoileanna proifisiúnta de réir cuntas 1722 ó Mharcas Chlann Riocaird (ag Bergin, 6; féach fosta McManus 2004, 113–6), agus bhí nós den sórt céanna le sonrú arís i gcúirteanna filíochta Chúige Mumhan sa naoú haois déag (Ó Conchúir, 73). Má bhí scoil filíochta ag Mac a Liondain, mar sin, luífeadh sé le céill go mbeadh an tástáil chéanna seo le fáil ann. B’fhéidir gur scríobh Ó Gormáin an dán seo agus é páirteach i dtástáil mar seo, agus gur tharraing sé ar dhán Uí Mhoghain (3) agus ar dhán Mhic a Liondain (4) mar fhoinsí dá fhreagra fileata.

Meadaracht: amhrán – á/é/é/ó/ua

Nótaí téacsúla

4 Tá an loinneog seo uain éag sin Eoghain Ruaidh le fáil i véarsaí 1–5 i CER.ÓMoghain ag 5–6 Féach MarbhnaER.CMacRuairí l.54. 7–8 Féach CER.MacaL.: ll.1–2; MarbhnaER.CMacRuairí l.68; CER.ÓMoghain l.14. 8 déar: ‘deor’ atá le fáil sa lámhscríbhinn ÓG. Roghnaigh mé ‘déar’ bunaithe ar ‘dear’ ÓC 11 an laoch na gcomhlann cruaidh: rud coitianta é úsáid dhúbailte, nó úsáid phleonach an ai 12 fianlaoch: le haghaidh sanasaíocht na réimíre fian, féach Meyer (v–vii). Is é an t-aistriúch 13–6 Féach CER.ÓMoghain: ll.1–7; CER.MacaLiondain ll.13–4; MarbhnaER.CMacRuairí ll.8 14 dheoidh: is ‘dhiaidh’ atá i ÓG agus ‘diaidh’ atá le fáil i ÓC. Ba cheart an leagan tabhartha 22 snoightheamhuil: tugann Ó Tuathail (1953, 11) ‘snóidhdheas’ mar léamh air seo, ach dar 23 Féach MarbhnaER.CMacRuairí l.53; CER.ÓMoghain l.12. Maidir leis an aistriúchán ‘ut 25 ar bóchna: glactar leis gur abairtín dobhriathartha é seo amhail ar muir, ar tír srl (GGLG, 26 truaill: is é an sainmhíniú a thugann Dinn. ar truaill ná ‘corruption, stain; a wretch; baic i Féach Dán Eoghain Uí Néill ll.1–8, 25–8, 35–6; CER.MacaLiondain l.22.; MarbhnaER.C 30–1 Féach Síog.Rómh ll.141–4.

Léamha

1. de sheunadh, tá, cclodh ÓG. niel, fa, da, sheanadh, sgeal, ta, cclo ÓC nuadh ÓG ÓC. 2. fhaig, ráth de, bhron, mo nuair ÓG, ÓC; Gaeidhil ÓC. 3. gair, ceim, riaghail, chrich chobhthaigh, anguais ÓG. gair, ceim, seal, chrich chrich, suas ÓC. 4. ghradh, do cheile, uan ÓG ÓC. 5. ’sa ÓG; na dheoigh ÓG ÓC; Ataid, eiglis, de, gruaim ÓC. 7. sa ÓG ÓC. 8. dear ÓC, deor ÓG. 9. néucht, a ngúais ÓG; Cuthcholain, neuct, trean, ba crodha, a nguais ÓC. 10. air, thréaghdhamh,’sa, úair OG; Cur, ar, Meibh, ‘sa, treadhamh asloigh ÓC. 11. láoch, ccomhlann, chrúaidh ÓG; na ccoinlan cruadh ÓC. 12. fa, fíanláoch, Éogain Rúaidh ÓG; bhreig, feindigh, Eogain, ruadh ÓC. 13. séud, fuigh, fuigh ghrúaim ÓG; ta, Ulltaidh, séud, leun, lionn ÓC;. 14. Múimhnidh, dhiaigh go trúagh ÓG; Taid, Laighnídh, ’na diaidh go treolag truagh ÓC. 15. ta Connachtaudh, lá ÓG; ceim, on, lo ÓC. 16. mo léun, a ccré, Éogain Rúaidh ÓG; a crre, Eoguin Ruadh ÓC; macsa ÓG ÓC. 17. ar ÓG; Griuam, sgan ÓC; ø cráidhte, adfhoirfeadh ÓG, ÓC. 18. éuchtaidh, cródha, chrúaidh ÓG; do, sharshliocht, eachaidh, crodh, cruaidh ÓC; ghaodhailghlais ÓG ÓC. 19. Fuigh, mar ø mbéid, lúain ÓG; bead, lo chrich an luain ÓC; taid ÓG, ÓC. 20. uan, Éogain Ruaidh ÓG; damhna, oneug, Eogain ÓC. 21. se, Éogain Ruaidh ÓG; be, Eoguin ÓC; gradh, ghaedhalaibh ÓC, ÓG. 22. maighdean spéiseamhail, snoighteamhuil, nuaidh ÓG; dha, mbraighidgheal, ndóighdheas, nuadh ÓC; ngrádh ÓG ÓC. 23. tri ghrádh ithuaigh ÓG; heigse, creach, fodla, ittuath ÓC. 24. ’smo, ccré, accomhradh ÓG; fein accre, ta ccomraidh uar ÓC; ngradh ÓG ÓC. 25. se raidh, céimniughadh ÓG; she, radh, a ceimneadh ÓC; aig, bochna ÓG ÓC. 26. fras chur, dtréadfaidh ÓG; sa, frascur, ttreigfeadh ÓC. 27. Ghaedhail, Réx, súas ÓG; mor, cas, ghaedhil, gac, ísuas ÓC. 28. dar sásuidheamh léith, Éogain Rúaidh ÓG; da bhfaseadh leith, ttreidughadh ÓC. 29. Sgéulsa, a ccéin ÓG; úainn ÓG ÓC. 30. táobh, Éorpa, maccúairt ÓG ÓC. 31. Ásia, óirdhearc úais ÓG ÓC. 32. Gáedhal ÓG; o básaidheamh, chrích chóbhthaigh, ø ngúais ÓG ÓC.

2. AR AN ATHAIR PROINNSIAS MAC MATHÚNA

Foinsí: ARÉ 23 D 16, 158–161; BL Eg. 139 ff.49–52; Ó Mórdha (1956, 22–4). Meadaracht: Óglachas Deibhí.

Proinnsias Mac Mathúna

Is cosúil gurbh é an duine a bhí i gceist leis an mholadh seo ná Proinnsias Mac Mathúna, sagart paróiste Dhomhnach Mhaighin i mbarúntacht Fhearnmhaighe i gContae Mhuineacháin. Dar le Ó Gallachair (§327), ba mhac é an Proinnsias seo le Patrick Mac Mathúna ón Chorr Uinseogach i nDomhnach Maighean. Tá seans ann gurbh ionann an duine seo agus an ‘Frater Franciscus Mac Mahon’ a oirníodh in Antwerp na Beilge (Nilis, §469). D’fhéadfadh sé go raibh an tAthair Proinnsias seo beo i gcónaí sa bhliain 1777, nó luaitear ‘Rev. Francis MacMahon’ sa bhliain sin i dtiomna an Athar Ross Mac Mathúna, fear a bhí ina shagart paróiste i nDomhnach Maighean an t-am sin (Ó Mórdha P, 31). Dar ndóigh, shíl Moore (1955, 133) go bhfuair Mac Mathúna bás i 1790, ach rinneadh uacht sa bhliain 1782 do ‘Francis MacMahon’ ón Chorr Uinseogach a bhí mar shagart paróiste Dhomhnach Maighean (Ó Mordha, P, 30). Scríobh Proinsiasach darbh ainm ‘Francis MacMahon’ tráchtas diagachta i Lováin sa bhliain 1720 (Fennessy, §§152–3), ach ní féidir a bheith cinnte gurbh é sin an duine céanna ar scríobhadh an dán seo faoi. Bhí Moore (1955, 133) ar an bharúil gur scríobhadh an dán seo idir 1755 agus 1760, ach níor thug sé fianaise ar bith dúinn a thacaíonn leis an tuairim sin.

1. Crú Cholla: Duine a shíolraigh ó Cholla Dhá Chríoch, an chéad rí ar Oirialla. I Leabhar Bh 2 Eochaidh Doimhléin: Athair na dtrí Cholla (LMGI, 293).

3 Chinigh: is leagan gin. é seo de cineadh ‘race, generation, tribe’ Dinn. Chinigh Choinn: Slio 4 dar dhual: Maidir leis an aistriúchán are natural air seo, féach PCT ll.29, 88. 15Mac mar Ghuaire: Seo Guaire Aidne, nó Guaire an Einigh, a bhí mar Rí Chonnacht sa tseac 16go hinnill: Go cúramach daingean. Maidir leis an aistriúcháin ‘careful’ air seo, féach Fl.Ear 20eochair: nuair a bhaintear úsáid as an bhuafhocal meafarach seo i litríocht na Gaeilge, is ion 21Is mar thréith de Ghaeilge na Mumhan is mó a chuimhnítear ar -ir mar dheireadh sa dara pe 39Luan Peadair: is de shliocht Pheadair Naofa Proinnsias Mac Mathúna. Féach DIL s.v. lúan³ 43gan cheas: bhí seo le fáil i litríocht na Meán-Ghaeilge go coitianta mar ‘cen ches(s)’. Is é an 50Don athair shuaimhneach snuaghlan is áille ciall: D’airigh Black (xxi–xxii) an patrún teang

Léamha

1. a ccéin DE. 2. mac E, duaismhuir. 3. duaislibh D; Cuinn E. 4. urroim DE. 5. díobhfa DE. 6.Tathair D; ainbhfios E. 7. na dháil D .8. sa fírfhial D. 10. na DE; séimhfhear E.11. deineach, dfhéile, daoibh DE. 12. maccaomh DE. 13. as D.14. ríoghdhámh DE. 15. amhail Ghuaire E. 16. aig E. riarúgh DE. 19. smachtuigh DE. 20. abaidh, Tríonnóid DE. 27. ghnuis DE. 20. Heochair D. 22. imshníomh E. 23. Snach D; tréadaibh E. an tsoiscéil E. 25. A measg DE. 26. ni DE. 27. na. 28. diadhocht DE. 29. állta, na DE. 30. ní lámhann bheith E, lámhaidh D. 31. go dian deas E, díoruir DE. 32. An tAthair fial E; doirbheas E. 34. briathair E. 35. maordha DE. 36. de DE; chraoibhe E. 32. doirbhfeas DE. 33. gnuis, os DE. 37. cluiteach E; cliuteach D, ccianaibh D. 38. Tre DE, fírriaghail D, fírriail E. 39. ceartughadh DE. 40. sa deachtughadh luirg na canóna E; luirg E, sa D. 41. Teasgrádh agus duine E, Teasgrádh D. 42. I bProinsias aghmhar ainglide E, shéunmhar sheabhcaoidhe D. 43. Bráthair Mhic Mathgamhna E. 44. rioghradh E, searcamhla DE. 45. graudhnáir eagnaidhe DE. Ni D. 48. mo chuairt, ní hiongnadh E, hiongnamh DE. 49. chuairt se, ruaig se DE. 50. snuadhghlan DE. 51. mac mar Ghuaire biothshuathnidh E. 53. ré ré DE.

3. AN DARA DÁN AR PHROINNSIAS MAC MATHÚNA

Foinse: LNÉ G447,109–12; Ó Mórdha (1957, 22–3).

Is ríchosúil gurb é an Proinnsias Mac Mathúna céanna atá mar ábhar 2 atá i gceist leis an dán seo.

Meadaracht: Óglachas Deibhí.

1 alann: Is féidir gur foirm é seo den fhocal ‘eachlann’ .i. stable (Ó Mórdha 1957, 22). Bhío 3 Dál Riata: Dar le O’Rahilly (1999, 6–7), bhí nasc idir an Robogdii, a bhí suite i gContaet 4 Maidir leis an aistriúchán seo féach meirge ‘an ensign, or a standard’ Dinn. 5–6 Tá an tróp seo den té atá á mholadh mar chraobh de ghéag ginealais an-choitianta i bhfilí 14 fráigh: is leagan infhillte é seo de fraoch ‘fierceness, fury, hunger’ Dinn. 15 caor bhuach: maidir leis an apastróf seo i bhfilíocht na scol, féach Fogus furtacht don tír 18 doimhéin: féach doméin ‘ill will, evil intent’ DIL. 23 cíos Ollúna: de réir Uraicecht na Ríar, is ag ollamh a bhí an cíos ba mhó thar na filí eile ( 27 Oileach Oll: seans gur tagairt í seo don chríoch sin idir Aileach Néit (var. Oileach⁸), mar 33 tá an focal ‘céim’ scríofa anseo roimh ‘cás’ le poncanna dúigh thart air, rud a chuireann i 34 áitidh: seo leagan de ‘áit’ a bhíodh coitianta i bhfilíocht Oirialla. Féach m.sh. AMacC, 16 38–9tá smál ar an leathanach a dhoiléiríonn na focail dheireanacha sa dá líne seo.

Léamha

1. stead, sna, nallann. 2. Acclár, gaedhal. 3. analraida, eire. 4. ø ghabh. 5. ccoill, nfiodhbhaidh. 6. deaghuair. 7. Gaedhal. 8. ø sgriosus, teann droibheal. 9. buadhach, psailm. 10. ø ghabh, ráe. 11. A bpairis. 13. binn. 14. úirchraobh, orrdha. 15. bhuadha, lanradh. 16. dealradh, dibheirge, anaithriar. 17. ø dúsgadh, órd thréun. 18. aig, sdiúradh. 19. chreidigh, riaradh. 20. tórrtha, diadhocht. 21. andeachaidh, accéin. 22. fáiltiughadh, toibheim. 23. cios, olleamhna. 24. beag, flaithrigh. 25. gheineamhuin, ø luibhhort. 26. ø dfás, a nGlanchoill. 27. grinniol, núir. 28 ccoll, ta, nois ar ndáil. 29. Trachtam. 30. ge, léo, na ccoimhmeas. 31. dróighthe, 32. ø ndioghain. 33. Dearbhuighim, guais. 34. ndáil, na naitigh, húathbhás. 35. ttagra, mbrígh, fan. 36. chlaoi, andásacht. 37. mórdha, gnáoi, mhilidh, ndreach. 38. acceileabhradh, dhlighe, nallmhurach. 39. da mbuadhadh, acceasda. 40. ø fuasguilt.

4. MARBHNA AR AN ATHAIR PHILIP Ó GAIRTNÉIL

Foinse: ARÉ 23 D 16,123–39; Moore (1955, 56–65).

Tá an dán seo curtha i gcló cheana féin ag Moore (1955, 56–65). Cuireadh i gcló é in alt a raibh dhá dhán eile ann a leag Moore ar Mhuiris Ó Gormáin, ach níor fhág sé an ceann seo ar Ó Gormáin. Feictear domsa, áfach, gurbh é Muiris a chum. Seo a leanas na fáthanna atá agam leis an dán a fhágáil air:

Tá an focal ‘tuigseoir’ in úsáid sa dán seo. De réir comhchordadh a rinne mé ar an fhocal seo i mbunachar CORPAS (a chlúdaíonn 1,100,000 líne de phrós agus d’fhilíocht), níor bhain údar ar bith eile sa tréimhse 1600–1892 úsáid as an fhocal seo seachas Muiris Ó Gormáin. Scríobhadh an dán seo san achar céanna ama agus a scríobhadh na dánta eile sin de chuid Uí Ghormáin ar shagairt eile as an dúiche chéanna .i. iarthuaisceart Mhuineacháin. Is i láimh Uí Ghormáin féin atá an t-aon chóip den dán seo. Tá cosúlachtaí móra idir an dán seo agus 5 thíos.

Is dán é seo ar an Athair Philip Ó Gairtnéil a fuair bás sa bhliain 1739.

An tAthair Philip Ó Gairtnéil

De réir de Bhulbh (1923, 291) is leaganacha truaillithe iad Gartnell agus Gartland den ainm Normannach Gernon, ach gur féidir gur bhain siad le teaghlach Uí Ghartnáin a bhí mar fhine de Chineál Eoghain (de Bhulbh, S 1993, 242). I gcás ar bith, tá cuid mhór foirmeacha den ainm le fáil i Rollaí Cháin na Toite do Chontae Mhuineacháin mar atá O’Gartlan, Gartnell, Gartnall, Gartwell, Mac Gartlany agus Gartlan (Rushe, 291–33). Ba é an t-aon áit a raibh an litriú O’Gartnell le fáil ná An Lorgain Bhuí i bparóiste Dhomhnach Maighean. Bhí duine darbh ainm Owen O’Gartnell ina chónaí anseo sa bhliain 1663 agus sa bhliain chéanna bhí fear ina chónaí ann darbh ainm Patrick Gartnell. Eoin an tainm a bhí ar sheanathair Philip, de réir l.106 den dán seo, agus is léir ó l.107 go raibh fear gaoil eile ag an Athair Ó Gairtnéil darbh ainm Pádraig. Is fianaise mheasartha láidir í seo gur bhain an tAthair Philip Ó Gairtnéil, nó gur bhain a shinsir, le paróiste Dhomhnach Maighean. Tugann an dán eolas dúinn ar shaol Uí Ghairtnéil. Is cosúil gur fear óg a bhí ann nuair a fuair sé bás (l.21). Fuair sé oiliúint sa Fhrainc (l.48). Cé gur mhaígh Ó Mórdha (1955, 56) go raibh ról oifigiúil aige ag Loch Dearg, sílim go gcuireann fianaise an dáin ina choinne seo. Is léir ó na ll.53–59 go raibh sé ar turas ann, gur tharla easaontas idir é agus an Prióir agus go bhfuair Ó Gairtnéil an ceann ab fhearr air sa deireadh.

Meadaracht: Mar an gcéanna le Marbhna ar Róis Ní Dhoirnín (dán 2), tá patrúin éagsúla chomhshondais le sonrú tríd an dán, le meascán de thrí agus de cheithre chos:¹

í/á/á/é: 1, 18–9 x/a/a/é: 117, 154 *i/á/á/é: 2 x/ó/é/é: 125 x/á/á/é: 3–6, 17, 20–1, 24–30, 34–9, 45–7, x/*i/a/é: 135 51–2, 56, 80–90, 96–103, 113–5, 126–133, é/a/*i/é: 138 142–5, 151–2, 155, 157–160; ú/a/a/é: 139–40 x/ú/ú/é: 7–12, 31–3, 57–9, 108–112, 116, *i/á/á/é:141 119–124, 136–7, 146–150; x/ua/ua/é: 156 x/í/í/é: 14, 105, 161–3, 165–7 í/ua/a/é:168 *i/ó/ó/é: 15 í/é/a/é: 169

x/ó/ó/é: 16, 22–3, 91–3, 106, 118, x/*i/*i/é: 44, 48–50, 94–5, 134, 153 x/*i/a/é: 53 í/ú/ú/é: 54–5 x/ú/*i/é: 72 x/í/ó/é: 104

a/*i/*i/é: 170 í/é/a/é:171 x/ú/é: 40 í/í/é: 60–71 ó/ó/é: 75–9 x/ua/é: 164

Nótaí téacsúla

3–4tulaigh: dealraíonn sé gur láthair cruinnithe a bhí sa tulach a n-aithrisítí filíocht ann, mar a

A Thulaigh Ó Méith goid é an ghruaimse ort? Gan salmaibh na cléire gach uair ort, Gan reabhradh na nGael is na ndaoine uaisle, Gan meabhradh na dtéad nó léamh duaine. (S.D.MacC: 7, ll.1–4)

Sa mharbhna a scríobh Aogán Ó Rathaille ar Sheán Brún, tagraítear do na cnoic mar láithreacha caointe mar an gcéanna (AÓR: 26, ll.47–8):

i gcnoc Áine d’ardaigh mórghol, is tá cnoc Bréanainn traochta i ndeoraibh.

Sa dán dar tús Mo chean duitsi, a thulach thall tagraíonn Laoiseach Mac an Bhaird don tulach mar láthair chruinnithe (IBP, 10, r.2ab). Mhaígh Éinrí Ó Muirgheasa go raibh scoil filíochta ag Pádraig Mac a Liondain ar Chnoc Chéin Mhic Cáinte (ag Maguidhir, xvii), agus luaigh Nioclás Ó Cearnaigh (ag Ó Buachalla 1970, 84) gur ‘a famous seat of the Druidish institutions in former days’ a bhí sa chnoc sin.

3 5 8 9 10

ó dtarla: Scríobh Ó Mórdha (1955, l.3) seo mar ‘ina dtarla’, ag maíomh gur ar na tulach Ag ráite téama: Ag aithris marbhna. Tagraíonn Ó Gormáin don mharbhna seo ar Ó Gair go hiúl an tsléibhe: i dtreo an tsléibhe. Ní tagairt í seo d’áit ar bith ar leith, ach gur an br Do thriall in úir gan dúil le héirí: D’fhéadfaí tionchar Shéamais Mhic Cuarta a bhrath an Mar lonradh nua le múchadh spéirí: tá líne iontach cosúil leis seo ar fáil i dtuireamh a sc

14 19 20–3 21 22 24 27–9 28 33

M’fhaoisdine gan aoinfhios do dh’aon neach: is moladh é seo ar a inmhuiníne is a bhí A Féach spárrthaidh ‘nailed down’ (Laoide 1914, 140). Tá athrú pearsa le sonrú anseo i gcur i láthair an dáin. Sa chuid eile den dán, labhraíonn is ní barr haos-sa: ní mar gheall ar aois mhór a bheith agat. An Cóimhdhia: go stairiúil, fuaim /o/ a bhíodh sa chéad ghuta den fhocal seo, ach is léir scáth shíol Éabha: ar mhaithe le síol Éabha .i. an cine daonna. 25 cáin an tsréada: peaca Tibérias: lonnaíocht in aimsir an Bhíobla ar bhruach Loch Gailillí mar ar bhuail Íosa le An Sipéir Ard: Peadar Naofa. nuadhas na gcréachta: is ionann nuadhas agus an chéad bhainne a thugann máthair d’ain Tá an mhóitíf chéanna seo le fáil tríd an dán Buime trír Máthair Dé le Donnchadh Mór 34 A rinne na tairngí i lár a ghéugaibh: seo tagairt don fhulaingt a ndeachaigh Íosa tríd ar a 45 críochaibh Ghaillia: An Fhrainc. I marbhna a scríobhadh ar an Easpag John Stafford i L 46 bláth Mhilésius: mic Mhíle, rí miotasach a rinne gabháil ar Éirinn. 50 Féidhlim: ní mór gur seo ainm a bhí ar dhuine de shinsearaigh Uí Ghairtnéil. 53 turas Locha Deirg: turas oilithreachta coitianta a bhí anseo go Purgóid Phádraig i Loch 55 An Príor gan smúid: seo ceann na príoireachta ar Oileán an Stáisiúin i Loch Dearg. Is co 55–8 Ní rud as an nua é i dtraidisiún an mharbhna sa Ghaeilge go ndéantar ceiliúradh ar bhua 59–60 Tá bearna anseo sa lámhscríbhinn agus tosaíonn l.60 le ceannlitir. Sa bhearna tá another 61 siansóir: níor tháinig mé ar an fhocal seo in aon áit eile, ach féach DIL s.v. síans. 65 na gcéadfaidh: féach Dinn s.v. céadfadh. 66 pianbhruid na hÁoine: fulaingt Íosa ar Aoine an Chéasta. 69 Maoise: an fear a d’fhuascail na hEabhraigh ó dhaorsmacht na nÉigipteach, de réir Leab 69–70 Bhí an scéal faoi thuras na nEabhrach ón Éigipt go hIosrael, (atá bunaithe ar Eacsadas x 70 ag cur miantaibh na ndaoinibh in éifeacht: is cosúil gur tagairt í seo do Mhaoise ag teag 72 crann cumhra de lubhghoirt na féile: de réir m’eolais, níor baineadh úsáid as ‘crann cum 74 Is féidir gurb é an rud atá i gceist leis an cnuasach ba shaidhbhre nó an manna a bhronn 75 Ló lásta an tSléibhe: Is ionann seo agus an breithiúnas deireanach. Féach Dinn s.v sliab 76–9 gleann an smóil: tá Gleann an Smóil le fáil i bparóiste Thamhlachta i mBaile Átha Cliat 80 Cé go bhfuil an focal crann le fáil mar bhuathéarma do dhuine (féach n.72. thuas), is léi 81 Maidir leis an aistriúcháin bountiful ar gan dáoirse, féach Dinn. s.v. daoirse: a dearth. B 83 Maidir leis an aistriúchán fruit ar meas féach DIL mes(2). 87 Gach teanga dhá dtarlaidh i ndáil Mhic Fénius: Is tagairt í seo do Nél, mac Fenius Farsa 89 Seo tagairt do na sailm a leagtar ar Dháibhí Ardrí Iosrael. 90 Maidir le constantly mar aistriúchán ar go gnáth, féach Fl.Earls (lch 181) – ‘at all times 81 Seo gníomhartha Aspal Pól ón Tiomna Nua. 95 a mbos-sa ar réabadh: ba nós é de réir fhilíocht na scol go mbuailfeadh an lucht caointe

97 104 107 111 113 114 117 118 122 126 151 155 156 158 159 163 164

gáir na cléire: na baill is mó clú den chléir. Faoi choinne gáir sa chomhthéacs seo, féach Tá an dá ainm Owen O’Gartnell agus Patrick Gartnell le fáil i Rollaí Cháin na Toite don Is léir ó seo go bhfuil an file ag iarraidh an tAthair Ó Gairtnéil a cheangal le clann Mhic Seo Saran mhic Fothaidh mhic Maine ónár shíolraigh Muintir Mhic Artain (Keating IV, Seo Eachach mac le Crond Ba Druí (†552 AU), sinsear Uíbh Eachach, a bhí mar chraob Fiach Airigh: seo Fiachu Araide, sinsear Dál nÁraide. 116 Ar mhaithe le Conall Cearna Ruadhraigh: Rí na nUltach tráth, fear as ar ainmníodh an Rúraíocht. Dar le Muhr (126), Fergus mac Róigh: Duine de na hUlaid a chuaigh leis na Connachta ar mharaigh Lugaid Maidir le Cuan na Marbh, féach sluagh…a ndeachaidh uait ar s. (or Cuan) na marbh: ‘a Dar leis an fhile, is rud dodhéanta cur síos mar is ceart a dhéanamh ar éifeacht na ndaoi Róis agus Máire ag gártha ag éagaoin: ní mór gur daoine muinteartha leis an Athair Ó G mar cheatha na gcuach: is dóigh liom go dtagraíonn seo don nós sin ag mná a bhí ag cao Ag gradthaigh: maidir leis an litriú seo den ainm briathartha de gread, féach Laoide (19 an grá lér téagradh: féach Dinn teagraim. ní féidir: glactar leis go mbaineann seo le rofitir ‘to know’, seachas le (f)étir ‘possible, f Ó thagaibh é i ndíon: ó tharla dó bheith i gcónra. Luan an tSléibhe: an t-ateacht, an téarnamh. Féach FSPP, v.250a, áit a bhfuil an chiall c

Léamha

1. trathsa 2. a garrtha. 4. naoimhse. 6. chradh, brath, do. 7. cuil. 8. dluth, hiul. 9. heirghe. 10. mur muchadh, speiridhe. 11. Dfhaig, rosga, sul, luth. 12. sduama, heisteacht. 13. fa, cheadsearc. 14. Mfaoisdine 15. Dhaoin neach. 16. stor, deighionach. 17. brath, sni, raidthe, breige. 18. gradhsa, chleibhse. 19. Ge, cclarthaidh.20. craidthe, raidthe, sceilsi. 21. sni, haosa 22. roimh. 24. shiol, Eabha. 25. Dfhoillsigh, cain, tsreada. 26. na, da, eis. 27. thraigh. 28. ardsa, dfhaig, sion. 29. abaille, andail. 30. blath. 31. nuaighe, si. 32. teagasoir, reighlic. 33. dhuinne, ccréachta. 34. gan a nó i. 35. paise, gan i. 36. taoidhire, sáimhse. 37. aneagna, Eabhra, gan i, leighinn. 38. chach, gnath, aneinfheacht. 40. Sípeir. 41. siubhlach, cungantach. 42. tre, churam, tsreada. 43. deighionnach. 44. faoi an, gheill, se. 45. leighinn. 46. blath. 48. bhFrancc. 49. Teagas an fhuinn. 50. finnfheidhlim. 51. Chur, dlus, accáil, crabhaidh, treigionus. 52. pátrun. 53. treighe. 54. miniughadh, nughdar, tsoisg. 55. smuid. 56. ghnath, da, néisdfeadh. 61. Bighidh smúaineadh. 62. miniughadh, treartha. 63. millte, leightear. 64. taodhaire, shreadaibh. 65. lionmhur, cceadfaidh. 67. neamhdha ccéill. 68. mhían, do, mur, an sna. 69. dlíghthe, mhiniughadh. 70. eifeacht. 71. A cláochladh, daos, a mbeasaibh. 72. do. 73. da, se. 75. doibh. 76. bheith ccomhnaigh. 77. A ngleann, da eisteacht. 78. Eóin. 79. Mar mbeidis. 80. blath. 81. ghnath. 82. sharaidh, Éubha. 83. ngras o pharthus. 84. cail, te, si. 86. árdú leighinn 87. a ndail. 89. a. 90. sgribhinn, faidh, gnath. 91. gniomhartha, Phoil, thearthaibh. 92. da, miniughadh, sa chlodh. 93. fos, sa nos, deighionnach. 94. No sa bocht (ach tá an mar nascfhocal ón leathanach roimhe) 95.Maothughadh na rosg as a mbossa, reabadh. 96. Chluinim, gus, am eisteacht. 97. braithre. 98. chrádh, amhain, sa lán, eagcaoin. 99. a ccreéluíghe 100. O, dimigh, sgan, da fheachaint. 101. bhfréamhsa. 105. Padruig, beasach. 106. a ccomhrac. 107. cartain, teacht a ccéin do. 109.or, leighionn. 110. Da nairfinn, deighionnach. 111. treighlic. 112. ibh. 115. ráidthe ccéuma. 118. Ruaidhraidh 125. bochna. 126. tracht. 127. a ccáil, mbeasa. 128. sgeil si. 129. bas, leir. 130. rioghraidh, baille mblath. 131. sgan, neirghe. 132. na ndail ge craidthe, si. 133. tlas, do nféile. 134. ghniomh, sa dhreach, .i. 137. ceadta. 138. treanfhear, bheasach. 139. treightheach. 140. meineamhuil. 141. furanach, craibhtheach. 144. Pádruig, a deaghchroidhe. 145. gnaith, spas. 146. aneinfheacht. 147. léighinn. 148. cungantach, béasach. 150.

trathsa. 151. eagcáoin. 152. A greadah na lamh sa, gleaghla. 153. da reabadh. 154. a leaca sa leabharfholt. 155. na ccuach, Ghaedhlach. 156. Gradthaigh, sgan, da. 157. ler. 158. sa tathair, meineamhail. 159. ghnath, ni. 164. e ndion, a ccreafoig. 164. snach, a ghnuis, tsleibhe. 166. ar aon, ccléireach. 167. dar, do. 168. Righ. 169. ccéad. 171. ar ndul a ccré.

5. MARBHNA AR RÓIS NÍ DHOIRNÍN

Foinse: BL Eg. 139, 107–8

Róis Ní Dhoirnín

Ní raibh mé in inmhe theacht ar eolas beacht ar bith ar an duine seo seachas an méid a thugtar sa dán féin .i. go raibh baint aici le le Caisleáin Seáin agus le Bealach Gréine atá i dtuaisceart Chontae Mhuineacháin (ll.32–3), gurbh é Éamann an t-ainm a bhí ar a hathair (l.9) agus go raibh gaol gairid aici le duine darbh ainm Caitríona (36). Luann Ó Gormáin síol gCearbhail (l.37). D’fhéadfadh sé, mar sin gurbh é Ó Cearbhaill (/o k‘arv l’/, ní /o k‘ar l’/), an tainm a bhí ar mháthair Róise.

Meadaracht: Caoineadh + 1 rann. Tá patrúin éagsúla chomhshondais le sonrú síos tríd an dán, le meascán de cheithre chos agus de thrí chos i ngach líne:

x/a/a/ua: 1–4, 6, 8, 10, 19 x/e/eo/ua: 34; x/é/é/ua: 5, 9, 12–18, 20–1, 24–7, 31–2, 39–44 x/ui/a/ua:7; x/ó/ó/ua: 22–3, 29–30 í/a/ua: 36; x/á/á/ua: 28, 33, 35 a/a/ua: 37–8. x/o/o/ua: 11

Nótaí téacsúla

1 go dtarlaidh: féach an nóta téacsúil ar 4, ll.3–4. 2 géagleabhar: seo comhfhocal de géag + leabhar .i. ‘lebar’ na Sean-Ghaeilge a chiallaigh ‘lo 4 cruadhaibh: d’fhéadfadh sé gur leagan meititéisithe é seo de ‘curadha’, foirm iol. ‘curadh’. 10chleacht: le haghaidh ‘cleacht’ sa chiall seo de ‘knowing’, féach DIL s.v. clechtaid (a). 11 foranchaoi: níor tháinig mé ar shampla ar bith eile den fhocal seo, ach tá sé de dhealramh g 12chaoimh: glacaim leis seo mar leagan den 3ú pearsa uatha san aimsir chaite de cáemaid ‘tre 12ní húaill é: is é an t-aistriúchán díreach atá air seo ná ‘it is not a wailing’. Is é an bun atá aga 15níor sméid: is í is ciall le sméid de ghnáth ná ‘beckon, nod’. Tá samplaí ar fáil, áfach, de sm 18labharghuth: níor éirigh liom teacht ar an dara sampla den fhocal seo, ach is léir dom gur co 19naoi: is leagan é seo den fhocal naoidhe, a raibh an chiall ‘little maid’ aige i bhfilíocht Oiria 22mhíonshuaithnigh: seo comhfhocal atá comhdhéanta de míon ‘gentle, fine’ Dinn., agus suai 24Uain ghil: seo tagairt d’Íosa, uain Dé, mar atá le fáil i de hÍde (341) agus i Párl na mB. l.10 29faoi smól: ar mhaithe le sampla eile den úsáid seo, féach DCCU 93, ll. 1,11. 31Caisleán Seáin: is ríchosúil gurb i seo an áit a dtugtar ‘Caisleán an tSiáin’ uirthi sa lá atá inn 32Bealach Gréine: seo baile fearainn i bparóiste Chluain Tiobraid i mbarúntacht Chríoch Mhú 33uanscar: is dóigh gur leagan é seo de fúascor ‘breaking loose, bolting (of terrified animals)’ 34dár bhéal: d’fhéadfadh dhá mhíniú a bheith ann dó seo: a. gur leagan na haimsire caite den 36an bheachtinghean: níor tháinig mé ar shampla ar bith eile de beacht mar réimír i gcomhfho 37shíol gCearbhaill: bhí muintir Uí Chearbhaill mar ríthe Oirialla go dtí deireadh an 12ú céad 42ós Éirinn: ar mhaithe leis seo, mar ‘ruling’ féach L.ÍEadhra 9, r.11d; AFM 765.17, 769.1 srl 43na naomh ord-uachtraigh: gach seans gur tagairt atá anseo don nós a luaitear i Thomas Aqu 45ceathrachadh: ar mhaithe leis seo ar ‘forty’, féach Stair.Bhíobla.III leathanach 27 l.14; DCC 46san gcalainn: le haghaidh seo sa chiall ‘calendar year’, féach BNnÉ 231; SgéaltaRóm. 62, 1

Léamha

1. Mo nuair, brath. 2. géugleabhar. 3. ø ngnáth, nuadhchair. 4. ccrúadhaibh. 5. ccaor, acéimnioghadh nuachtar. 6. gamhuil, déirdre asgéimh sa mbuadhaibh. 7. géug, ccuirnnin fanndlaoith iccúachaibh. 8. ø tileadh, dtrásd aspairn, núalaibh. 9. deigh ingean émuinn bhéusaigh. 10. dar, nuair. 11. ni dhúirnin abhfoirinchaoi anúaincheas. 12. dfáig sni húaill. 13. ø sileadh, truagh ghul. 14. fáoi an, dar fheach, ccúaladh. 15. samhuil, nior. 16. a neifeacht bhúan dí. 17. aindear, ø thug ceim. 18. abéil, léan, sdúama. 19. Náoi, leanmháoi, gheanmnaoi. 21. trearthaigh, sduama. 22. chaoimh ingean, shuaithnidh. 23. Aniomchar, oigh. 24. ø smuaineadh, dearach, ar, chéasaibh, uainghil. 25. Trosgadh tréighionas, súan. 26. sna. 27. Chroidhe. 28. chaoimh ingean áluinn chráibhtheach chúanna. 29. dfáig, da ccúalaigh. 30. sar ccomhraigh. 31. fa Chaislean Séaan sfan taebh ó thuaithe. 32. greine, buanghul. 33. sa, os áird, crádh, uansgur. 34. dar, fáoi chéo grúama. 35. da, bhlathbhine. 36. caitrina, bheacht ingean sduama. 37. do dhearbhfuil suiol ccearbhuill, ghúaismhur. 38. táoi, fa. 39. accré fáoi. 40. aleithid so luath dhi. 41. so chúalaigh. 42. beannocht, ngaedhal os eirinn. 43. beannocht, cleire sna náomh ord uachtraigh. 44. flaithios righ, náomh, fedhm uirrthi fuasgailt. 45. mile, ccead, cuinn. 46. bliaghuin, ccalluinn. 47. de, ler sáeradh. 48. heag, ni dhuirnin.

6. AR AN ATHAIR SÉAMUS Ó DUBHTHAIDH

Foinse: ARÉ 23 M 4, 135; Moore (1955, 57–8).

Séamus Ó Dubhthaidh:

Seo dán ar an Athair Séamus Ó Dubhthaidh, a bhí ina shagart paróiste i dTigh Thaláin i mbarúntacht Mhuineacháin ar theorainn Chontae Ard Mhacha. Bhí sé ina chónaí i mbaile fearainn Thulaigh Loiscthe sa pharóiste sin de réir Burke (294). Is cosúil go raibh sé ansin idir na blianta 1731 agus 1744 (Mc Kenna J. E., 287). Feallmharaíodh deartháir leis, agus tugadh breithiúnas orthu siúd a bhí ciontach as an choir sin i 1745 (Moore 1955, 54).

7 bhuídheacht: le haghaidh buídheacht mar ‘piety’, féach Donlevy leathanach céad nócha a c 8 in umhlaíocht bhádhaidh: in umhlaíocht bhách. féach DIL s.v. bádach. 13in ard na bhfán: ní cosúil gur logainm atá anseo, ach go bhfuil sé ag tagairt do dhaoine a thé 15dá bhfiach ó phianaibh ifrinn: Is fiach spioradálta atá anseo den chineál a rinne Íosa mar atá

Léamha

2. ccéin, na. 5. carrac, ccliar. 6. Seamus. 7. tre. 8. anúmhlacht, sa cceannas. 10. searc ghrádh, suadh, úghduir. 11. na. 12. sar, da, tteagasc. 13. da, thread. 14. léigionn, uadha 15. iffrinn. 16. Da bhfiadhach. 17. geag, geanmnaidh, altoir. 18. fírén. 19. soirbhfe.

7. AR AN ATHAIR PILIB MAC ARDGHAIL

Foinse: ARÉ 23 M 4, 136–9; Moore (1955, 58–9)

Pilib Mac Ardghail

Is ar an Athair Pilib Mac Ardghail, a bhí mar shagart paróiste i gCluain Tiobraid i 1743/44 a scríobhadh an dán seo. Dhealródh sé ó thuairisc a rinneadh sa bhliain 1744 go raibh sé ina shagart ar Chluain Tiobraid íochtarach (McKenna, J. E., 513). Bhí cónaí air i gCarraig an Iúir, trí mhíle ó Chluain Tiobraid i mBarúntacht Chríoch Mhúrn in oirthear Chontae Mhuineacháin, thart faoi cheithre mhíle ó theorainn Chontae Ard Mhacha (Rushe, 291; Moore 1955, 54). Sa lámhscríbhinn sin a dtugtar ‘Con O’Neill’s manuscript’ tá an nóta beag ‘Philip Mc Ardle of Lackough in the Paryshe of Cluntubrit in the Countye of Monaghan’ scríofa (Ó Cuív 1965, 145). Ní gá, dar ndóigh, gurb ionann an Pilib Mac Ardghail a scríobh an nóta sin agus an fear ar scríobhadh an dán seo faoi.

Nótaí téacsúla

2 sruithfhear: maidir leis an aistriúchán ‘venerable man’ ar sruithfhear, féach AFM 1077.1–3, 5 Ghlac muintir Ardghail seilbh ar Ríocht Oirialla sa chúigiú haois déag. Is é an sinsear comó 26eineach is eangnamh: ba mhinic go mbíodh an dúblóg eineach agus eangnamh taobh le ché 27guth: maidir leis an aistriúchán ‘censure’ ar guth, féach DIL s.v. guth², agus O’Reilly Poem

Léamha

3. do, chrígh. 4. se nurra, fairbrigh. 5. do. 8. onorach. 9. charaic. 10. p, deighmheine. 11. de. 12. líomhtha, phopail. 15. searc grádh, de. 16. se, ghnath. 17. Cuaidh, chlu, toir, tiar. 18. bhfoghus duibh, sa nemchian. 19. hféile heineach is haoibh. 20. gheag geineadh on. 21. aille, os. 22. nglanghé. 23. gnuis. 24. riaghladh, o. 26. na. 27. nairge, nar. 25. Ni, dan. 26. na. 27. ø chrú. 28. gair, in, ø cumhduch. 30. Cuairt, na, machtnaoidh. 32. breag, dairfhuil.

8. CHUIG EOIN Ó MEARÁIN Foinsí: Ls. 23 A 45, 53; Ó Baoill & Ó Dochartaigh (49).

Eoin Ó Mearáin, scríobhaí

Bhí scríobhaí beo san ochtú haois déag a raibh Eoin Ó Mearáin air, agus is cosúil gurb eisean atá mar ábhar an dáin seo. Scríobh an Mearánach seo lámhscríbhinn COBÁC 11 (Ó Muirgheasa 1905, 765–6). Ábhar Ultach atá mar bhunús don lámhscríbhinn seo. Tá dánta le Séamas Dall Mac Cuarta agus le hEoghan Ó Dubhthaidh le fáil ann i measc ábhair eile. Ar f.44b den lámhscríbhinn BL Eg.128 a scríobh Muiris Ó Gormáin i 1748 tá an nóta seo a leanas, a chuireann in iúl gur chóipeáil an Gormánach ábhar ó lámhscríbhinn a scríobh Eoin Ó Mearáin:

Gona í sin Toruigheacht Shaidhbhe inghean Eoghain óig conuige sin air na scríobhadh re Muiris Mac Gormain amhuil agus mur fuaras romham is an leabhar atharda ro scríobhadh re hEoin Ó Mearan agus air sgur da sgriobhadh an t-aochtmhadh lá fithchiot don mii August aois an tigearna Mile seacht ccead agas ocht mbliadhna air dha fhithchit (Flower 1992, 359).

Ón méid sin, is féidir linn a dhéanamh amach gur scríobh Eoin Ó Mearáin lámhscríbhinn amháin eile ar a laghad seachas COBÁC ÓM 11, mar níl cóip de Toruigheacht Shaidhbhe ar fáil sa lámhscríbhinn sin. Léiríonn an méid sin fosta go raibh teagmháil déanta ag Ó Gormáin le Ó Mearáin faoin bhliain 1748.

Clann Uí Mhearáin agus saothrú an léinn i gCarraig Mhachaire Rois

Chomh maith leis seo bhí lámhscríbhinn eile, ARÉ 23 A 42 i seilbh chlann Uí Mhearáin éigin i dtús an ochtú haois déag a bhain le ceantar Charraig Mhachaire Rois agus Mhachaire Cluana i mbarúntacht Fhearnmhaighe in oirthear Chontae Mhuineacháin.¹¹ Is cóip de Pairlement Chloinne Tomáis í an lámhscríbhinn seo (Duncan, 995). Tá ainm Mhuiris Uí Ghormáin le feiceáil inti. Tá tagairtí sa dán seo do dhá scéal grinn a cumadh thart faoi thús an ochtú haois déag: Mac na Míchomhairle (Watson 1979), agus Eachtra Aodha Mhic Goireachtaidh (Williams 1969–70). Baineann na cóipeanna is luaithe de Mac na Míchomhairle le hOirialla, agus rinne Muiris Ó Gormáin é féin ceithre chóip den téacs (Watson 1969, 189). Leagtar Eachtra Aodha Mhic Goireachtaidh ar Éamonn Óg Mac Anaosa ó Fhoirceal, Ard Mhacha, atá tuairim is 15 míle ó Charraig Mhachaire Rois.

Nótaí téacsúla

12: Maidir leis an aistriúchán festivity ar ‘comhól’, féach Measgra 1 s.v. comhól. 23–4: an treas suáilce: seo ‘measarthacht’ a chlúdaíonn na coincheapa staonadh, stuamacht ag 23–5: Mac na Míochomhairle, Ghruagaigh Thíre Gan Taithí féach Mac na Mích: ll.340–684. 29–31: Aodh Madh Goireachtaidh: féach EachtraÁodh: §17. 36: …: tagann deireadh leis an scríbhneoireacht ar bhun an leathanaigh anseo, agus leantar 37: go dtiubhradh: is i nGaeilge Chonnacht is mó a fhaightear an t(h)iobhradh mar leagan c

Léamha

1. mile, maighdion. 2. aodhbha, ndeaghchló. 3. sáoi. 4. o, adeirim. 5. bhandail, mhionla, tslighe. 6. léinidhe. 7. faethbha se deir. 8. sioda 9. se deir. 10. sgudthoir, na núghdar. 11. fleadh. 12. sgach, dáoire 13. me, sdeach. 14. shéula. 15. oir, da, donchadh. 16. bhearfadh, da, sdo, se, tslighe. 17. minndealfa, ceannsaidh. 18. geanmnaoi, do, do. 18. heagluise. 19. raidhte, anbhantracht, accló, amaise, a 20. ccaoimheagosc, bhearfadh, trean, tromghraidh, síoradhbhall. 21. mbrosdfadh, lánfheardha. 22. mbiadh, subhailce, na, cceinpheaca. sdiúradh, 23. riaghludh, no, fein. no, bhi aig, miochomhairle, trath, sé, ineirgidh, 24. thire, tathaidh, leigfeadh, nemhnidh. 25. dhegharus, mbiadh, nios, mo. 26. aig, Aodh Madh Goireachtaidh, se aig dol. 28. bruighne, oile. 30. feardha, air, dan goirid. 31. a chuireadh, amhuil, ataid, maothcroíoch, o. 32. naduir, orrtha, as, ma, thead, doilsi, ni, baoghal.

9. AR DHOMHNALL MAC BRÁDAIGH

Foinse: BL Eg. 135. f.7b; O Baoill & Ó Dochartaigh (64).

Cúlra Chlann Mhic Bhrádaigh

Cumadh dán i dtreo dheireadh an tseachtú haois déag dár teideal A Arsaidh chroidhe geanamhail ruaidh a maítear faoi gurbh é duine de chlann Mhic Bhrádaigh ó dheisceart Uladh a bhí i gceist san ‘Arsaidh’. Tá an dán seo le fáil mar thús an téacs phróis Comhairle Mhic Lámha (Comhairle, 56–7). Roimh chuid de na leaganacha den dán seo, tá an intreoir seo scríofa:

Comhairle mhic Clamha Achadh na Muileann do Arsaigh Ruadh Biotaidh .i. do tseanbhodach Albanach .i. Seathan Ruadh mhac A Bradaigh, mhic Fiachra mhic Domhnaill Ghruama mhic Seathain mhic Toirdhealbhaigh etc (Ó Dufaigh & Rainey, 47).

Cuireann an méid sin an chraobh choibhneasta seo in iúl:

Ní raibh mé ábalta rud ar bith a fháil amach faoi 1 agus 2 thuas. Seans gur do Dhomhnall Gruama Ó Brádaigh (3)a scríobhadh an dán seo.

4. Pilib ‘Ministir’ Mac Brádaigh

Leagtar na dánta An Marcach agus An Dearnaid ar fhile den ainm seo (Nua.Dhuan.II, 22–3). Lena chois seo, tá seacht ndán eile luaite leis i lámhscríbhinní Acadamh Ríoga na hÉireann (Mulchrone, Fitzpatrick & Pearson, 864). Luaitear é mar údar ar Mac na Míchomhairle Watson, 122–4) agus ar Comhairle Mhic Clámha (Ó Dufaigh & Rainey, 24–5), agus chuir sé Gaeilge ar sheanmónta Tillitson i dtrátha na bliana 1711 (Williams 1986, 111–2). Maítear gur col ceathrair nó gur deartháir é le Fiachra Mac Brádaigh é (5) (Ó Buachalla 1976, 139), ach is cosúil nach bhfuil bunús ar bith leis seo (Ó Muraíle 2004). Bhí sagairt eagsúla ann darbh ainm Pilib Mac Brádaigh a mhair sa dara leath den ochtú haois déag agus agus sa chéad leath den seachtú haois déag, agus is doiligh dealú eatarthu. Bhí Pilib Mac Brádaigh amháin beo leis go dtí i ndiaidh na bliana 1737, am ar scríobh sé an lámhscríbhinn LT 3397 (Flahive, 119–130).

5. Fiachra Mac Brádaigh

Bhí file ann a bhí gníomhach san ochtú haois déag darbh ainm Fiachra Mac Brádaigh (1690–1760), agus tá gach seans ann gur seo an duine a bhí i gceist le 5 thuas. Bhí Fiachra Mac Brádaigh ina chónaí tamall dá shaol i bparóiste Dhroing (Ó Mórdha 1980, 10), atá tuairim is cúig mhíle ó thuaidh ó Shraith an Domhain i gContae an Chabháin. Mar a bheas le feiceáil thíos, is cosúil go raibh aithne de chineál éigin aige ar Mhuiris Ó Gormáin. Tá sé curtha in iúl ag Kennedy (275) gur múinteoir i scoil scairte ab ea é Fiachra Mac Brádaigh, ach níor tháinig mé ar eolas ar bith a chinntíonn an méid sin.

Sa lámhscríbhinn BL Eg.135, tá trí dhán le Fiachra Mac Brádaigh. Is moltaí iad ar James Manan, Aodh Mac Tathlaigh agus Aodh Mac Brádaigh. Bhí cónaí ar an triúr seo i mBaile Átha Cliath. I ndiaidh an chéad dáin, Da meinnsi ’m’údar Ghaodhlach no ’m’fhile líomhtha thréitheach, tá scríbhinn ann a thugann le fios go raibh aithne ag Mac Brádaigh ar Mhuiris Ó Gormáin. Seo an rud atá scríofa sa nóta ansin:

Mr. Gorman [Muiris] will be pleased to write this over again, with Good Ink, and plaine writing and I will always be his humble Servant. Do dhuine féin Fiachra Mac Bhradaigh 7ber.M.DCC.L5 (Flower 1992, 142).

Fágann seo go raibh aithne ag Fiachra Mac Brádaigh ar Ó Gormáin roimh an bhliain 1755. Dhealródh sé gur chuir Fiachra Mac Brádaigh na dánta seo chuig Ó Gormáin i mBaile Átha Cliath le go scríobhfadh sé amach arís go néata iad agus go gcuirfeadh sé ar aghaidh chuig na trí phátrún iad .i. James Manan, Aodh Mac Tathlaigh agus Aodh Mac Brádaigh.¹² Mar sin, má bhí aithne ag Ó Gormáin ar Fhiachra Mac Brádaigh, tá seans ann gur tríd an athair s’aige, Domhnall Gruama Mac Brádaigh (3) a fuair sé an aithne sin, agus gurb é an Domhnall Gruama seo atá mar ábhar an dáin seo.

6. A

Bhí an t-ainm ‘Aodh Mac Brádaigh’ ar dhuine de na daoine ar scríobh Fiachra Mac Brádaigh dán air i c.1755, ach ní cosúil gur sin an duine céanna a luaitear thuas mar ‘A’ san intreoir do ‘Comhairle Mhic Clámha’. Ar f.4 de BL Eg.155 roimh an dán ar an Aodh Mac Brádaigh seo tá an ginealas s’aige scríofa amach. Cuireann an ginealas sin in iúl gur Aodh mac Sheáin mac Gillapadruig mac Cathail a bhí sa duine seo. Ní féidir, mar sin, gur mac le Fiachra Mac Brádaigh a bhí ann, nó go raibh gaol gairid aige leis, go fiú.

Dátú ar an dán

Tá sé chóir a bheith dodhéanta dáta a chur leis an chuid is mó de dhánta Uí Ghormáin. Is féidir, áfach, go bhfuil fianaise áirithe ann a bhaineann leis an dán seo a chuireann ar ár gcumas dáta réasúnta cruinn a chur leis. Is ar f.7b den lámhscríbhinn BL Eg.135 atá an taon chóip den dán seo le Ó Gormáin. Roimh an dán seo ar an leathanach céanna den lámhscríbhinn, tá rann faoin tsioc mhór a bhí ann sa bhliain 1740. Ní mór, mar sin, gur scríobhadh an dán seo i ndiaidh na bliana sin. Thig linn Ó Gormáin a shuí i mBaile Átha Cliath ón 1763 ar aghaidh agus níl fianaise ar bith againn gur thug sé cuairt ar Chontae an Chabháin i ndiaidh na bliana sin. Is dócha, mar sin, gur idir 1740 agus 1763 a scríobh Ó Gormáin an dán seo.

Nótaí téacsúla

1–4 Ní rud as an nua i dtraidisiún liteartha na nGael é go labhraíonn file leis an leabhar atá á ch 3 Go hAcharathain: seo Achadh Rathain, nó Agharahan, baile fearainn atá i bparóiste Eanac 8 le heineach: ar mhaithe le eineach mar ‘hospitality, generosity’, féach DIL s.v. enech (d). 10 an Gharbhriain: seo ainm eile ar dhúiche Uí Ruairc a raibh páirteanna de chontaetha Liatro 16 gearr: is é an léamh a thugann Ó Baoill agus Ó Dochartaigh air seo ná ‘gráin’. Is é an rud

Léamha

1. mile. 2. Idir leabhrán agus bán, tá cao scríofa, ach tá poncanna dúigh curtha isteach thart air ag cur in iúl nach páirt den dán é. 3. Mar bhfuil. 4. Tuigsoir. 5. fos, fa. 7. ceile, blaith. 10. liomhtha. 11. cliu. 14. a dtrachtaim, bheith triall. 15. da, no. 16. da, bhfagainn, thu.

10. AR HUGH PERCY

Foinse: Percy, leathanaigh 213–6, Caisleán Alnwick, Northumberland.

Seo é an chéad dán a scríobh Muiris Ó Gormáin ar na leasríthe a bhí i réim in Éirinn sa dara leath den ochtú haois déag. Is iad na leasríthe eile ar scríobh Ó Gormáin dánta orthu ná George Townsend, John Hobart agus George Nugent Grenville. Is léir gur cóipeanna atá sna dánta sin uilig den dán ar Hugh Percy atá in eagar agam anseo. Tá na dánta ar na leasríthe eile ar fáil in Aguisín A thíos.

Saol Hugh Percy

Rugadh Hugh Smithson i 1712 agus d’fhás sé aníos i Yorkshire Shasana. Chuaigh sé go Coláiste Chorp Chríost i 1730 agus i 1740 rinneadh Teachta Parlaiminte de. Sa bhliain chéanna phós sé Elizabeth Seymour, a bhí le bheith mar oidhre ar eastáit chlann Percy i Northumberland agus Middlesex (Cannon, 1). Sa bhliain 1750, d’athraigh Hugh Smithson a ainm go Percy agus tháinig sé in éifeacht ar eastát a mhná. Tháinig sé i dtír in Éirinn mar Leasrí ar 22 Meán Fómhair 1763 (Mahony, 25 n2). Is cosúil gur bhain a bhean chéile sult as an tréimhse a chaith siad i mBaile Átha Cliath (Cannon, 3), ach níorbh amhlaidh a bhí an scéal do Hugh Percy. Baineadh siar as faoin ‘mixed and equivocal attitude’ a bhí ag cuid de na polaiteoirí Éireannacha faoi Chonradh Versailles (McDowell 1988, 199). Chomh maith leis sin, bhí Seoirse III i ndiaidh cinneadh a dhéanamh nach dtugfaí pinsin saoil amach do Theachtaí Parlaiminte ní ba mhó, agus bhí ar Percy an beart seo a chosaint os comhair Theach na Parlaiminte (McDowell 1979, 214–5). D’éirigh sé as an phost ar chúiseanna sláinte i 1765, ach mhair sé leis go dtí an 6 Iúil 1786.

Is cosúil gur scríobh an Gormánach an dán seo i 1763, an bhliain inar ceapadh Townsend mar Leasrí. Sa bhliain chéanna, scríobh an file Sasanach Christopher Smart (1722–71) dán ag ceiliúradh a cheapacháin mar Leasrí ar Éirinn. Tá línte sa dán seo a chuireann dán Uí Ghormáin ar Townsend i gcuimhne dúinn. Mar shampla, tá cosúlacht idir:

Thou virtue all the live-long year, Refuse her eulogy to hear, She must attend today. All hail to that transcendant fair, That crown’d thy wishes with an heir, And bless’d her native land: Still shoots thy undegenerate line, Like oak from oak, and pine from pine, As goodly and as grand (Chalmers, 58).

ag Christopher Smart, agus:

Go mba saolach tú in Áth Cliath, ’s do theaghlach uile ar aonrian, is daoibh is ceart an chraobh anois, ’s nach raibh tú i bhfad ’na héagmais…

Ga mba séanmhar saolach do chlann mhac mar oighribh dílis don iarlaíocht, feadh a shileas uisce i sruthaibh nó a fhásas féar ar mhíntolchaibh

sa dán seo ag Ó Gormáin.

Mar sin féin, ní chaithfidh sé go raibh tionchar ag dán Smart ar Ó Gormáin nó vice versa. Is reitric chomhchoiteann í seo atá le fáil in a lán dánta molta.

Leagan Béarla Uí Ghormáin

Ar mhaithe le cúrsaí leanúnachais, socraíodh ar gan an taistriúchán, nó an leagan Béarla a scríobh Ó Gormáin féin den dán seo a chur ar fáil go comhthreomhar leis an téacs Gaeilge i gcorp an téacs thuas. Tugaim thíos anseo é:

Foinse: Percy, 213–6.

1.

Happy is it for thee Hibernia That at length you have found a Husband That will not suffer thy wrongs to be neglected In the secret councill, or the publick assembly.

2.

3.

Welcome art thou to the Land of Conn¹³ And long be thy habitation among us Instructing us in Law and Equity Banishing offences and injustice. Long hath thy coming been prophecied O Victorious Earl of Good Renown To an happy old Age mayest thou live With thy noble Countess and beautiful offspring

Rannta 4–8 ar iarraidh ón lámhscríbhinn

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

The Earth pours her increase, the cows their Milk The Trees bear Fruit a Second Time Such are the effects of thy Arrival As on inspection is most evident. Long may you dwell in Dublin And your whole Family with you To you is the Branch of Laurels due And quickly may you receive it. Thou beloved and adored by the worthy Thou mighty chief of the numerous Hosts A high dignity is justly thine O winning countenance that none can reprehend. The Learned and the Bards of Ireland In thy praise are all unanimous Yet knowledge is wanting to them and Me The third part of thy prefections to number. The Earl of Northumberland is the Man Most noble and generous of any born A Man like Guaire¹⁴ bestowing valuable Gifts An Heart without Hardness, without Reproach. An Earldom is not correspondent to thee Though that be an exalted Dignity According to his Works is the Eminence of each Man And thy works are of the highest Rank. Thou art the King’s Vice gerent in Majesty Due to thee is rule and a high station Not more congenial to the Lake is the Duck Than to thy heart hospitality, and Liberality. To prosperity & old Age, may thy offspring endure As genuine Heirs to thy Earldom while water pours through the streams

or Grass springeth on the beauteous Hillocks.

Nótaí téacsúla

Ceannscríbhinn: The following Irish poem is humbly dedicated to his Excellency, Hugh, Earl of Northumberland, Lord Lieutenant, General, and General Governor of Ireland; and the same translated into English, by your Excellencies (sic) most humble and obedient Servant, Maurice Gorman. Professor of the Irish Language at the Mashing Keeve in Marys lane Dublin. Nov. 1763.

3 leigim faoi lár ‘I allow to drop, let slide’ Dinn. Is coitianta mbíodh ní + aimsir láithreach 13–6 Is cosúil go bhfuil an rann seo bunaithe ar r.2 den dán dar teideal Fáilte do da chuairt, a 16 Dealraíonn sé gur tagairt bhíobalta í seo don ateacht mar a léirítear é in Eoin 11, 24–5 s 18–9 Neptune agus Aeolus: Is diachtaí ó mhiotasaíocht na Sean-Ghréige iad seo. Neptune: Se 20 dubhthonnach: is cosúil gur imeartas atá anseo ar Duibhlinn, ceann de na hainmneacha 25–8 Dar le Mahony (30) go dtagraíonn na línte seo do phatrúnacht Northumberland ar Ospid 29–30Is móitíf choitianta í seo i bhfilíocht na scol go mbíonn an tír faoi bhláth nuair a bhíonn 33 Seans gur aithris atá sa rann seo ar rann ón dán Búaidh nÁodh ar aicme Fhearghna a scr 41 A leannáin seirce na sua: is dócha gur macalla é seo den chéad líne den mholadh sin a c 52 Féach 11, ll.44; 1, ll.21–2. 59–60Féach 11, ll.39–40. 61 Bhí triúr páistí ag Hugh Percy agus a bhean Elizabeth, beirt mhac agus iníon amháin. R

Léamha

2. fúair, fa, dheóigh. 3. léigeann, fo. 4. a, ccomhdháil. 5. crích, Chuinn. 6. Sgo madh búan, chómhnaidh, aguinn. 7. follumhnadh, dlighe, ceirt. 8. éigceirt. 9. ttairngire. 10. Íarla bhúadhaigh, ndéaghbheart. 11. madh sáoghlach. 12. chuntáois úasal sdo. 13. Íarla, oirdheirc. 14. bfearr, nach bíadh fáoi. 15. abheith, choidhche béo. 16. neirgheadh, anaonló. 17. air. 18. thréunmhuir. 19. isteach. 20. cúan. 21. fáoilidh, táid, meic. 22. dáoine, áosda, macaímh. 23. bhéol, béol. 24. tréad, tiodhlachtaidh. 25. sna. 26. sna, ndáor, anachrann. 27. Ø réir. 28. lúach, lúaidheacht. 29. tórrtha. 30. air, sair, tuinn, háoibhinn. 31. héisg, asteach. 32. tair, tair, bhrúachaibh. 33. Íoth, a núir, búaibh. 34. tórrtha. 35. tre, Ø thagaid. 37. madh, sáoghlach, a náth clíath. 38. sdo, air, énrian. 39. chráobh. 40. sna, Ø bhfad, héugmhois. 41. súadh. 42. mhíleadh, mhórdha, ttromshlúagh. 43. árdchéim. 44. áobha, mhíochlú. 45. éigsi, fail. 46. dáonláimh. 47. héol, dhamh. 48. trián, a dáireamh. 50. úaisle, geineadh. 51. Ghuaire, séud. 52. chrúas. 53. Ni, hiarlaigheacht, budh. 54. oirdheirc. 55. Ø réir. 56. oireamhnach. 57. As, rígh. 58. dar, flaithios. 59. áirdchéim. 60. no, dhíbhsi. 61. madh, séunmhar, saoghlach. 62. díleas, iarlaigheacht. 63. shiubhlas. 64. féur, móntolchaibh. 65. madh, buadhach, chuairtsi, fail. 66. ghrúagaidh, fúair, túairisg. 67. sdo, chuallaigh, núadhreach, naingeal, accáil. 68. Sdo, grúaidhearga, on.

11. AR AN ARDEASPAG PÁDRAIG MAC SÍOMAIN

Foinsí: BL. Eg110. ff.66–9; Ó Fiaich (1992).

Saol Phádraig Mhic Síomain

Tá cur síos cuimsitheach déanta ag Ó Fiaich (1992, 122–3) ar shaol Mhic Síomain, ach ní miste, ar mhaithe le hiomláine, achoimre a thabhairt anseo ar an chuntas sin. Ba mhac le Risteárd Mac Síomain é Pádraig, agus rugadh i dtrátha na bliana 1695 é i gCluain Saileach i gContae Átha Cliath. Fuair sé oiliúint mar shagart i Seville agus in áiteanna eile (Fenning, 200). Oirníodh é timpeall 1720 agus fuair sé dochtúireacht sa diagacht. Ina dhiaidh sin chaith sé seacht mbliana in ambasáid na Spáinne i Londain. D’fhill sé ar Bhaile Átha Cliath i 1727 agus ceapadh é mar shagart paróiste i bparóiste Naomh Pól. I 1733, toghadh ina chanónach é agus ainmníodh é mar Bhiocáire Ginearálta Bhaile Átha Cliath an bhliain ina dhiaidh sin. Sa bhliain 1744, athraíodh go dtí paróiste Naomh Michan é agus rinneadh deagánach de. Ceapadh é mar Ardeaspag Bhaile Átha Cliath sa bhliain 1765. Fuair sé bás an 9 Bealtaine 1769 i Sráid Phroinsias, áit a raibh sé ina chónaí ó ceapadh ina Ard-Easpag é. Cuireadh é i dtuama a mhuintire i gCluain Saileach. Sin thuas achoimre ar scéal a bheatha ag Ó Fiaich (1992, 122– 3). Bhí Gaeilge líofa agus suim mhór sa teanga ag an té a tháinig i gcomharbacht ar Mhac Síomain mar Ardeaspag Bhaile Átha Cliath .i. Seán Mac an tSaoir. Dalta Mhic an tSaoir, dealraíonn sé go raibh eolas nár bheag ag Mac Síomain ar an Ghaeilge. Sa dán seo, cuireann Ó Gormáin in iúl go bhfuil eolas ag Mac Síomain ar an ‘cruaidh-Ghaeilge’ .i. an Ghaeilge Chlasaiceach. Lena chois seo, tá fianaise ann go raibh Nua-Ghaeilge, agus labhairt na Gaeilge ag Mac Síomain. Sa bhliain 1763, bhí argóint ann idir na hoird éagsúla san Eaglais Chaitliceach faoi sheasamh na Gaeilge san obair thréadach i ndeoisí Laighean. Tionóladh cúirt i nDouai leis an scéal a shocrú, agus thug Mac Síomain teistiméireacht, i

nGaeilge, ag maíomh gur cheart go raibh Gaeilge ag gach sagart a bhí chun a bheith ag obair i ndeoisí Laighean (Mac Cána, 33).

Nótaí téacsúla

7 cian: tá an focal seo scríofa sa lámhscríbhinn mar mhalairt don fhocal fada. Tá an chum 20 iomchuídhe: is leagan é seo de iomchubhaidh ‘very suitable, convenient, appropriate to 22 agus airdchéim ag Sevill: faoin líne seo tá ‘tre leighionn stre loighic oirdhearc’ scríofa a 28 Idir seo agus líne 30, tá na línte seo a leanas le fáil i lámhscríbhneoireacht atá níos lú ná 29–30 Seo tagairt do na cineálacha éagsúla ‘béarla’ a theagasc Gaedheal mac Eathoir faoi stiúr 35 leabhair diúltach: ba mhinic i nGaeilge Oirdheisceart Uladh go mbaintí úsáid as leagan 39 don loch an lach: seans gur macalla é seo ar an chéad líne den seancheathrún sin a bhíod 44 toibhéim: maidir leis an aistriúchán ‘blemish’ ar toibhéim, féach Nua.Dhuan.II s.v. ‘toib 45 bhaothbhig: is comhfhocal é seo comhdhéanta de baoth ‘foolish, vain, reckless; soft, we 46 béim: maidir leis an aistriúchán ‘fault’ ar béim, féach béim (e) ‘blemish, fault, disgrace’ 46 in aoncháil: maidir leis an aistriúchán ‘never’ air seo, féach L.Íéadhra (17, r.3). Gérbh io 48 aithfir: is cosúil gur ainm briathartha díoraithe seo ó aithber ‘reproach’ (Thurneysen, 21 57–8 féach 2, ll.17–8. 59 féach 5, l.11. 61 dlithe Phóil: seo dearbhphrionsabail na Críostaíochta mar a mhínigh Naomh Pól do na R 62 don: amhail cian i líne 7 thuas, tá seo scríofa sa lámhscríbhinn mar mhalairt don fhocal 63–4 féach 2, 21–2. 65–8 féach 2, 9–12. 69–76 féach 2, 25–32.

Léamha

1. ath clíath. 2. posadh, prealoid. 4. Pádruig, diadhocht. 8. oirdheirc. 5 pheadair, dlighe. 6. id Áirdeaspucc. 7. cían, o. 8. náirdchéim, úasail. 9. sna. 10. ndáor, anachrann. 11. da ccothughadh sda ttógbhail suas. 12. an, a néagcrúúas. 13. ni, faghail, ccrich, bhanba. 14. an oile. 15. leighinn. 16. bhfallsamhnacht sa ndíadhacht. 17. Madh, chúartaighe, thuinn go tuinn. 18. ma ccuairt. 19. Ni. 20. don, iomhuibhdhe. 22. Áirdchéim. 23. tar, bhur. 24. líonmhuir, accomhdháil. 25. priomhtheanga. 26. fircheart. 27. Laidion. 28. Chruaidh Ghaoidheilg. 29. Ni, bérla, deis, tuir. 30. da. 31. glan mheabhair. 32. canamhuin. 33. Sgriúdthóir sgagtha. 34. Ughdar, máirdthighearna. 35. gabhtha. 36. fíor scrioptur, canonta. 37. Prealaid, chuir. 38. ríalta. 39. ni. 40. duibhsi. 41. díomus, úaill. 42. aonchlúain. 43. fúair, accéin. 44. chrúas. 46. ni, anáoncháil. 47. angrádh, sla. 49. dlightheach. 50. prealoid. 51. príomhfhaidh, a nath clíath na cclog. 52. tighearna, árd easpog. 53. fa dhéoigh. 54. dar thíodhlaic dhibh. 55. do, bhur ccoimhidheacht. 56. carthannocht. 58. peacthach, shíorbhas. 59. amhuil, na measg. 60. sdiúradh, sda. 61. Colomhuin, andlighe. 63. léigeann, cáora, séd. 64. ttabhairt, air. 65. Pádruig. 66. earraid, doghroing. 67. deineach, dfeile. 68. sáorghrádh. 69. A measg, cáoin. 70. sáoibhshliocht, chailbhín. 71. luitérian. 72. tríath. 73. madraidh, állta. 74. lámhaidh, imeasg, thshaoirthréid. 75. cían. 76. súaircfhear, doirbhfeas. 78. tárnocht. 79. ata, sgo. 80. dhídionóir, dlighe, náoimhcheall. 81. ath cliath. 82. núadh chéile. 83. sgo mairigh, seision. 84. athtuirse. 85. madh, sáoghlach, athtuirse. 86. dídionóir, sna. 87. chríosda, mhílidh, sna. 88. mur, Ísrael sa neigipte.

12. AR AN RÚNAIRE OIREIRC SIOR SEORSA MACARTNA, RIDIRE

Foinsí: N. ARÉ Lámhscríbhinn 23 N 5, ar lámhscríbhinn chumaisc í a bhfuil lámha cúpla duine le sonrú ann. Tá an pháirt a bhfuil an dán seo, agus an dán fáiltithe ar John Hobart ann (leathanaigh 1–23) scríofa i láimh Uí Ghormáin. Ceapadh John Hobart mar Fhear Ionaid an Rí i 1777. Mar sin, dhealródh sé gur scríobhadh an pháirt seo den lámhscríbhinn seo sa bhliain sin nó ina dhiaidh. D. ARÉ Lámhscríbhinn 23 D 16, atá ina leabhar gearrthóg a bhfuil míreanna inti scríofa ag an Ghormánach, ag Cathal Ó Conchubhair Bhéal Átha na gCarr agus ag Seán Ó Donnabháin. Níl na leathanaigh sa lámhscríbhinn seo uilig ar an méid chéanna, agus cuireann ord na leathanach ann in iúl gur cuireadh le chéile í am éigin sa naoú haois déag. Tá lámh Sheáin Uí Dhonnabháin (1806–61) ar leathanaigh 175–9, agus tá lámh Chathail Uí Chonchubhair (†1791) ar leathanaigh 223, 316 agus 317 (Fitzpatrick, 1459). Dar le Fitzpatrick (1464), is i láimh Chathail Uí Chonchubhair atá rannta 7–8 den dán seo ar leathanaigh 316– 7 den lámhscríbhinn. Ar leathanach 223 de D, tá dhá véarsa breise le Ó Gormáin. Tá an chosúlacht orthu go mbaineann siad le Seoirse Macartney, ach níl siad le fáil in aon chóip eile den dán seo. Sa chuid uachtarach den leathanach seo, tá na véarsaí scríofa i láimh Uí Ghormáin, agus ar an leath íochtarach den leathanach, tá siad scríofa amach arís, le ‘leasuithe’, i láimh eile. Ar chiumhais an leathanaigh sin, tá nóta ann le hEoghan Ó Comhraí ag maíomh gur le Peadar Ó Conaill an lámh sin (ARÉ 23 D 16, 223). Ní aontaíonn Fitzpatrick (1463) le tuairim sin Uí Chomhraí, ach tá an-chosúlacht idir an lámh seo agus lámh Pheadair Uí Chonaill i C. Seo thíos na véarsaí breise sin i lámh Uí Ghormáin atá le fáil ar leathanach 223:

As aoibhinn don oilean ar hoileadh thú sdon árdscoil ina bhfuair sibh mórchlú ta nois ag eitiol go cinnte suas ansna fiormameinnte O Alma! go raibh do chlann uile Gach aon ag sárughadh aroile Ag moladh an óigmhicsi re chéile [ag] cur achlú os áird a nimchéine.

Tá sé doiligh a dhéanamh amach uaidh seo cé acu an pháirt den dán seo ar Macartney atá sna véarsaí sin thuas nó an mbaineann siad le dán eile. Tá an tagairt do ‘Alma’ ag teacht le línte 26, 31 den leagan den dán atá ar fáil in N. B’fhéidir gur pháirt de bhundréacht an dáin a bhí sna véarsaí seo, ach gur shocraigh an Gormánach ar gan iad a chur isteach sa dréacht deiridh. G. LNÉ Lámhscríbhinn G 286 le Seán Mac an tSaoir. Scríobhadh an chuid a bhfuil an dán ar Macartney ann (leathanaigh 66–8) i ndiaidh 1770 (Ní Shéaghdha 1982, 6–7). Níl ach an chéad sé véarsa den dán seo le fáil ann, ach is cóip an-iontaofa é de na véarsaí sin mar atá siad le fáil i láimh an údair féin i N agus i C. C. MN Lámhscríbhinn C113. Ní lámhscríbhinn atá anseo le fírinne, ach cnuasach de leathanaigh fhánacha bailithe le chéile gan cheangal taobh istigh de leathanach fúlscap agus stiall de chairtchlár. Tá na punanna scríbhinní curtha in ord aibítre ó A go K ag an chláraitheoir. Is C atá ar an phunann a bhfuil dán seo Uí Ghormáin ann (Ó Fiannachta, 76–7). Tá an nóta seo le hEoghan Ó Comhraí ar leathanach a haon den phunann seo:

Maurice O Gorman cecinit for Sir George Mc Carthna (in the handwriting of

Peter Connell author of a Ms. Irish Dictionary). It appears that this copy was intended for Mr. O Conor with its translation.

Is léir gurbh é Peadar Ó Conaill, scríobhaí agus foclóirí a mhair san ochtú haois déag, agus gur Cathal Ó Conchubhair Bhéal Átha na gCarr a bhí i gceist ag Ó Comhraí sa nóta sin. Níl ach an chéad sé véarsa den dán le fáil sa chóip seo, chomh maith leis an aistriúchán céanna ar na véarsaí sin a fhaightear in N. Tá gluais mhínithe curtha isteach ag Peadar Ó Conaill ag bun an dáin anseo. Tugtar na mínithe siúd Uí Chonaill sna nótaí thíos.

Cúlra agus saol George Macartney (1737–1806)

Rugadh George Macartney (4), an té ar scríobhadh an dán seo ina onóir, an 14 Bealtaine 1737 i Lios an Iúir, cóngarach don Bhaile Meánach i gContae Aontroma. Ba mhac é le George Macartney (3), a bhí pósta ar Elizabeth Dobbins. Tháinig sin-seanathair George Óig Macartney, a raibh an leasainm Black George (1) air, go cúige Uladh sa bhliain 1649 ó Achadh nan Leac in Oirthear Ayrshire i ndeisceart na hAlban. Fear gnó rachmasach a bhí in Black George a raibh gnónna éagsúla aige i mBéal Feirste, agus faoin am ar tháinig George Óg (an té faoinar scríobhadh an dán seo) ar an saol, b’úinéirí suntasacha talún iad clann Macartney, agus bhí glacadh leo mar theaghlach mionuaisle Ultach-Albanach (Roebuck, 3–6; Bartlett 1978, vii). Mar sin féin, ní raibh teaghlach Macartney chomh saibhir sin go dtiocfadh le George óg a shaol a chaitheamh go díomhaoin gan a chuid a shaothrú. Fuair George Óg Macartney (4) oideachas príobháideach ina óige, agus cuireadh go Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, é nuair a bhí sé cúig bliana déag d’aois. Bhain sé BA amach i 1754 agus ghnóthaigh sé MA i 1759 (Roebuck, 10– 11). Ina dhiaidh sin, chuaigh sé go Londain le staidéar a dhéanamh ar an dlí. I ndiaidh dó tamall gearr a chaitheamh sa Teampall Meánach, thug sé droim láimhe don dlí agus chuaigh ar imchuairt mhór na hEorpa, rud a ba ghnách le fir óga uaisle a dhéanamh an tráth sin. Nuair a bhí sé ar an imchuairt seo, bhuail sé le fear óg Sasanach Stephen Fox, mac leis an Tiarna Holland, tiarna a raibh antionchar aige ar pholaitíocht na Breataine. Bhí dúil mhór ag Stephen Fox sa chearrbhachas agus san ól, agus dealraíonn sé gur fheidhmigh Macartney mar ‘companion and mentor’ aige, rud a thuill buíochas a athar, an Tiarna Holland, dó. Agus é amuigh san Eoraip, bhuail Macartney leis na scríbhneoirí Francacha, Rousseau agus Voltaire (Roebuck, 17). Nuair a phill Macartney go Sasana i 1763, bhí sé ag iarraidh post a fháil mar Theachta Parlaiminte i Westminister, ach níor éirigh leis. An bhliain ina dhiaidh seo, le cuidiú ón Tiarna Holland, d’éirigh leis post a fháil mar Thoscaire Urghnách go dtí cúirt Chaitríona Móire i St. Petersburgh (Bartlett 1978, vii–viii). D’fhan sé sa Rúis ar feadh trí bliana. Is cosúil gur fheidhmigh sé as a stuaim féin anseo gan fanacht le treoracha ó Londain, rud a tharraing fearg údaráis Shasana air (Roberts, 49–50), agus go raibh sé ciontach as cúpla faux pas dioplómaitiúil a dhéanamh – ceann acu le duine d’Fheithideoirí Mná Chaitríona Móire. Mar thoradh ar an eachtra seo, bhí cosc air dul ar ais chun na Rúise (Roberts, 58–60; Bartlett 1978, ix). Ina ainneoin seo, d’éirigh go measartha maith lena mhisean

taidhleoireachta sa Rúis (Bartlett 1978, viii; Roberts, 64–65). I mí Eanáir 1768, phós Macartney an Bhantiarna Jane Stuart, iníon le John Stuart, Tiarna Bute, a bhí mar Phríomh-Aire na Breataine Móire 1762–3 (Mac Dowell, 199; Roberts, 60). Is trí thionchar Bute a fuair Macartney an post mar Rúnaí ag Fear Ionaid an Rí in Éirinn i 1769. D’fhág sé seo go raibh Macartney ag baint faoi i mBaile Átha Cliath arís i Meán Fómhair na bliana sin go dtí mí Iúil 1773 (Bartlett 1983, 66, 84; Bartlett 1978, x–xiii). Am corrach go leor a bhí ann sa pholaitíocht Angla-Éireannach an tráth seo. Bhí Forógra Shaoirse Mheiriceá i ndiaidh a shínithe i 1766 agus bhí sé i gceist ag Fear Ionaid an Rí, An Tiarna Townsend, cumhacht Shasanach a dhaingniú in Éirinn (Bartlett 1979, 94–5; Bartlett 1978, xvii). Chomh maith leis sin, bhí Rí Seoirse III ag dúil le Townsend beart a bhrú tríd an Pharlaimint ag méadú na bhfórsaí míleata in Éirinn ó 12,000 go 15,000 fear. Chuir seo olc ar go leor de Thiarnaí na hÉireann, agus is minic a thit sé ar Macartney dul os comhair na Parlaiminte leis an bheart seo agus le beartanna eile a chur i láthair (Bartlett 1983, 73–6). Dá bharr seo, fuair Macartney a sciar féin de cháineadh sa Freeman’s Journal¹⁵ agus san fhoilseachán liobrálach aorach Baratariana.¹ Lena chois seo, níl na staraithe ar aon intinn faoi cé chomh héifeachtach is a bhí Macartney i mbun díospóireachta. Maíonn Bartlett (1983, 74) go raibh sé giorraisc agus borb i mbun cainte ar uairibh, ach cuireann McDowell (1988, 207) in iúl go raibh Macartney ‘charming, quick-witted, and unruffled in debate.’ I dtaca leis seo de, tugann Ó Gormáin le fios sa dán seo gur sheachain Macartney an tsiollaireacht agus an chabantacht:

Uabhar dod’ chroídhe, as meilg, is feallghníomh, gar do níamhcheilg (13–4)

D’haigh Macartney féin nárbh é ba sofaisticiúla i mbun óráide. Mar a dúirt sé in óráid do Theach na Parlaiminte i mí Feabhra 1771 (Bartlett 1978, 338), ‘I am no orator; I affect no ambitious ornaments of speech and solicit not applause of that kind which others so deservedly enjoy.’ Le fírinne, bhí Macartney in ionad nár bhaol dó só agus é mar Rúnaí ag

Townsend. Ní raibh an chumhacht aige dul i bhfeidhm ar chúrsaí polaitíochta sa tír, ná ní raibh ionchur ar bith aige i ndréachtú polasaí. Ní raibh ann ach ionadaí Townsend (Johnson 1983, 89). Dealraíonn sé nár aontaigh sé i gcónaí leis na hargóintí a raibh sé de dhualgas air a chur chun tosaigh ar na teachtaí parlaiminte, agus nocht sé in amannaí go raibh bá aige le bochtáin, le heasaontóirí agus le Caitlicigh na tíre. Bhí an méid seo le rá aige in éadan aisghairm Dhlí Poyning:

Shall the poor be relieved or manufactures improved or commerce intensified? Will the Irish landlord be less severe to his miserable tenant? Will the dissenter enjoy more toleration? Will he be relieved from a test, a load on his conscience? Will the opprest [sic] Roman Catholic be enabled to acquire fixed property or secure the little he has left? (ag Bartlett 1983, 85).

Léireodh an sliocht sin thuas agus an dán molta seo leis an Ghormánach gur liobrálach agus gur tírghráthóir Éireannach a bhí i Macartney. In ainneoin na fianaise seo, is léir gur chreid sé go daingean gur cheart reachtaíocht Bhreatnach a chur i bhfeidhm go docht ar fud na himpire, agus gur cheart go raibh aontacht reachtaíoch ann idir An Bhreatain Mhór agus Éire (Bartlett 1983, 86–7). Dhealródh sé nach raibh Macartney sásta a bheith lonnaithe in Éirinn sa chéad dul síos, agus lean sé air le linn dó bheith i mBaile Átha Cliath ag impí ar an rialtas post níos mórchúisí a thabhairt dó (Bartlett 1983, 76). Dar ndóigh, d’fhéadfaí glacadh leis an impí seo ar an rialtas mar chomhartha ar uaillmhian agus ar fhiontraíocht Macartney. Mar chomhartha eile ar é a bheith ag iarraidh Éire a fhágáil ina dhiaidh, sheas sé mar shaoránach Albanach do Ayr i dtoghchán ginearálta 1774 (Johnson, 90). Rinneadh Tiarna de Mhacartney i 1766, agus sa bhliain chéanna ceapadh mar ghobharnóir ar Ghreanáda, na Greanádaí agus Tobága sna hIndiacha Thiar é. Ghabh na Francaigh Macartney i 1779 le linn an Chogaidh Mheiriceánaigh agus d’fhill sé go Sasana an bhliain sin i ndiaidh dó gach a raibh aige a chailleadh. Ina dhiaidh sin, chaith sé tréimhse chorrach ó 1781–85 mar Ghobharnóir ar Madras san Ind. Bhí sé tamall sa tSín (1791–4) mar an chéad Ambasadóir ón Bhreatain sa tír sin agus trí bliana mar Ghobharnóir i gCóilíneacht Rinn an Dóchais san Afraic ó 1795 ar aghaidh. Sa bhliain 1798, d’éirigh sé as an pholaitíocht, agus

d’fhill sé go Londain, áit ar chónaigh sé lena bhean. Tugadh ardú céime mar Iarla dó sula bhfuair sé bás an 21 Márta 1806 (Bartlett 1978, xlv–xlviii).

Ó Gormáin, Vallencey Ó Conchubhair agus Macartney

Dealraíonn sé gur fheidhmigh Vallancey mar idirghabhálaí idir Ó Gormáin agus Macartney. I litir a scríobh Charles Vallancey chuig Cathal Ó Conchubhair an 14 Nollaig 1771, tá an méid seo a leanas scríofa:

Gorman requests I will tell you that I had his verses presented to Sir George Macartney who rewarded his panegyric with five guineas¹⁷ (ARÉ B i 1, 14 Nollaig).

I litir a scríobh Cathal Ó Conchubhair ina dhiaidh sin chuig an Ard-Easpag Mac an tSaoir an 10 Eanáir 1772, scríobh Ó Conchubhair an méid seo a leanas:

Would you believe it that an Irish dám [dán] was patronized in the age we live in, and yet poor Gorman got five guineas for his poetical bagatelle from Sir George Macartney. But the Secretary is our brother Milesian, and he mingled his benefaction with an act of charity (Ward, Wrynn & Ward, 265–6).

Ní gá dúinn glacadh le tuairim Uí Chonchubhair gur ‘bagatelle’ a bhí sna véarsaí seo a scríobh Ó Gormáin. Dar ndóigh scríobh Ó Conchubhair faoi dhánta Chearalláin ‘there are some of them couched in elegant language, & breathe the true spirit of an old Irish Bard’ (ag Ní Mhunghaile 2007, 45). Dar liom go nglacfadh léirmheastóirí an lae inniu leis go bhfuil an dán seo leis an Ghormánach inchurtha le saothar Chearalláin i snastacht teanga. Lena chois sin, dá n-úsáidfí saothar na mbard mar shlat tomhais le fiúntas liteartha Uí Ghormáin

agus Chearalláin a mheas, is dóigh liom go dtabharfadh an Gormánach an chraobh leis sa mhéid sin.

Leagan Béarla Uí Ghormáin

(Foinse: ARÉ 23 N 5, 2–8)

1.

2.

3.

4.

5.

6.

When foreign lands resound Macartneys fame; and while our own, thy Birth and Virtues claim, an Irish Bard, presumes his voice to raise, and pay his tribute, in old Gaelic lays. A Theme like this, must Confidence impart, enliven fancy, and play round the Heart; not that we boast, each graceful talent thine, but that in all, we find the Patriot shine. Our O’s and Mac’s, Milesius’ hapless Race, (long Shorn of Honours – buried in Disgrace) revived in thee, now lift the humbled Head, shake off their shrouds, and cry ‘We are not dead!’ In thy sage Breast, you leave no room for Pride, or gilded fraud, (some statesmen’s Art and Guide) nor graft thy Fame, on Grandsires highe Renown, but give them back, a lustre all thy own. From earliest Youth (the twilight of your Day) wisdom prepared, fair Fame has marked thy way a sun effulgent, you arose to sight; all nature smiled; and wolves were scared with light. Hold on thy Course, and give us Joshua’s Day, fright and chase our Canaanites away; ‘Macartney humbled all Jerne’s Foes.’

7.

8.

Be that thy Boast, – Then set as you arose. No foreign land in thee can claim a share, our Alma nursed thee with a Mother’s Care, the Child, the Man, we hap’ly call our own, britain adopts thee; – that be her Renown! The seeds of Arts, ne’er fell on happier Soil, great was thy Harvest, Small the Tiller’s Toil. may Alma’s Sons with equal splendour shine; light thou their Torch, and make their Glory thine.

Nótaí téacsúla

5 rus: is é an Béarla a thug Peadar Ó Conaill ar an fhocal seo i C nó ‘a Man’s Chief Art.’ N 13 meilg: dealraíonn sé gur leagan é seo de méileach ‘bleating’, méilech ‘The act (sound) of 14 feallghníomh: féach feill-ghníomh ‘an evil or treacherous act’ Dinn; AFM 1601.25 feilgh 15 nár: féach nár ‘shameful, ashamed, modest.’ Dinn. 17 clapsholas: is iondúil go dtagraíonn ‘clapsholas’ do ‘coinfheasgar’, agus seo é an míniú a 21–2Joshua: seo Iósua comharba Mhaoise. Ainmníodh leabhar de chuid an tSean-Tiomna ina 24 funidh: maidir leis an aistriúchán ‘set’ air seo, féach fuinim: ‘I come to an end; I set, go u 26 scoil Átha Cliath do mháthair: is tagairt í seo don am a chaith Macartney in Ollscoil na T 27 naoidhean: féach naoidhean ‘a young child, an infant’ Dinn. 31 Alma: Is imirt í seo ar an téarma Alma Mater nó ‘Máthair Chothuithe’ a sheasann d’ollsc

Léamha

1. O a gcéin N. ardfhlaith D. 2. dod chaithréim N. 3. ré ND. 4. chumáoin ND, angáoidheilg N, i nGáoidheilg D. 5. theasdus ND. 6.minntleacht N, míntlacht; éolus ND. 7. mor DN; sgurb grinn N. 8. lónraid ND; ghrádh ND. 9. Míleadh N; a bhfad a gceas N. 10. ’siod sa a, re, N. 11. hurard, a gceand N. 12. feasda N. 13. dod chroidhe, as ND. 14. níamhcheilg ND. 16. ttugair N. 17. gclapsholus hoíge, núadh N. 18. imlúadh N. 19. ad, sa bhus N. 20. sholus N. 24. is iar sin;–, mur dhéirgir N. 21. La N. 22. cláoitear, námhad N. 23. ráidtear N, treasgradh N. 24. fuinidh ND. 25. coigchríchtheach ND; clíath D. 26. sgoil Atha ND. 27. sa fear. 29. h’ealadhan dhar brígh DN. 30. torrthach, úaibhrigh DN. 31.an ND, taoi D; táoi N. 32. ’sruinnidh, bhar ND; ré ND.

13. AR THOMÁS Ó GORMÁIN

Foinse: BL Eg.113, 233–4.

Cúlra agus Saol an Chevalier Tomás Ó Gormáin

Rugadh Tomás Ó Gormáin i mBaile an Chaisleáin i mbarúntacht Bhun Raite Uachtar i gContae an Chláir ar 16 Meán Fómhair 1732 (DIB, 266; Ní Mhurchú & Breathnach 1999, 108). D’fhás sé aníos cóngarach do Dhroim Oilche i mbarúntacht Mhaigh Fearta (Hayes, 596). Cuireadh oiliúint air sa Choláiste Éireannach i bPáras agus is sa chathair sin a cháiligh sé mar mháinlia i dtreo dheireadh chaogaidí an chéid (Hayes, 588–9). I 1757 d’éalaigh sé féin agus iníon leis an Chunta D’Eon gur pósadh iad, rud a chuir olc ar ar an Chunta (Ní Mhurchú & Breathnach 1999, 108; Hayes, 589). Ina dhiaidh seo, liostáil sé leis an Bhriogóid Éireannach in Arm na Fraince. Chuir sé aithne ar Louis XV na Fraince, a bhronn an teideal ‘Chevalier’ air (DIB, 266). Nuair a fuair an Cunta D’Eon bás, tugadh eastát an teaghlaigh sa Bhurgúin don Chevalier. Ina dhiaidh seo, thosaigh sé ag easpórtáil cuid fíona an eastáit go hÉirinn (Hayes, 590). Gnó rachmasach a bhí anseo, agus thug sé faill dó cuairteanna a thabhairt ar Éirinn. Le linn dó bheith in Éirinn, thosaigh sé a chur suime in árseolaíocht na tíre. Bhí sé gníomhach le Coiste na Seandachtaí a bhunaigh Vallancey i 1772 (ARÉ 24 E 7, 9–13) ag iarraidh cóip de ‘Leabhar Leacain’ a fháil ón Choláiste Éireannach i bPáras. Níor éirigh lena iarrachtaí an t-am sin, ach maíonn Hayes (591), gur mar gheall ar iarrachtaí an Chevalier a tháinig Leabhar Leacain go dtí Acadamh Ríoga na hÉireann i 1787. Chaill sé a eastát sa Fhrainc le linn éirí amach 1789 agus tháinig sé ar ais go hÉirinn i 1793 mar ar chaith sé an chuid eile dá shaol beo bocht go dtí go bhfuair sé bás an 18 Samhain 1809 i nDroim Oilche i gContae an Chláir (DIB, 266).

An Chevalier agus Muiris Ó Gormáin

I seachtóidí agus ochtóidí an chéid bhí gnóthas ar bun ag an Chevalier ag soláthar craobhacha coibhnis do Ghaeil sa Fhrainc. D’fhostaigh sé Muiris Ó Gormáin idir 1771 agus 1778 le cóipeanna a dhéanamh de lámhscríbhinní agus le haistriúcháin a chur ar fáil don obair seo. I chóir a bheith gach beathaisnéis a scríobhadh ar an Chevalier Ó Gormáin go dtí seo, tá talamh slán déanta de gur cainteoir dúchais Gaeilge a bhí ann.¹⁸ Is féidir go bhfuil seo ceart, ach tá leideanna áirithe ann nár ‘fine Gaelic scholar’ a bhí ann mar a mhaígh Ó Casaide (66), nó gur lig sé a chuid Gaeilge i ndearmad thar na blianta. Ar an chéad dul síos, chuir Muiris Ó Gormáin aistriúchán Béarla den dán seo ar fáil. Ní dhearna sé seo ach i gcás George Macartney (12), agus i gcás na Leasríthe (9, Aguisín A). Daoine gan Ghaeilge a bhí i gceist sna dánta siúd. Lena chois seo, bhí cóip de Leabhar Frása Mhuiris Uí Ghormáin ag an Chevalier (Flower 1992, 622), rud a chuirfeadh in iúl go raibh sé ag iarraidh Gaeilge labhartha a fhoghlaim, nó a athfhoghlaim. Gach seans gur scríobh Muiris Ó Gormáin an dán seo mar chomhartha buíochais nuair a ghlan an Chevalier cuid de na fiacha a bhí aige i Meán Fómhair 1771.¹

Údaracht an dáin

Leag Ó Luaighnigh (59–60) an dán seo ar Aindrias Mac Cruitín (c.1650–1738) .i. file rathúil a chleacht leagan den dán díreach agus a raibh cónaí air i gContae an Chláir, contae dúchais Thomáis Uí Ghormáin. Níl an dán seo san áireamh i gcnuasach de dhánta Aindriais Mhic Cruitín a chuir Mac Lochlainn le chéile mar thráchtas dochtúireachta. Níl ach cóip amháin den dán seo ar marthain, sa lámhscríbhinn BL. Eg. 113 leathanaigh 233–6. Ar na leathanaigh sin, tá cóip den dán maille le haistriúchán i láimh Mhuiris Uí Ghormáin. Chomh maith leis sin, tá go leor macallaí sa dán ó dhánta eile le Ó Gormáin. Mar shampla, is ionann línte 25– 8 den dán seo agus línte 17–20 de dhán 6.

Leagan Béarla Uí Ghormáin

(Foinse: Bl. Eg.113. leathanaigh 235–6.)

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

My affection adheres to the offspring of Cahir the champions of Leinster without any reproach the most generous Tribe in Ireland lively bears valiant in battle. From whom is descended now young Thomas the son of James my visit is towards him with speed a gentleman mild and liberal. Dare Barragh of the hardfought battles Son of warlike Cahir of the Numerous Hosts of whose spreading branches truly is noble Thomas of good renown. Thomas O Gorman of Countenance pleasant Son of James well-known for noble actions Son of Denis of the pleasant mansion Son of Maeleaghlin of the numerous household. Son of Denis of Mone more who from the learned received honour who pleased the Clergy and men of all sciences and ed the poor and needy with good will. The day is short to those of that house where ever you remain and thy sweet and elegant expressions would banish grief and sorrow. Thy fame hath spread East and West near home and far abroad for thy Liberality, Bounty and Elegance o thou bough sprung from the Golden Branch.

8.

9.

10.

God hath willed of his favour that thou hast got a compleat Consort that a right and lawful heir may be Lord of Mone more, of thy offspring. She hath acquired a degree above women Alicia of the blooming cheeks & modest countenance the state of woman excelling in comliness & beauty in wisdom, understanding and good qualities. If thy journey be intended for London God be thy protector in all thy paths to guide thee by Sea and Land o winning countenance that none can reprehend.

Nótaí téacsúla

1 Cuirfead cumaoin: seans gur macalla é seo de líne tosaigh an dáin ‘Cuirfead comaoin ar 2 tréantacar: féach tacar ‘(a) gathering, collecting, collection; (b) levying, mustering (of tr 8 is fírfhial: is é atá sa lámhscríbhinn do seo nó ‘sa fírfhíal’. Is dóigh liom gur earráid ghr 13–20Seo ginealas Thomáis Uí Ghormáin mar a thugann Muiris Ó Gormáin é sna línte seo:

Seo cuntas ar chúlra clainne Thomáis Uí Ghormáin ag Tadhg Ó Flanagáin (c.1760–1814) in ARÉ 23 F 14 (291), luaite ag Hayes (587–8):

Chevalier Thomas O’Gorman, Captain of Infantry in His Most Christian Majesty’s service, Knight of the Royal and Military Order of St. Louis. Born at Castletown, Co. Clare, 16 September 1732. Father was Matthew O’Gorman or MacGorman, who died June 1740 age 35 and who had married in 1731 Margaret, daughter of Donough O’Loughlin of Castletown in the Barony of Burren Esq. and of Coelia daughter of Donogh O’Brien of Newtown in said Barony.

Tugtar faoi deara gur dhá ghinealas dhifriúla atá anseo. Is doiligh a mheas cad é an foinse a bhí ag Muiris Ó Gormáin don ghinealas a ríomhann sé sna línte seo, ach gach seans go bhfuair sé é nuair a bhí sé ag obair don Chevalier ar an ghnóthas ginealais a bhí aige. Níor luaigh Ó Flanagáin cad é an foinse eolais a bhí aige dá ghinealas (fig.2), ach d’fhás sé aníos i gContae an Chláir san ochtú haois déag (Ní Mhurchú & Breathnach, 103–4), rud a d’fhágfadh go mbeadh eolas aige ar chlanna an chontae nach mbeadh ag Ó Gormáin. Lena chois seo, tá tuilleadh mionsonraithe i gcuntas Uí Fhlanagáin, rud a fhágann craiceann na fírinne air, dar liom. Tá fianaise eile ann, áfach, go raibh dul amú ar Mhuiris maidir le ginealas an Chevalier. Luaigh an Chevalier sa lámhscríbhinn ARÉ 23 F 14 (Hayes, 588 n.1) gurbh é Thomas O’Gorman an t-ainm a bhí ar an seanathair aige, agus go raibh an Thomas seo pósta ar Alicia O’Dempsey. Sa dán anseo, tá rann ann ag moladh mná darb ainm ‘Alicia’. Tá gach cosúlacht ar an scéal gur shíl Muiris Ó Gormáin gurbh í an Alicia seo bean chéile an Chevalier nuair ba sheanmháthair s’aige a bhí inti. Cuireann an méid sin in iúl gurbh é an ginealas a chuirtear ar fáil anseo ná ginealas sheanathair an Chevalier, ach gur shíl Muiris Ó Gormáin gur bhain sé sin leis an Chevalier féin.

16 an mhórtheaghlaigh: b’fhéidir gur tagairt í seo do chlann Mhaoileachlainn, ach is dócha gur 17 ón Mhóin Mhór: tá sé luaite ag Burke, B (752) go raibh sinsir Thomáis Uí Ghormáin mar th 21 Is macalla atá sa líne seo de DánDé r.25a. 32 Uí mBáirrce: seo ainm ar an fhineachas a bhí ag muintir Ghormáin i gContae Laoise mar a 38 dreachnáir: maidir leis an aistriúchán seo, féach TDI, II (269; 179): Ionrúin mé, ní misde dh

Léamha

1. Cumaóin, uáim, sliocht, chathaoir. 2. laochraidh, ttréntacar. 3. a ccrích banbha. 4. bheodha. 5. Os, lúadh. 7. na dháil, dían. 8. sa. 9. ccomhlann, ccrúaidh. 10. ttromshlúagh. 11. geinealadh. 12. Tómas, ndéighbheart. 14. shuaithnidh, nárdghníomh. 16. Maoileachlaind. 19. ríar, clíar, ciuil. 20. cothughadh, déaghrún. 22. mur, ambí, do. 23. sdo, bhríathra. 24. ttóigfeadh, doghruinge. 25. thiar. 26. abhfogas, duibh, sa neidirchían. 27. hféile, heineach, háoibh. 28. ghéag gineadh. 29. toilidh. 31. sgo, mbiaidh, oighre, díleas. 32. tríath mbairrce, dod. 33. Lunduinn. 34. ccoimidheacht, énrian. 35. da, ’air. 36. aodhbha. 38. grúaidhdheas. 39. air áile, air sgéimh. 40. aneagna, ttuigsi, sa ndéighmhéin.

NÓTAÍ

¹ Maidir le hAodh Mór Ó Néill, féach Ó Buachalla (2008, 7–9, 37–8). ² Féach go háirithe FCSPP. ³ Tá na cóipeanna seo ar fáil i LNÉ G 458 lch 15, G 482 lch 1; BL Eg.171 f.53, Eg. 127 f.28b. Bhí cóip eile den dán seo ina sheilbh ag Ó Gormáin nuair a rinne sé catalógú ar na lámhscríbhinní a bhí ina sheilbh an 3 Deireadh Fómhair 1772. Is í an lámhscríbhinn a bhí i gceist anseo ARÉ 23 B 13 (LNÉ G 664, 9). ⁴ Trí Rainn agus Amhrán, 13: www.clanntuirc.co.uk/TRAA/TRAA13.html ⁵ Tá siad seo ar lch daichead a dó den lámhscríbhinn G 436 a scríobh Séamus Ó Fighuillidh i gContae Liatroma sna blianta 1823–8 (Ní Shéaghdha 1987, 5–6) agus ar lch ceithre chéad daichead a trí den lámhscríbhinn ARÉ 23 E 12 a scríobh Nioclás Ó Cearnaigh thart faoin bhliain 1846 (Mulchrone 1936, 2382, 2407). Tá sé véarsa sa chóip seo, ach shocraigh Ó Muireasa (21, 196) gan ach ceithre cinn acu a úsáid ina eagrán den dán seo. Ní aontaím le tuairim Mhaguidhir (62) gur lámhscríbhinnn Mhuimhneach í seo ARÉ 23 K 36 – d’fhéadfadh sé, dar liom, gurb ionann an t-ainm Mac Thaly agus an t-ainm ‘Mac Taithligh / Mac Táthlaigh’ (Tally i mBéarla) a bhí coitianta i ndeisceart Uladh. Bhí duine acu seo ‘Paulus Thaly’ ina shagart paróiste i nDeoise na Cille Móire i gContae an Chabháin sa bhliain 1750 (Hagan, 134). ⁷ File agus múinteoir filíochta a bhí in Art Mór Ó Murcha a raibh cónaí air i dtuaisceart Chontae Lú sa chéad leath den naoú haois déag. Eisean a theagasc an Ghaeilge don scoláire Nioclás Ó Cearnaigh (Ó Dufaigh & Ó Doibhlin, 10–13). ⁸ Ghlac Hogan leis (Onomasticon, 557) gur leagan de Ailech a bhí ann Oileach. I measc na n-iontrálacha eile atá san Onomnasticon (17, 557) faoi ailech nó oilech, níl ceann ar bith eile a d’fhéadfadh bheith i gceist le tagairt Uí Ghormáin anseo. Is é an litriú ‘Oileach’ a bhí ag Céitinn air seo, agus thug sé an t-eolas céanna faoi seo, a bheag nó a mhór, agus a bhí ar fáil sa sliocht thuas ó Lebor

Gabála Érenn (Keating I, 104–6). Lena chois seo, bhí teacht ní b’fhorleithne ar Foras Feasa san ochtú haois déag ná mar a bhí ar an Lebor Gabála. Dhealródh sé, mar sin, gur dócha go raibh Ó Gormáin ag tarraingt ar Foras Feasa ar Éirinn sa chás seo. ¹ Is é an rud atá i gceist le *thíos ná:

i, o, u, m.sh. lile, Philip; rosg, bos; ndul, lubhghoirt ai, ei, oi, ui, m.sh. aimsir; deirg; shoineanta; cuing, suibhe ea, m.sh. meanmnac; ceann (féach Ó Dochartaigh, 75–82).

¹¹ Cuireadh ceathrar de mhuintir Uí Mhearáin i reilig Charraig Mhachaire Rois sa chéad leath den ochtú haois déag (Hewson, 50– 1), rud a chuireann leis an argóint gur sa cheantar seo a bhí siad bunaithe san aois sin. ¹² Tá cóip de na dánta seo le fáil i láimh Uí Ghormáin sa lámhscríbhinn 23 D 16 ar lch 69 (Fitzpatrick 1934, 1461). ¹³ Tá réiltín curtha isteach ag an Ghormánach in aice leis an fhocal seo, agus an nóta seo scríofa aige in aice le réiltín ag bun an leathanaigh: ‘Conn was a famous High King of Ireland in the third Century; The Island is frequently called in Poetry, the land of Conn.’ ¹⁴ Tá an fonóta curtha isteach ag Ó Gormáin faoin fhocal seo: ‘Guaire was a provincial King of Connaughtm in the year of Christ: 650 and is celebrated by the Irish Bards above all Men for Liberality.’ ¹⁵ Féach mar shampla eagrán 3–10–1769. ¹ Féach lgh 262, 267–71 go háirithe. ¹⁷ Ba mhór an tsuim airigid í cúig ghine (£5.5.0) an t-am sin, má chuimhnítear gurbh é £10 an duine an gnáthioncam bliantúil sa bhliain 1776, agus go raibh oibrithe tógála ag fáil scilling amháin sa lá mar phá i gcaogaidí agus i seascaidí

an chéid (Cullen, 186–7). ¹⁸ Mar shampla Hayes (587), Ní Mhurchú & Breathnach (1999, 108), DIB (266). ¹ Ar mhaithe le cur síos níos iomláine ar an scéal seo, féach caibidil 1 lgh 25– 6 thuas. ² Tá an dán seo le fáil i lámhscríbhinn 37 sa chatalóg sin. ²¹ De réir nóta a scríobh Ó Donnabháin agus Ó Comhraí don tSuirbhéireacht Ordanáis, ba é Muircheartach mac Dhonnchaidh an chéad Ghormánach le dul go Cúige Mumhan, ní Donnchadh mac Mhuircheartaigh http://www.clarelibrary.ie/eolas/coclare/history/osl/ibrickan.htm.

AGUISÍN A:

DÁNTA UÍ GHORMÁIN AR NA LEASRÍTHE 1767–1780

Feicfear sa trí dhán thíos ar Leasríthe na hÉireann 1767–1780 gur cóipeanna iad, a bheag nó a mhór de dhán 10 thuas ar Hugh Percy. Ar an ábhar sin, níor cuireadh isteach i gcorpas ceart an leabhair seo iad. Is ar mhaithe le hiomláine a chuirtear ar fáil thíos anseo iad.

A1: GEORGE TOWNSEND (1724–1807)

Rugadh George Townsend ar 28 Feabhra 1724 i Londain. Ba mhac é leis an tríú Viscount Townsend, Charles, agus a bhean siúd Etheldreda. Chuaigh sé ar Choláiste Eton agus ar Choláiste Naomh Seáin i gCambridge, áit ar bhain sé MA amach i mí Iúil 1749. Ceapadh é mar chaptaen ar an seachtú reisimint de na Dragúin in Aibreán 1743 agus throid sé d’Arm na Breataine ag cath Chúil Lodair (1746) agus ag léigear Quebec (1758–9). I ngort na polaitíochta d’fheidhmigh sé mar Theachta Parlaiminte do Norfolk ó 1749 ar aghaidh. Is é a cheaptar a bheith freagrach as an Acht um Mílíste a thabhairt isteach agus a bhrú trí Theach na Parlaiminte i 1757. I dtrátha an ama chéanna, chuir sé olc ar Sheoirse II lena scigphictiúir aortha ar bhaill éagsúla de Theach na Parlaiminte (Powell, 1–2). Ceapadh é mar Leasrí ar Éirinn i mí Lúnasa 1767. Bhí treoireacha soiléire aige ó Sheoirse III go raibh air acht a bhrú trí Theach na Parlaiminte i mBaile Átha Cliath ag méadú fhórsaí míleata na hÉireann (Bartlett 1979, 93–4). Is go díocasach a chuaigh sé i mbun gnímh leis an acht seo, agus le beartais eile, a chur i bhfeidhm. Chuir seo olc ar go leor de na Teachtaí Parlaiminte, agus rinneadh aoradh ar Townsend i sraith bileoga d’arbh ainm Baratariana inar cuireadh an Leasrí i gcomparáid le Sancho Panza, searbhónta bómánta Don Quixote (Bartlett 1979, 94; McDowell 1979, 229). Níl na staraithe uile ar aon intinn faoi inniúlacht Townsend mar riarthóir, nó faoina charachtar. Scríobh Lecky faoi (ag Ua Muirgheasa, 82) go raibh sé:

violent and capricious in his temper and exceedingly destitute of tact, dignity and decorum. He drank hard and was accused of low vices and a great love of low companions… His temper had grown savage by opposition, and he cast every vestige of decorum to the winds, constantly disappearing from public life to low haunts of dissipation, ridiculing all parties when at his or their table… He continued his dissipated habits up to the last. When his successor arrived at the Castle [Caisleán Bhaile Átha Cliath] he found him drinking and playing cards at three o’clock in the morning.

Le taobh Lecky, bhí Mac Neill agus Froude anuas air, ag maíomh gur éirigh leis tromlach a bhaint amach i dTeach na Parlaiminte tríd an bhreabaireacht agus an chaimiléireacht a bhí ar siúl aige (Bartlett 1979, 97). Ag tagairt go taircaisneach don bhreabaireacht seo, scríobh Francis Andrews, Propast Choláiste na Tríonóide san am sin:

It is rather odd that a man who had so many great things to give away, and gave them all to the people of the country, should not leave a friend behind him (ag Powell, 8).

Mar sin féin, chuir Bartlett in iúl go raibh an bhreabaireacht de rigeur (1979, 98) i saol polaitiúil an ochtú haois déag. Lena chois seo, mhaígh Bartlett (1979, 112) gur éirigh le Townsend tacaíocht a chinntiú sa Pharlaimint Éireannach, a mbeadh ról lárnach acu i gcur i gcrích an aontais le Sasana i 1802. I ndiaidh do Townsend imeacht ó Éirinn i 1772, d’éirigh leis cúpla ardú céime a bhaint amach san Arm. Ba é an gradam ab airde a bhí aige ná marascal machaire, a bronnadh air i 1796. Fuair sé bás an 14 Meán Fómhair 1807 i Rayham, Norfolk (Powell, 8).

Foinsí: LNÉ G 458 (120–30); Ua Muirgheasa (80–1).

Téacs A1: Ar George Townsend

5

Is aoibhinn dhuit a Éire, a fuair fá dheoidh do choimhchéile, nach ligeann do leatrom faoi lár i rúnchomhairle, nó i gcomhdháil. Fáilte dhuit don chrích seo Choinn,

10

15

20

25

30

35

40

is go mba buan do chónaí againn, ag follamhú dlíthe, is cirt, ag díbirt oilbhéime is éigcirt. Is fada i dtairngire do theacht a airdthriath bhuaigh na ndeá-bheart – go mba saolach sibh gach am, do Chuntaois uasal, is do chaoimhchlann. Is é tighearna Townsend an fear ar uaisle, is féile dár gineadh; fear mar Ghuaire ag pronnadh séad, croidhe gan chruas gan toibhéim. Don Airdthríath oirirc an dara fáilte, b’fhearr nach mbeadh faoi easláinte, ach a bheith againn a choíche beo, go n-eireadh mairbh in aonló. Bhí Neptune do do dhíon ar muir agus Aeolus ar ghaoith thréanmhuir; gur cuireadh sibh slán isteach go cuan dubhthonnach duibhlinneach. Is faoilí atáid mic, is mnáibh, daoine aosta, agus macoimh do do mholadh ó bheol go beol i ríocht Éireann gach aonló. Táid iomad tortha le do linn ar tír ’s ar toinn go haoibhinn; na héisc ag lingeadh isteach thar muir is thar bhruachaibh aibhneach. Go mba saolach sibh in Áth Cliath, ’s do theaghlach ule ar aon rian; is daoibh is dleacht an chraobh anois, ’s nach raibh sibh i bhfad ’na féagmhais. A leannáin seirce na sua, A mhílí mhórga na dtromshlua, Is airdchéim dhíbhse ba dú, a ghnúis aobha gan mhíchlú. Táid éigse is ollúin Chríche Fáil

45

50

55

60

Do do mholadh uile d’aonláimh, Ach ní heol dhóibh nó dhamh Trian do thréithe d’áireamh. Ní hé an tiarnas ba cuibhe dhuit – cé go bhfuil an chéim sin oirirc – is de réir a ghníomha meastar neach, is táid do ghníomha oiriúnach. Is sibh fear ionaid an Rí go réim Dár dual flaitheas is airdchéim; Ní mó is céile do loch an lach Nó daoibhse féile agus eineach. Fuair sibh moladh is clú i gcéin, do do thír onóir agus caithréim, bíodh d’ainm – go hiomad díne – ’na chuimhne ar do mhóirghníomha. Do shliocht go mba saolach a mhaireas mar oibhribh dílis don Tiarnas, feadh sileas uisce i srothaibh nó a fhásas féar ar mhíntolchaibh.

A1: Nótaí téacsúla 1 21–2 24

Féach A2 thíos, 3n. Féach A2 thíos, n.t. 17–8n. Féach A2 thíos, 20n.

Léamha 1. dhuit a Éire. 2. fuair. 4. arúnchomhairle, ccomhdháil. 5. chríchsi chuinn. 6. sgo. 9. i ttairingire. 12. cuntáois, sdo. 14. bfheárr, easshláinte. 15. abheith, achoídhche. 16. néirgheadh, anáonló. 19. asteach. 20. duibhlinneach. 22. ’sair. 25. anúir. 26. ccrann. 29. ináth cliath. 30. sdo. 32. abhfad, na. 35. dha, ttús. 36. uáir threibh, chonallaigh, ccleamhnus. 38. ttromshlúagh. 40. aghnúis. 42. dáonláimh. 44. a dáireamh. 49. ccéin. 51. hairm. 52. na. 53. ionad arígh. 58. asrothaibh. 59. míntolcaibh.

A2: JOHN HOBART (1723–1793)

Rugadh John Hobart, (dara hIarla Buckinghamshire) an 17 Lúnasa 1723 in Kent Shasana. Cuireadh oiliúint air ar Scoil Westminster agus ar Choláiste Chríost, Cambridge. Sa bhliain 1747, toghadh mar Theachta Parlaiminte do Norwich é. Chaith sé tamall mar thaidhleoir sa Rúis ó 1762 ar aghaidh (Debrett, 247), ach níor éirigh leis conradh trádála a bhaint amach do Shasana ansin, agus ceapadh Seoirse Macartney ina áit i 1765 (Kelly, 1; Roberts, 23). D’iarr Hobart ar Rí Seoirse i 1776 é a cheapadh mar Fhear Ionaid an Rí in Éirinn. Ní raibh mórán muiníne ag an Rí as, ach ní raibh ach beirt fhear ann a raibh suim acu sa phost, Hobart agus Wills Hill, Iarla Hillsborough. Is cosúil gur dhuine neamhinniúil amach is amach a bhí i Hillsborough, agus nach raibh an dara rogha ag an Rí ach Hobart a cheapadh sa phost (McDowell 1979, 227–8). Go luath sa bhliain 1780, bhí Teachtaí Parlaiminte na hÉireann ag iarraidh cearta saorthrádála a bhaint amach don tír. Bhí ar Hobart géilleadh d’éilimh seo na dTeachtaí Parlaiminte, agus ritheadh reachtaíocht ag tabhairt na gceart saorthrádála do na hÉireannaigh. Chuir seo olc ar Phríomh-Aire na Breataine, An Tiarna North, agus ar Rialtas na Breataine trí chéile (Kelly, 2). Is dá dheasca seo gur ceapadh Frederick Howard, Iarla Chathair Lisle, mar Fhear Ionaid an Rí ina áit go mall sa bhliain 1780 in áit Hobart (McDowell 1979, 275; 1988, 228). Ina dhiaidh sin, d’éirigh Hobart as an tsaol pholaitiúil, agus fuair sé bás i Norfolk an 3 Bealtaine 1793 (Kelly, 4). Tá cóip den dán ar Hobart sa lámhscríbhinn ARÉ 23 N 5 (632). Scríobhadh an pháirt den lámhscríbhinn a bhfuil an dán seo ann sa bhliain 1777.

Foinse: ARÉ 23 N 5 (632). Is lámhscríbhinn chumaisc í seo a bhfuil cúpla lámh le sonrú inti. Tá an pháirt den lámhscríbhinn (leathanaigh 1–23), a bhfuil an dán seo, agus an dán ar Sheorsa Macartney scríofa i láimh Uí Ghormáin. Ceapadh John Hobart mar Fhear Ionaid an Rí i 1777. Dhealródh sé, mar sin, gur scríobhadh an pháirt seo den lámhscríbhinn sa bhliain 1777 nó go gairid ina dhiaidh.

Téacs A2: D’Fhear Ionaid an Rí Sir John Hobart

5

10

15

20

25

30

Is aoibhinn dhuit, a Éire a fuair fá dheoidh do choimhchéile, nach ligeann do leatrom fá lár i rúnchomhairle nó i gcomhdháil. Fáilte romhat don Chrích seo Chuinn ’s go mba buan do chonaí againn, ag follamhnú dlíthe, is cirt, dlighe is ceirt, ag díbirt oilbhéim is éigirt. Is fada i dtairngire do theacht, a Iarla bhuadhaigh na ndea-bheart – go mba saolach sibh gach am do Chuntaois uasal ’s do chaoimhchlann. Don Iarla oirirc an dara fáilte, b’fhearr nach mbeadh faoi easláinte, ach a bheith againn a choíche beo, go n-éireadh marbh in aonló. Bhí Neptune do do dhíon air muir, agus Aeolus ar ghaoith thréanmhuir; gur cuireadh sibh slán isteach go cuan dubhthonnach Duibhlinneach. Táid iomad tortha le do linn, air tír ’s air toinn go haoibhinn; na héisc ag lingeadh isteach thar muir ’s thar bhruachaibh aibhneach. Ioth ón úir, bliocht aig buaibh, tortha na gcrann in athuair; as tré do theacht a thagaid sin – mar is follas lena bhfaicsin. Go mba saolach sibh in Áth Cliath ’s do theaghlach uile ar aonrian; Ós daoibh is dleacht an chraobh anois,

35

40

45

50

55

’s nach raibh tú i bhfad ’na héagmais. Seinntear anois an rí-chruit bhinn mar chuimhne ar an lá aoibhinn, dá ndeachaidh Hobart ar dtús le úirthreibh Chonallaigh i gcleamhnas. A leannáin seirce na sua, a mhíle mhórga na dtromshlua, is ardchéim dhíbhse ba dú, a ghnúis aobha gan mhíchlú. Táid éigse is ollaimh Chríche Fáil do do mholadh uile d’aonláimh, agus ní héol dhóibh nó dhomh. Trian do thréithe a d’áireamh. Ní hí an Iarlaíocht ba cuibhe dhuit, – gídh go bhfuil an chéim sin oirearc – do réir a ghníomha meastar neach, is táid do ghníomha oiriúnach. Fuair sibh ardchéim is clú i gcéin, do do thír, onóir agus caithréim, beidh h’ainm – tré iomad ndíne – ’na chuimhne ar do mhórghníomha. Is é Iarla Buckinghamshire Fear Ionad a’ Rí go réim, dár dhual flaitheas agus ardchéim; ní mó is dual don loch an lach, nó daoibhse féile agus oineach. Go mba séanmhar gléglach do threibh go beacht mar oidhribh dílis don Iarlaíocht, feadh a shileas uisce i sruthaibh, nó a fhásas féar ar mhíntulchaibh.

A2: Nótaí téacsúla

3 leigim ar lár ‘I allow to drop, let slide’ Dinn. 36An 24 Meán Fómhair 1770, phós Hobart Caroline Connolly, iníon le William Connolly Jun 38mílí: is é an rud a mhaítear le ‘mílidh’ de ghnáth ná Míl Espáine, duine a síleadh a bheith m

Adubairt Osgar amhra ba hé in milidh mor calma sealg Eirionn ní tiubram uainn do Cairbre coscrach crannrúadh

(Said renowned Oscar – he was the great valorous leader – we shall not hunt (all over) Ireland for destructive red-speared Cairbre)

Is í an chiall seo, ‘hero’ a bhain Ó Donnabháin as ina aistriúchán ar Annála Ríoghachta Éireann:

Lottar iaramh amhail ro h-erbadh friú co n-airde aiccnidh, & co menmain mílidh lá gach n-aoinfher aca go rangatar inn an t-slébhe go tinnesnach rias na Gallaibh (AFM, 1599.39). (They marched as they were commanded, each with the magnanimity and high spirit of a hero; and they quickly reached the summit of the mountain, before the English.) In áit eile in AFM, tugann Ó Donnabháin an t-aistriúchán ‘soldier’ ar mílidh:

Aodh mac Eocchainn, mic Domhnaill, mic Eocchain, mic Domhnaill na Madhmantt ardchonsapal Cloinne Riocaird do écc, mílidh ar mhéd, & curadh ar calmatas an tí tesda annsin sin (AFM, 1586, 5).

(Hugh, the son of Owen, son of Donnell, son of Owen, son of Donnell-na Madhmann Mac Sweeny, Chief Constable of Clanrickard, died; and the person who then departed was a soldier in stature, and a hero in valour.)

Fágann sin go bhféadfaí cúpla léamh a dhéanamh ar úsáid an fhocail seo mílidh ag Ó Gormáin. (1) Ar láimh amháin, b’fhéidir go bhfuil sé ag cur Hobart i gcomparáid le Míl Espáine. (2) B’fhéidir gurb é atá i gceist aige gur saighdiúr iomráiteach é Hobart.

49–52 Tagraíonn na línte seo don tréimhse a chaith Hobart mar thaidhleoir sa Rúis. Féach Rob 53 Os cionn na líne seo, tá líne eile ann, atá scriosta ag an údar:

Ag sibh fear ionat arígh go réim.

Go réim: le hoirirceas, nó le honóir. Seo an chiall chéanna a bhí in Agallamh na Seanórach:

‘Cúich thussa, a ócclaoich go réim, chanas an t-aitheascc go ccéill ór is tú ro tharla i bhfios gá háit a ffhuil h’áros?’ (Agallamh, leathanach 96)

(Who are you, o stately young warrior, who shrewdly replies, for is it you who happens to know where your abode lies?)

57

gléglach: féach glégileacht ‘pureness, whiteness’ Dinn.

Léamha

1. as, dhuit a Éire. 2. Ø fuair, fa dhéoigh. 3. Léigionn fo. 4. Arúnchomhairle, ccomhdháil. 5. Romhad, chríchsi chuinn. 6. Sgo búan, chomhnaidh aguinn. 7. Follamhnughadh dlighe is ceirt. 8. Díbeirt, éigceirt. 9. As i ttairingire. 10. Íarla bhúadhaigh, ndéighbheart. 11. Madh, sáoghalach. 12. Cuntáois úasal, sdo. 13. Íarla, oirdheirc 14. Bfheárr, bíadh fáoi easshláinte. 15. Abheith, achoídhche béo. 16. Néirgheadh, anáonló. 17. Bhi, dot a, air. 18. Air gháoith thréunmhuir. 19. Asteach. 20. Cúan, duibhlinneach. 21. Tórrtha. 22. ’sair tuinn. 23. Héisg aig. 24. Tair, tair bhrúachaibh. 25. Anúir, búaibh. 26. Tórrtha, ccrann, athúair. 27. Tre, 29. Madh saoghalach, ináth cliath. 30. Sdo, air énrian. 31. Os. 32. Na, tu, abhfad, na héugmhois. 33. Sintear, ríoghchruit. 34. Air, áoibhinn. 35. Dha, ttús. 36. Uáir threibh, chonallaigh, ccleamhnus. 37. Leannain, súadh. 38. Mhílidh mhórdha, ttromshlúagh. 39. Áirdchéim, budh. 40. Aghnúis aodhbha, mhíochlú. 42. Dáonláimh. 43. No dhamh. 44. Train, a dáireamh. 45. Iarlaigheacht, dheit. 46. Gidh, oirdheirc. 48. Oireamhnach. 49. Fúair, áirdchéim, ccéin. 51. Biaidh hainm tre. 52. Na, air, mhóirghníomha 53. As e, ionad arígh. 54. Dar, flaithios, áirdchéim. 56. No. 57. madh séunmhar 58. Oidhridhibh díleas, Íarlaigheacht. 59. feadh shileas asrothaibh. 60. no fhásas. Fér, míntolcaibh.

A3: GEORGE NUGENT-TEMPLE-GRENVILLE

Rugadh George Nugent-Temple Grenville i Londain sa bhliain 1753. Ba mhac é le George Grenville, fear a bhí ina Phríomh-Aire ar an Bhreatain (Jupp, 500–1) agus a bhean chéile siúd Elizebth Wyndham. Thart faoin bhliain 1798, cheannaigh sé cuid mhór de lámhscríbhinní Chathail Uí Chonchubhair Bhéal Átha na gCarr agus thug sé leis iad go dtí Stowe, i Buckinghamshire Shasana (Sack, 126–7). D’fhreastail sé ar Choláiste Eton agus ar Choláiste Christ Church in Oxford, ach níor éirigh leis céim a bhaint amach ansin. Sa bhliain 1774, toghadh é i ndáilcheantar Bucking-hamshire, agus an bhliain ina dhiaidh sin, phós sé Elizabeth Nugent, an iníon ba shine ag an Iarla Robert Nugent (Davis) ó Chontae na hIarmhí. Ceapadh é ina Leasrí sa bhliain 1782 agus arís i 1787. Chuir sé olc ar dhaoine le linn a chéad seala mar Leasrí nuair a chuir sé pionós ar dhaoine éagsúla de dheasca cásanna claonchasta (Johnston, 158; Robins, 76). Chuir sé olc ar Horace Walpole fosta, a scríobh faoi go raibh sé ina ‘man of many disgusting qualities, as pride, obstinacy, and want of truth with a natural propensity to avarice’ (ag Robins, 68). D’éirigh sé as an pholaitíocht sa bhliain 1789, agus fuair sé bás i Stowe sa bhliain 1813 (Davis). Níl aon dáta scríofa sa lámhscríbhinn don dán seo, agus ní féidir a dhéanamh amach ón dán féin cén uair a scríobhadh é. D’fhéadfadh sé mar sin gur tugadh an dán seo do NugentTemple-Grenville i 1782 ar a chéad seal mar Leasrí nó ina dhiaidh sin i 1787 ar a dhara seal sa phost sin.

Foinse: Hunt STG Bosca 29.

Téacs A3: Ar George Nugent-Temple-Grenville

Is aoibhinn dhuitse a Éire, go bhfuair fá dheoigh do choimhchéile,

5

10

15

20

25

30

35

nach ligeann faoi lár i rúnchomhairle nó i gcomhdháil. Fáilte dhuit don Chrích seo Choinn ’s go mba buan do chónaí againn ag follamhnú dlíthe is cirt ag díbirt oilbhéime is éigirt. Is fada i dtairngire do theacht, a Iarla bhuadhaigh na ndea-bheart – go mba saolach sibh gach am do Chuntaois uasal ’s do chaomhchlann. Is é Iarla an Teampaill an fear is uaisle ‘s is féile dar gineadh fear mar Ghuaire ag pronnadh séad croidhe gan chruas gan toibhéim. Don airdthriath oirirc an dara fáilte, dob fhearr nach mbeadh faoi easláinte, ach a bheith againn a choíche beo go n-éireadh mairbh in aonló. Bhí Neptune do do dhíon ar muir, agus Aeolus ar ghaoith thréanmhuir nó gur cuireadh sibh slán isteach go cuan dubhthonnach duibhlinneach. Is faoilí atá mic is mnáibh; daoine aosta agus macáimh ó do mholadh ó bheol go beol i ríoghacht Éireann gach áonló. Táid iomad tortha le do linn, ar tír is ar toinn go haoibhinn; na héisc ag lingeadh isteach thar muir is thar bhruachaibh aibhneach. Ioth ón úir, bliocht ag buaibh, tortha na gcrann in athuair – is tré do theachtsa a thagaid sin mar is follas lena fhaicsin. Go mba saolach sibh in Ath Cliath ’s do theaghlach uile ar aonrian

is daoibh is dleacht an craobh anois 40

45

50

55

60

65

70

’s nach raibh sibh i bhfad ’na héagmhais A chara na mbocht ’s na bhfann, ’s na ndílleach ndaor in achrann – (de) réir do bhronntanais don mbocht do gheabhair a luach ’s a luaíocht. Seinntear anois an ríchruit bhinn nar chuimhne ar an ló aoibhinn dá ndeachaidh an t-uasal Teampaill i gcleamhnas le hoirirc Nuinnseanaigh A leannáin seirce na sua, a mhílidh mhórga na dtromshlua, is airdchéim dhaoibhse ba dú, a ghnúis aobha gan mhíchlú. Táid éigse is ollamhain Chríche Fáil do do mholadh uile d’aonláimh, ach ní heol dhóibh nó dhomh trían do thréithe d’áireamh. Fuair sibh moladh agus clú i gcéin, do do thír onóir agus caithréim; beidh h’ainm – go n-iomad díne – mar chuimhne ar do mhórghníomha. Is sibh Fear Ionaid a’ Rí le réim, dar dual flaitheas is ardchéim; ní mó is céile don loch an lach nó dhaoibhse féile agus eineach. Ní hí an Iarlaíocht ba cuibhe dhuit, – cé go bhfuil an chéim sin oirearc – ’s de réir a ghníomh a mheastar neach, is táid do ghníomha oiriúnach. Go mba séanmhar saolach do mhac mar oighre díleas don Iarlaíocht, feadh a shilfeas uisce i srothaibh nó a fhásas féar ar mhíntolchaibh.

A3: Nótaí téacsúla

Ceannscríbhinn: An Irish Poem With a Translation in English Humbly address’d to His Excellency George Nugent Grenvill, Earl of Temple, Lord Lieutenant General & General Governor of Ireland. By Maurice O’Gorman, Professor of the Gaelic Language in Dublin, & Last of the Irish Bards

3 Féach A2 thíos, 3n. 12do chuntaois: Ní cuntaois a bhí in Elizabeth Nugent-Temple-Grenville ach ‘Marchioness’. 13Iarla an Teampaill: Níor nós é sa Bhéarla ‘The Earl of the Temple’ a scríobh, nó is ainm é ‘T 21Neptune: tá an nóta mínithe seo a leanas curtha ag Ó Gormáin leis an fhocal seo sa lámhscr 22Aeolus: mar an gcéanna le Neptune, tá nótaí mínithe curtha isteach ag Ó Gormáin anseo: ‘A 41Tá nóta mínithe curtha isteach ag Ó Gormáin anseo a deir ‘alludes to the charter schools.’ N 69do mhac: seo Richard, a saolaíodh sa bhliain 1776.

Léamha

1. as, dhuitsi. 2. dhéoigh. 3. léigionn, fo. 4. no ccomhdháil. 5. chríchsi Chuinn. 6. ‘sgo madh, chómhnuigh, aguinn. 7. follamhnughadh, dlighe, ceirt. 8. éigceirt. 9. As, ittairngaire. 10. Íarla, ndéighbheart. 11. madh, sáoghalach 12. sdo. 13. Asé, Íarla, Teimpuill. 14. as, ’sas, geineadh. 16. chrúas. 17. áirdthríath, oirdhéirc. 18. mbíadh, fáoi. 19. Abheith, aguinnn, achoídhche, béo. 20. néirgheadh, an, aonló. 21. dot, adhíon, air. 22. Air. 23. no, asteach 24. cúan. 25. as, fáoilidh, meic. 26. dáoine, áosda. 27. o, bhéol, béol. 28. a, áonló. 29. tórtha. 30. air, air, tuinn. 31. éisg, aig, isteach. 32. tair, tair. 33. anúir, aig. 34. torrtha, ccrann, athúair. 35. do tagaid. 36. le na. 37. madh, sáoghalach, an, clíath. 38. ’sdo, air énrían. 39. as, díbh, cráobh. 40. ’sna, abhfad, na, eugmhois. 42. ’sna, ndáor, an. 44. lúach, luaidheacht. 45. sinntear, ríoghchruit. 46. air, áoibhinn. 47. dha, Tuasal, Teampuill. 48. ccleamhnas, hoirdheirc. 49. súadh. 50. mhílidh, mhórrdha, ttromshlúagh. 51. as, áirdchéim, dhíbhse, budh. 52. áobha. 53. éigsi. 54. dot amholadh, daonláimh. 55. héol, dhamh. 56. trían, thréighthe, dáireamh. 57. fúair, iccéin. 58. dot thír. 59. biaidh, hainm, niomad. 60. mhóirghníomha. 61. Rígh. 62. dúal, flaithios, áirchéim. 65. no. íarlaigheacht, budh, cuíbhe. 66. gidh, oirdheirc. 67. ’sdo, aghníomha. 68. oireamhnach.69. madh, séunmhar, saoghlach.70. íarlaigheacht. 71. a, srothaibh. 72. fér, air.

AGUISÍN B:

PEANNAIREACHT MHUIRIS UÍ GHORMÁIN

i: Dán 13 ar Thomás Ó Gormáin ó BL Eg. 113, lch 233. Le cead Leabharlann na Breataine. © The British Library.

ii: Dán 11 ar an Ardeaspag Mac Síomain. BL Eg. 110, lch 68. Le cead Leabharlann na Breataine. © The British Library.

iii: Dán 5 ar Róis Ní Dhoirnín. BL Eg. 139, lch 107. Le cead Leabharlann na Breataine. © The British Library.

FOCLÓIRÍN

aba, ar a aba sin: because of that 7, 28. ainbhfeas, ignorance 2, 6. ainbhfeasach, ignorant person 5, 20. ainbhfios, = ainbhfeas 4, 40. aincheas, doubt, perplexity 11, 32. áineas, mirth, pleasure 12, 10. aingle, aid. angelic 7, 16. áireamh, c.f. áirmhím. áirmhím, br. I take into , mention 4, 110, 120; 5, 35 ain.br. áireamh 10, 48. áitidh, place .i. bheith ’na n-áitidh: to be in their place 4, 34. aithfir, vengefulness 11, 48. alann, stable, nó fleece (?) 3, 1. allghór, gibberish, jargon, boasting 2, 13. alt, a death-dirge 4, 3. anbhfann, aid. weak, feeble 7, 23. aobha, aid. comely, beautiful 8, 2; 10, 44; 13, 36. aodhrú, ain. br. worshipping 4, 94. aoncháil, any time; in aoncháil .i. never, at any time 11, 46.

aonchreach, utter ruin, destruction 1, 23. ardchéim, high renown 10, 43, 58; 11, 8, 22. ardú, ain.br increase, increasing, promoting srl 4, 45, 47, 86, 88. arg, booty, plunder gin. airge 7, 27. ársaím, br. I relate, tell 4, 144. atuirse, sorrow, affliction 11, 84, 85. athriar, ain.br. onishing, correcting 3, 16.

bandáil, womenfolk, women 8, 5. bantracht, group of women 8, 13. baintreabhach, widow .i. baintreach 10, 77. bádhach, aid. amiable, affable 6, 8. baothbhig, aid. callow, impressionable 11, 45. béasa, moral behaviour, morality 4, 30, 71 gin.iolra .i. i mbéasaibh 80, 127. béim, fault, blemish 11, 46. bile, progenitor, distinguished man 4, 142. binnghlórach, aid. sweet-voiced, euphonic 11, 62. bláith, aid. (a) tender 11, 45; (b) fair, beautiful 9, 7. bóchna, ocean 1, 25, 29; 4, 125. bras, aid. large, excessive 4, 29. broghain, an excess, a great amount 4, 29.

bruíon, a fairy dwelling 8, 28. buabhall, fig. clarion, trumpet, champion 11, 62. buídheacht, tenderness, gentleness 6, 7.

cadadh, an honour poem, a panegyric 4, 149. cáil, fame, reputation 3, 21; 4, 51, 84, 127; 6, 1. cáin, law, punishment, penalty 4, 25. caithréim, glory, renown 2, 36; 11, 53. canónta, canonical, versed in canon law 11, 65. caorchann, flock 2, 25; 11, 69. canúin, mode of pronunciation, way of speaking 11, 32. caoimhéagasc, aid. pleasant-featured, comely 8, 20. cathchalma, aid. valiant in battle 13, 4. cealg, treachery, trickery 11, 42; 12, 3. ceannas, authority, superiority 6, 8. ceannpheaca, deadly sin 8, 23. ceansaí, aid. meek, gentle 8, 18. ceap, leader, progenitor 4, 112; 7, 8. ceas, grief, affliction, excess, toil 2, 5, 31; 12, 9. céille, reason, rationality 2, 38. céim, stature, rank, dignity, honour 1, 15; 3, 2; 11, 49.

céimniú, ain.br. proceeding, travelling 1, 25. ciallúil, aid. sensible, wise 6, 4. cian, aid. a long distance 2, 31. claochló, ain.br. .i. ag claochló suring 4, 71. clapsholas, (morning) twilight 12, 17. clár, land .i. Clár Gael: land of Gaels 3, 2. cliú, fame, renown .i. clú 9, 12. clócheart, aid. correctly proportioned, correctly formed 8, 18. cluanacht, deceitfulness, deception 1, 51. cnuasmhar, aid. hoarding 4, 111. cogús, conscience, faith 7, 13. coigríochach, foreigner 12, 25. coimhchéile, spouse 10, 2. coimheas, equal, comparison 3, 12. coimhidheacht, proximity, nearness 11, 55. coimhriachtain, sexual union, intercourse, fornication 8, 27. coimhtheacht, 13, 34 = coimhidheacht. coir, sin, wrongdoing 11, 37. coirpthe, aid. bodily 8, 23. colnaí, aid. carnal, bodily 8, 22. colún, fig. column, mainstay (of church) 11, 60.

comaoin, gratefulness, obligation to someone 12, 4; 13, 1. comhdháil, meeting, a large gathering of people 10, 4, 24. comhlann, combat 1, 11; 13, 9. coscadh, defeat 4, 15. crábhaidh, piety, devotion 3, 17. craobh, scion, branch; victory garland, laurel, token of victory 10, 39. créachta, weak animal, newlyborn animal 4, 33. crotha, complexion, visage 13, 13. crú, race, family 3, 4; 1, 3. cruas, (a) intricacy, profundity 5, 147; (b) mercilessness, hardness 10, 52; 11, 44. cuach, lock of hair 4, 155; 5, 7. cuaillí, companion, comrade 4, 13; 13, 67. cuing, devotion .i. cuing chrábhaidh 4, 29, 34. cúngantach, aid. able, strong 4, 41.

dáil, (a) an assembly, a meeting, company 11, 23; 3, 25; 4, 132; ba deacair ~ boorish in parley / in company 3, 31; (b) i n~ .i. possession of, given to 4, 29, 87; 5, 4 (c) occasion, opportunity .i. gan ~ dá fhéachaint 4, 156; gan ~ dá n-éirí 4, 131. dáimh, royal retinue 1, 20. daomhaoineas, vanity, worthlessness .i. díomhaineas 4, 126. dealbhach, aid. shapely 4, 140.

déar, tear .i. deor 1, 8, 26. déarach, aid. tearful 4, 1, 60, 93, 137, 162; 5, 13, 24. dearbhfios, certain knowledge 4, 101. déarchaoi, ain. br. act of despairing 4, 145. dearscnaí, pre-eminence, excellence 4, 149. déarún, benignity, benefaction 13, 20. déibheart, goodly, benevolent action 13, 12. déimhéin, good will 13, 40. deoin, will, consent 4, 76. deonaim, I accede, bestow; do deonadh ris .i. he bestowed 3, 11. diagacht, theology, divinity 2, 28; 3, 20; 11, 4, 6, 72. díbheirg, vengeance, anger 3, 16. dídeanóir, protector, guardian 12, 86. dil, aid. dear, beloved 6, 9; 7, 11. dioghain, i ndioghain: against, in opposition to 3, 32. diongmhálta, aid. steadfast, loyal 13, 30. dithneas, haste, hurry 8, 3. diúltach, aid. suppressed .i. leabhair ~ 11, 35. dlús, compactness, tightness; ag cur ~: consolidating 4, 51. dobhrón, grief, distress 13, 24. docht, aid. tight, strict, uncompromising 2, 27; 11, 71.

doghrainn, difficulty, obstreporousness 11, 66. doghrainne, 13, 14 = doghrainn. doilbh, melancholy, sadness 3, 8. doimhéin, ill intent, evil intent 3, 18. doirbheas, sullenness 2, 32; 11, 76. doirche, aid. dark .i. dorcha 6, 20. dreachnáir, aid. modest-faced, demure 13, 38. droibhéal, hardship, toil 3, 8. duan, poem, stanza 4, 149. dúcha, aid. natural, belonging to 7, 25. duaismhair, aid. generous, liberal 2, 2. dúnáras, stately abode 8, 14.

Eabhra, Hebrew (teanga) 11, 27. éagnaím, I lament 4, 2. eagnaí, aid. wise, philosophical 2, 46. éagruas, weakness, infirmity 11, 12. eangnamh, valour, prowess 7, 26. earráid, contrariness, resentment 11, 66. easláinte, sickness 10, 14; 11, 12, 84. éigeart, injustice, wrong 10, 8.

eineach, largesse, generosity 2, 4, 11, 13; 6, 3; 7, 7, 19, 26; 9, 8; 11, 40, 67; 13, 27. eochair, fig. keystone 1, 20. eolas, knowledge, understanding 12, 6.

fairbrí, tarnish, defect 7, 4. fann, (a) weak person 10, 25; 11, 9 (b) aid. wanting or lacking 2, 25; 11, 72. faofa, aid. naked 8, 7. faoilí, aid. joyous, glad 10, 21. faolchon, wolf 2, 9; 7, 25; 11, 73; iolra: faolchoin 12, 20. feacht, time 8, 9. feallghníomh, treachery, betrayal 12, 14. feasach, aid. knowledgeable 6, 18, 19. fiach, ainm.br. to capture, to ensnare 6, 16. fialchuraidh, generous hero 4, 105. fíréan, a just or true person 6, 18. flaithrí, august, regal prince 3, 24. foghas, nearness, proximity i bhf. near 7, 18. follamhnú, ain.br. upholding, ensuring 10, 7. fonn, (a) hymn, song 4, 49 (b) land, country 4, 50. forránach, aid. overcoming, bold 4, 141.

fráigh, fierce, furious 3, 14. fuighle, an utterance, a pronouncement 8, 29. fuinighim, I set .i. dul faoi na gréine 12, 24.

gábhadh, peril, danger 4, 39. gafa, aid. renounced, disavowed (of scripture) 11, 35. gáifeach, aid. eager 7, 14. gáir, fame, notoriety ~ na cléire .i. most famous of the clergy 4, 97. gaois, wisdom 12, 18. gáraim, I weep 4, 2. geanmnaí, aid. chaste, modest 4, 139; 5, 19; 6, 17; 8, 19. glanmheabhair, off by heart, to perfection 11, 31. gloine, superficiality, insincerity 7, 13. gnaoi, countenance 3, 37; 8, 15. gnás, habit, practise 4, 84, 160. gradthaigh, ain. br. striking (of palms of hands) 4, 156. grian, (a) pleasant, cheerful person 7, 14; the sun 12, 19. grinn, aid. discerning, judicious 2, 15; 6, 15; 9, 11; 12, 7. grianach, aid. pleasant, cheerful 2, 15; 7, 15, 23. gruanáir, aid. modest 2, 46. gruaidh-dhearg, rosy cheek 10, 68.

gruaidheas, aid. fair-cheeked 13, 38. guibhe, prayer .i. guí 4, 161. guaillí, companion, comrade 4, 13. guais, (a) labour, misery 3, 33; (b) peril 1, 9, 3, 32; (c) fear 1, 32.. guth, censure, criticism 7, 27.

idirchian, far away, distant 13, 26. imchian, far away 7, 18. imghnníomh, eager deed 2, 22. imlua, ain.br. setting in motion, moving 12, 18. innéirí, amorous advance 8, 23. iomchuí, aid. suitable, appropriate 11, 20. ioth, corn, grain 10, 33. ithir, soil 12, 30.

lánfhearga, aid. fully erect (of penis) 8, 21. lár, (a) middle of 4, 18, 34, 35 (b) ar ~ missing, gone 4, 99, 158 (c) leigim faoi [ar] ~ .i. I neglect, let slide 10, 3. lámhaím, I interfere, meddle with 2, 30; 11, 74. leabharfholt, free, long loose tresses of hair 4, 154. leanbaí, innocent 4, 139.

léanmhag, sorrow, distress 4, 4. leatrom, grievance, oppression 10, 3. léinidh, shirt .i. léine 8, 6. léirsean, ability to see .i. léirstean 4, 11. lingeadh, ain.br. jumping, leaping 10;31. líonmhar, aid. manifold, plentiful 11, 24. líog, stone .i. liag 4, 163. ló, day 1, 15, 19. lóchrann, guiding light 6, 20. lonradh, resplendency, glory 3, 15. luaíocht, reward, recompense 10, 28. luan, fig. heir, scion 7, 9. Luitéirian, Lutheran 2, 27; 11, 71.

macaoimh, youthfulness, beauty 2, 12; 12, 68. maighre, a beautiful person, a beauty 8, 17. maiseach, aid. comely, elegant 8, 17. maothshról, soft velvet 8, 8. maothú, ain.br. moistening .i. ag ~ na rosg: moistening the eyes 4, 95. meadhrach, aid. mirthful, merry 13, 15. móirmhiadh, great honour 7, 6.

meas, (a) respect, repute 7, 23; (b) mast, fruit 4, 83. méiniúil, aid. well-disposed, kind 4, 140, 158. meanmnach, aid. spirited, courageous 4, 140. meilg, idle chatter, jabbering, empty rhetoric 12, 13. míchlú, reproach, infamy 10, 44. mílí, renowned hero 3, 37; 11, 87. míndealfa, aid. pleasantly shaped 8, 17. míntulach, smooth hillock 10, 64. míonla, aid. gentle, mild 8, 5. mór, (a) a large amount 10, 24; (b) aid. great, numerous 12, 7. múr, mansion, stately abode 13, 15.

naoidhean, a child, a youth 12, 27. naoimhcheall, saintly monastic cell 11, 80, 86. nár, shame, modesty 12, 15. niamhcheilg, subterfuge, statagem, deceit 12, 14. nuachar, companion, spouse, sweetheart tabh.uath .i. nuachair 4, 155. nuadhas, beestings .i. first milk given by mother to young after birth 4, 33.

oilbhéim, transgression, violation 10, 8. oireachtas, an assembly 4, 57.

oirearc, aid. honourable, esteemed 1, 31; 10, 54 tabh. .i. oirirc 10, 13; 11, 8.

pianbhroid, suffering, torment 4, 66. psalmaire, psalmist 4, 88.

réighlic, aid. astute, quick-witted 4, 32. réim, (a) go réim, with dignity, stately, dignified 10, 57 gan ~, servile, leaderless 1, 6; (b) group or order of people 11, 19; (c) journey 2, 48. réir, = riarú 7, 12. rialta, aid. devout, religious 11, 38. riarú, ain.br. act of managing, ruling, disposing, istering 3, 19. ríograí, dynasty 4, 130. róimh, burial place 4, 23. rosc, eye 4, 11, 95. ruire, nobleman, lord 3, 9; 4, 103, 133. ruithnidhe, aid. bright, shining 7, 14. rúnchomhairle, private assembly, privy chamber 10, 4. rus, red, blushing cheeks 12, 5.

sáimh, aid. pleasant, tranquil 2, 8, 47; 3, 9; 4, 36, 88, 103; 13, 8. samhalta, like-for-like, one comparable to 1, 11.

saoibhshliocht, perverted, distracted, confused group of people 2, 26; 11, 70. saoirfhear, nobleman 13, 8. saolach, aid. 10, 11, 37, 61; 11, 85. saorghrá, ready love 2, 12; 11, 68. saorthréad, noble flock 2, 30; 11, 74. saoithreach, aid. = saothrach 4, 76. saothrach, aid. industrious, diligent 4, 41. sáraidh, aid. overcoming, excellent 4, 86. scafaire, a bold, hearty fellow 4, 148. scagtha, aid.bhr. (of scholarly endeavour) discerning, careful, choice 11, 33. scáth, a shadow, a shade, protection; ar scáth shíol Éabha: for the sake of the descendants of Eve 4, 24. sclagaim, I swallow 7, 1. scrúdthóir, examiner 8, 10; 11, 33. seabhchaí, aid. hawklike 2, 42. séad, (a) a deviant road or course 11, 63; (b) jewel 1, 13; 10, 51. séala, a seal 8, 14. séanmhar, aid. prosperous 2, 42; 10, 61. searcúil, aid. affectionate, charitable 2, 42. siamsúil, entertaining, amusing 6, 3. sians, allegorical meaning or interpretation 4, 89.

siansóir, one who understands, perceives a meaning ~ na loighice: interpreter of logic 4, 61. síochaimh, peace .i. síocháin 4, 67. síolchur, ain.br. act of disseminating, promulgating 4, 65. síolrú, ain.br. act of cultivating, propogating 2, 34. siúlach, aid. roving, peregrine 4, 41. smól, stain, fault 4, 77; 5, 29. snódhúil, aid. comely, attractive 1, 22. snuaghlan, aid. clear-complectioned 2, 50. soilbhir, aid. pleasant, cheerful 6, 4. soirbhe, pleasantness, prosperity 6, 19. spártha, aid.br. fastened, nailed down 4, 19. spéisúil, aid. seemly, fond 1, 22. sruithfhear, venerable, revered person, sage 7, 2. stáidbhean, beautiful woman 13, 39. stéad, steed, horse 3, 1. stuaigh, stately person, warrior, prince 4, 120. stuama, ability gan ~ le héisteacht .i. unable to hear 4, 12. stuama, aid. sensible, wise 4, 32. suada, one who is cultured or learned in bardic poetry 2, 52. suaircfhear, pleasant man 2, 32; 11, 76.

suaithní, remarkable, distinguished 13, 14. suáilce, virtue 8, 22. subh, red berry .i. In uaidhreach suibhe: berry-red grave-countenance 4, 153.

tagra, disputation, argument 3, 35. taibhrim, I show, reveal 12, 3. táin, tabh. uatha. de tan: time 4, 47. tairnge, nail, spike 4, 34. tarnocht, unclothed, naked 10, 78. tásc, tidings of death 4, 4. tathaoir, 13, 36 = tathaoire. tathaoire, reproach, reprehension 11, 48. teagas, ain.br. instructing 4, 49. teagasóir, instructor in religion 4, 32. téagradh, ain. br. act of strengthening, accumulating, garnering 4, 157. teanndroibhéal, great difficulty, hardship 3, 8. teasgrá, fervent love 2, 41. teastas, approval, praise 12, 5. téama, strain of poetry 4, 5, 135. tíolaiceadh, bestowal, gift (from God) 4, 85. tlás, softness, weakness, timorousness, surcease 2, 17; 4, 133; 11, 57.

toibhéim, blemish, fault 3, 22; 10, 52; 11, 44. toinim, I entwine, connect 3, 6. tógbháil, ain.br. to lift, raise up 11, 11. torthach, aid. fruitful 12, 30. tréalag, aid. enervated, exhausted, weakened 1, 14; 4, 143; 5, 12. tréanmhuir, aid. tempestuous, turbulent 10, 18. tréantacair, great hosting of warriors 13, 2. tréartha, characteristics, qualities .i. tréithe 4, 62. tréad, flock tabh.iol .i. treodaibh 2, 23. tréigeanas, renunciation 4, 51. tréighlic, aid. astute, clever 4, 111. tréitheach, aid. accomplished, gifted, worthwhile 4, 15, 139. treoraigh, br. to direct, to steer 2, 23; 4, 78. triath, lord, prince 3, 1 (?); 11, 72; 13, 32. truaill, a corrupted person, a wretch 1, 26. tuigseoir, one who understands 4, 147; 9, 4; 11, 34.

uafar, aid. horrible, terrible 4, 119. uain, (a) respite, rest 4, 137. uaill, (a) vanity 2, 10; 11, 37, 41, 66; (b) a wail, a lamentation 4, 4; 5, 12. umhlacht, 4, 42 = umhlaíocht.

umhlaíocht, humility, meekness 6, 8; 11, 56. ursa, fig. a prop, a defender ursa creidimh: defender of the faith 4, 19.

CLÁR NA GCÉADLÍNTE

UIMHIR A Áth Cliath is aoibhinn dhuit 11 Ar an Athair is clúitigh cáil 6 Ar an Athair Pilib sclag tart 7 Ar Chrú Cholla mo chuairt i gcéin 2 (A thriath) na stéad ’s na n-alann óir 3 Caogad míle maighdean óg 8 Comaoin uaim ar shliocht Chathaoir 13 Is aoibhinn dhuit a Éire 10 Is cloíte a tharlaidh an tráth seo déarach 4 Monuar go bráth go dtarlaidh uainn 5 Mo mhíle beannacht leat gach am, 9 Níl fáth do shéanadh an scéal atá i gcló go nua 1 Ó taoi gach Ardfhlaith i gcéin 12

LCH 126 110 112 86 90 114 138 120 94 106 118 82 134

INNÉACS ÁITEANNA

Achadh Rathain, par. Eanach Gailbh, bar. Lucht Tí Uachtarach, co. an Cabhán 9, 3; 9, n3; 18. Achadh nan Leac, baile i Siorrachd Inbhir Àir in Albain, 210.

Alba, 3, 4; 158, 210. Aeóile, an t-oileán a raibh Aeolus, diacht Rómhánach na gaoithe, ina chónaí air, 10, n18–19. Aontroim, contae, 37, 38, 158, 210. Arras, baile i dtuaisceart na Fraince, 145. Ard Mhacha contae, 5, n8; 13, 17, 20, 37, 70, n10. Ayrshire, contae in Iardheisceart na hAlban.

Baile an Chaisleáin, par. Dúire, bar. Bun Raite Uachtarach, co. an Clár, 219 Baile Átha Cliath, cathair, 10, 1; 11, 1, 51, 81; 12, 26; 10, n18–19; 16, 18, 20, 22–7, 31, 32, 36, 50, 56, 61, 71, n23, 75, n48, 147, 159, 171, 191, 195, 203, 210–11, 213, 229. Baile Bhalraic, paróiste, bar. Dún Dealgan Uachtarach, co. Lú, 20–21. Baile Caol, baile fearainn, par. Foirceal, bar. Na hOirthir Uachtaracha, co. Ard Mhacha, 70, n15, 158. Baile Meánach, An, baile, bar. Aontroim Íochtarach, co. Aontroim, 210. B(h)anna, An, abhainn, 4, 124.

Béal Átha na gCarr, baile fearainn, par. Cill Churcaí, bar. An Caisleán Riabhach, co. Ros Comáin, 30–32, 208–9. Béal Átha Seanaidh, 237. Bealach Gréine, baile fearainn, par. Cluain Tiobraid, bar. Críoch Mhúirn, co. Muineachán; 5, 32; 5, n32. B(h)inn B(h)orb, An, par. Cluain Fiacail, bar. Dún Geanain Láir, co. Tír Eoghain, láthair chatha sa bhliain 1646, 145, 147. B(h)óinn, An, abhainn, 4, 125; 76, n53. Bow Lane, lána, par. Naomh Michan, co. Baile Átha Cliath, 24. Bréifne, seanréigiún a bhfuil codanna de i gcontaetha an Chabháin agus Ros Comáin, 17. B(h)urgúin, An, réigiún sa Fhrainc, 219.

Cabhán, An, an contae, 9, n10; 17–18, 37. Cabhán, An, baile, co. an Cabhán, 145. Caisleán Seáin, = Caisleán an tSiáin, par. Muineachán, bar. Muineachán, co. Muineachán 5, 31; 5, n31; 16, 177. Cambridge, baile i Sasana, 229, 234. Carraig an Iúir, par. Cluain Tiobraid, bar. Críoch Mhúrn, co. Muineachán, 16, 185. Carraig Mhachaire Rois, baile, bar. Fearnmhaighe, 14, 187–8. Cearnóg Mhuirfean, cearnóg i mBaile Átha Cliath, 36. Ceathrú an Gharraí, baile fearainn, par. Coirrín, bar. Dartraí, co. Muineachán, 14.

Cill Mhór, paróiste, bar. Lucht Tí Uachtarach, co. An Cabhán, 17. Cill Uí Ghormáin, baile fearainn, par. Cill Laobháin, bar. Dartraí, co. Muineachán, 14. Clár, An, contae, 12, 214–20. Clocháin, Na, baile fearainn, par. Cill Aird, bar. Uí Bhreacain, co. an Clár, 13, n17. Cluain Saileach, paróiste; bar. Caisleán Cnucha, co. Baile Átha Cliath, 203. Cluain Tiobraid, paróiste; bar. Críoch Mhuirn, co. Muineachán, 14, 16, 69, n8, 185. Coirrín, paróiste, bar. Dartraí, co. Muineachán, 13, 14. Coláiste Chríost, coláiste i gCambridge Shasana, 234. Coláiste Éireannach, An, coláiste i bPáras, áit a bhfuair an Chevalier Ó Gormáin Leabhar Leacain, 219. Coláiste Naomh Seáin, coláiste i gCambridge Shasana, 229. Coláiste na Tríonóide, (Baile Átha Cliath) 12, 26, 31; 12, n26; 24, 71, n25, 210. Connolly, Caroline (fl. c.1770), bean chéile John Hobart (s.v. John Hobart), A2, n36. Cóbanhávan, 75, n50. Corcaigh, an chathair, 23. Corr Uinseogach, An, baile fearainn, pa. Domhnach Mighin, bar. Fearnmhaighe, co. Muineachán, 154. Cruachain Mhéabha, 4, 119. Cúil Lodair, láthair chatha cóngarach d’Inbhir Nis in Albain, 56, 229

Dál Riada, réigiún i dtuaisceart Uladh, 3, 4. Domhnach Maighean, paróiste, 16, 19, 21, 154, 161–2. Douai, baile i dtuaisceart na Fraince, 203. Droichead Átha, baile i gCo. Lú / Co. na Mí, 19, 21–22. Droim gCualainn, paróiste, bar. Uíbh Eathach Uachtarach, co. an Dún, 146. Droim Oilche, baile fearainn; par. Kilmacduane, bar. Maigh Fhearta, co. an Clár, 219 Droim Mór, An, paróiste; bar. Uibh Eathach, co. an Dún, 5, n173. Duibhlinn, .i. Baile Átha Cliath, 11, 18. Dún, An, contae, 37, 70, n10; 2, n21, 5, n107.

Éadán Tí Rúraí, baile Fearainn, par. Droim Mór, bar. Uíbh Eathach, co. An Dún, 4,, n117. Eamhain Macha, séadchomhartha a bhí mar cheannáras ag na hUlaid; par. Eaglais, bar. Ard Mhacha, co. Ard Mhacha, 3, n3. Eanach, paróiste co. an Cabhán, 17 Earraghaidheal, ríocht in Albain anallód, 3, n3. Éigip(t), An, 1, 31; 11, 81; 4, n69–70, 74. Éire, 3, 4. Eorpa, An, 1, 31, 41, 210. Eton, scoil i Sasana, 24, 27, 229, 240.

Feadha, Na, barúnacht, co. Ard Mhacha, 38. Féar Achaidh, baile fearainn, par. Machaire Rois, bar. Fearnmhaighe, co. Muineacháin, 19. Fear Manach, contae, 9, n10; 38, 76, n54. Feartach Ghormáin, par. Machaire Rois, bar. Fearnmhaighe, co. Muineachán, 14 Fiach Airigh, seo Fiachu Araide ar féidir gur ainmníodh an Dál nAraigh ina dhiaidh, 4, 114; 4, n114. Fir Arda c.f. Baile an Chaisleáin, 13. Foirceal, paróiste, bar. Na hOirthir Íochtaracha, co. Ard Mhacha, 20–21, 70, n15, 188. F(h)rainc, An, 4, 45, 30, 162, 219.

Gaillia, (An Fhrainc), 4, 45. Gailillí, Loch, Loch i dtuaisceart Iosrael, 4, n27–9. Gairbhrian, An, seanainm fileata ar Bhréifne 9, 10. Gleann an Smóil, par. Tamhlachta, co. Baile Átha Cliath, 4, n76–9. Gleann Gaibhle, par. Teampall an Phoirt, bar. Teallach Eathach, co. an Cabhán, 5, n8. G(h)réig, An, 1, 30. Greanáda, oileán sna hIndiacha Thiar, 213

Indiacha Thiar, Na, 213. Inis Eoghain, leithinis, co. Dún na nGall, 145. Iodáil, An, tír, 10, n18–19. Ireachó, cathair san Iosrael, 12, n11–12. Israel, 11, 88. Iticé, oileán ar an Mheánmhuir, baile Odaiséis, 10, n18–19.

Laighin, 13, 12. Lána Mhuire, lána, par. Naomh Michan, Baile Átha Cliath, 26, 36. Lána Pill, lána, par. Naomh Michan, Baile Átha Cliath, 74, n45. Larach, Leathráth, paróiste, bar. Lucht Tí Uachtarach, co. An Cabhán. Liatroim, contae; 9, n10; 14, 147, 227, n5. Lios an Iúir, par. Loch gCaol, bar. Coill Chonmhaí, co. Aontroim, 210. Lios Dún Uí Ghormáin, baile fearainn. par. Cluain Tiobraid, bar. Críoch Múrn, co. Muineachán, 14. Loch gCál, paróiste, bar. Uí Nialláin Thiar, co. Ard Mhacha, 145. Loch Dearg, par. Teampall Cearna, bar. Tír Aodha, co. Dún na nGall, 4, n53. Loch Garman, contae, 4, 45, n. Londain, 13, 33. Longphort, contae, 9, n10. Lú, contae, 11, 13, 15, 17, 20, 37.

Lorgain Bhuí, baile fearainn, par. Domhnach Maighean, bar. Fearnmhaighe, co. Muineachán, 4, n104; 161.

Machaire Cluaine, paróiste, bar. Fearnmhaighe, co. Muineachán, 70, n13. Machaire Eois, paróiste, bar. Fearnmhaighe, co. Muineachán, 19, 70, n13. Madras, stát san Ind, 213. Meron, láthair chatha, an áit ar bhuaigh Iosua ar Ríthe na Palaistíne, 12, n11–12. Middlesex, contae i Sasana, 195. Mol Airí c.f. Baile an Chaisleáin. M(h)óin Mhór, An, par. Cill Aird, bar. Uí Bhreacain, co. an Clár, 13, 17; 13, n17. Muineachán, contae, 12–17, 18–19, 21, 37, 154, 161, 177, 183, 185, 187.

Naomh Michan, paróiste i mBaile Átha Cliath, 24, 26, 203. Norfolk, contae i Sasana, 229, 230. Northumberland, contae i Sasana, 195.

Oileach, (Grianán Ailigh), 3, n27. Oileán an Stáisiúin, oileán i Loch Dearg, 4, n55. Oirialla, mórcheantar a bhfuil páirteanna d’oirdheisceart Uladh agus tuaisceart Laighean ann, 5, n19; 6, n5; 17, 22, 38, 40, 70, n10, 76, n53, 148, 155, 188. Oxford, cathair i Sasana.

P(h)áil, An, an pháirt sin d’oirthear Éireann a bhí faoi cheannas Sasanach, 37. Páras, cathair sa Fhrainc, 3, 11. Port Láirge, contae, 4, n155. Poiséadón, diacht na farraige, 10, n18–19.

Quebec, cathair i gCeanada.

Rayham, baile i Norfolk Shasana, 230. Rinn an Dóchais, cóilíneacht i ndeisceart na hAfraice uair den tsaol, 213. Ros Comáin, contae, 76, n54. Rúis, An, A2, n49–52; 211, 234.

San Marino, baile in California, 73, n40. Sevill, Sevilla sa Spáinn; 11, 22; 11, n22; 203. Scairbh Sholais, An, par. An Leac, bar. Ráth Bhotha Thuaidh, co. Dún na nGall. Láthair chatha sa bhliain 1652, 145. Sliabh Fuaid, sliabhraon, co. Ard Mhacha, 63. Spáinn, An, 1, 30; 30. Spéiríní, Na, sliabhraon, co. Doire, Tír Eoghain, 37. St. Petersburgh, cathair sa Rúis, 211.

Sráid Phroinsias, Baile Átha Cliath, 73, n39, 203. Srath Domhain, baile fearainn, par. An Cabhán, bar. Lucht Tí Uachtarach, co. An Cabhán, 18, 38.

Teamhair, séadchomhartha, bar. An Scrín, co. An Mhí, 77, n73. Tír Eoghain, contae, 4, n33; 5, n4, 13. Tír Chonaill, al. Dún na nGall, contae, 37. Tiberius, baile san Iosrael 4, 27. Tobága, oileán sna hIndiacha Thiar, 213. Triúcha, An, barúntacht; co. Muineachán, 13. Tuamhumhan, tuaisceart Chúige Mumhan, 13, n32. Tulaigh Loiscthe, par. Tigh Thaláin, bar. Muineachán, co. Muineachán, 183.

Uíbh Eathach, ceantar i gContae an Dúin atá ainmnithe as clann Uí Echach a raibh cónaí orthu ansin, 4, 113. Uí Bhreacain, barúnacht, co. an Clár, 13, n32. Uí mBáirrce, fineachas a bhí ag Muintir Ghormáin i gContae Laoise tráth, 13, n32. Uí Fiachrach Aidne, ceantar i ndeisceart na Gaillimhe, 69, n1. Ulaidh, cúige, 3, 13; 210.

Versailles, baile sa Fhrainc, 195.

INNÉACS DAOINE

Aenéas, laoch san Aenéid, 10, n18–19; 56. Andrews, Francis (†1774), propast Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath, 230. Aodh, file ínteach a raibh aithne aige ar Philip Ó Gairtnéil (s.v. Philip Ó Gairtnéil). Aeolus, diacht Rómhánach na Gaoithe, 10, 18; 10, n17–18; A3, n22. Aquinas, Thomas (†1274), diagaire, 5, n43.

Bartholin, Thomas (1616–1690), scoláire Danmhairgeach a d’fhostaigh Árni Magnússon mar emanuensis, 72, n31. Brooke, Charlotte (1740–1793) eagarthóir Reliques of Irish Poetry (1789), 34–5, 74, n48, 75, n49. Brún, Seán (1640–1706), captaen Seacaibíteach, 3, n3–4. Burton Conyngham, William (1733–1796), ársaitheoir agus comhbhunaitheoir an Hibernian Antiquarian Society, 29, 34, 73, n37.

Caitríona, duine muinteartha le Róis Ní Dhoirnín (s.v. Róis Ní Dhoirnín), 36. Caitríona Mhór (1729–1796), Banimpire na Rúise, 211. Cailbhín (Jean Calvin, 1509–1564), diagaí agus leasaitheoir Protastúnach, 2, 26; 11, 71. Cantwell, John (†1482), Ardeaspag Chaisil, 4, n55–8.

Cathaoir Mór (†122), Ard-Rí Éireann ónar shíolraigh Muintir Ghormáin, 13, n1. Colla dá Chríoch (an chéad Rí ar Oirialla), 2, 1; 7, 3; 2, n1. Colman, sloinne deartháir cleamhnais Pheigí Uí Bheirn (s.v. Peigí Ó Beirn). Conn (al. Conn Céadcathach), Ard-Rí Éireann ar ainmníodh Leath Choinn as, 2, n2. Connachta, áitritheoirí Chúige Chonnacht, 3, n3. Conall Cearnach, laoch ón Rúraíocht a luaitear mar dhuine de shinsir Dál nAraigh, 4, 116; 4, n116. Cooper Walker, Joseph (1760–1810) eagarthóir Historical Memoirs of the Irish Bards (1786), 34, 74, n44. Crúis, Murcha (†1691), saighdiúir Seacaibíteach, 4, n9. Cupid, diacht Rómhánach an anghrá, 8, 14. Curry, John (†1780), staraí agus cara le Cathal Ó Conchubhair, 26.

Dáibhí, Rí Iosrael, 4, 89; 4, n89. Dáire Barrach († c.320), mac le Cathaoir Mór, sinsear Mhuintir Ghormáin, 13, 9; 13, n1. Dál nAraigh, seo Dál nAraide, treibh daoine a roinn ríora Ulaid leis an Dál Fiatach, 4, 115; 4, n113, n114, n116. Dál Riada, treibh a d’áitrigh oirthuaisceart Éireann agus páirt d’iarthar Alban, 3, n3. Dawson, George, fear a raibh Muiris Ó Gormáin mar mhúinteoir ag a mhac, 17. Deirdre, banlaoch sciamhúil sa scéal Oidheach Chloinne Uisnigh, 5, 6.

Dillon, John (?), fear ar íoc an Chevalier Tomás Ó Ghormáin fiacha Mhuiris dó, 31, 73, n39. de Beauvais, Vincent (fl. 1230), reitriceoir, 76, n64. de Buitléir, Riocard mac Uilig (†1547), ceann clainne na mBuitléireach, 12, n16. de Riddlesford, Walter (c.1125–1226), tiarna Normannach a chuir ruaig ar mhuintir Ghormáin ó Uí Bháirrce, 13, n32. Donnchadh Óg, teachtaire lenar chuir Ó Gormáin dán 8; 8, 15.

Éabha, 4, 82. Eathach (al. Eachach), (†552) rí ar Uíbh Echach i gContae an Dúin (s.v. Íbh Eathach), 4, 113; 4, n113. Eochaidh Doimhléan (athair na dTrí Cholla, mac le Cairbre Lifechair), 2, 2; 2, n2. Eoin Baiste, 4, 78; 4, n76–9.

Faulkner, George (c.1703–1775), foilsitheoir i mBaile Átha Cliath, 71, n24. Fénius, Rí miotasach Scitia, 4, n87. Fitzgerald, Brighid (fl. 1607), 59. Fox, Stephen, (†1774), cara le George Macartney, 210–11. Fox, Henry (1705–1774), fear uasal Sasanach, pátrún George Macartney, 211.

Gaedheal mac Eathóir, a d’eagraigh an Ghaeilge ina cúig codanna, 11, n29–

30. Gorman, Charles (fl. 1660í?), 13. Gormán mac Eochaidh, an fear ar ainmníodh Clann Ghormáin as, 13, n1. Gorman, Patrick (fl. 1660í?), 13. Gorman, Phillip (fl. 1660í?), 13. Guaire, Rí Chonnacht sa tseachtú haois a raibh clú na féile air, 2, 15, 51; 3, 22; 10, 51; 2, n15. Gruagach na Bruíne, Prionsa Sí sa scéal Siabhradh Mhic na Míchomhairle, 8, 28.

Haicéad, Pádraigín (c.1604–1654), file, 4, n69–70; 11, n46. Harvey, Frederic Augutus (1730–1803), ball de Choiste na Seandachtaí agus Eapag Dhoire, 28. Hely Hutchinson, John (1724–1794, propast ar Choláiste na Tríonóide, 71, n25. Hill, Wills (1718–1793), Marquess ar Downshire, 234. Hobart, John (1723–1793), leasrí ar Éirinn ar scríobh Muiris Ó Gormáin leagan de 10 air, 24, 56, 61, 195, 208, 234, A2, n36. Howard, Frederick (1748–1825), leasrí ar Éirinn 1780–82, 234. Hughes, Martin, duine de scríobhaithe Chathail Uí Chonchubhair, 32–3.

Inglis, Uilliam (c.1709–1778), file, 53, 78, n78. Íosa, mac Dé, (al. An Coimhdhia al. Aonmhac Dé al. an tUan Geal), 4, 79, 161; 5, 24, 28; 4, n33, n34, n66; 5, 24; 54–5.

Iúno, diacht Rómhánach, 10, n18–19.

Joshua (al. Iósua), comharba Mhaoise a dhíbir na Gabaonaigh agus na Palaistíní ó Iosrael, 12, 21; 12, n21.

Laibine, bean chéile Aenéis, laoch na hAenéide, 10, n18–19. Leland, Thomas (1722–1785), staraí agus pátrún ar Mhuiris Ó Gormáin, 24, 26–7, 71, n26–7, 72, n28. le Vendômois, Mathieu (fl. 1185?) reitriceoir, 79, n82. Lugaid, laoch Connachtach sa Rúraíocht, 4, n118–19.

Mac a Liondain, Pádraig († c.1733), file, 1, n26; 2, n39; 3, n3–4, n20–23; 10, 41; 17, 35, 39, 149–9. Mac Anaosa, Éamonn Óg (fl c.1720), údar Eachtra Aodha Mhic Goireachtaidh, 188. Mac an Bhaird, Eoghan Ruadh (c.1570–c.1630), file, 9, n1–4. Mac an Bhaird, Fearghal Óg (c.1550–1620), file, 3, n15; 4, n72; 77, n73. Mac an Bhaird, Laoiseach (fl. c.1580), file, 4, n3–4. Mac an Rí, Seoirse (fl. c.1772), scríobhaí, 148. Mac Ardghail, fine i gContae Mhuineacháin, 6, n5. Mac Ardghail, Pilib (fl. 1744), fear ar scríobh Ó Gormáin 7 air, 7, 1, 6, 10, 16, 22; 16. Mac Artain, fine de chuid an Uí Eachach Cobo a bhí ina dtaoisigh ar Chineál Fhaghartaigh, 4, 112; 4, n107, n111. Féach fosta faoi Mc Cartan; 44.

Mac Artain, Eoin, sinsear de chuid Philip Uí Ghairtnéil (s.v. Philip Ó Gairtnéil), 4, 107. Macartney, George (al. Seorsa Mac Cartna, 1737–1806), fear ar scríobh Ó Gormáin 12 air, 12, 2; 12, n13, n26, n31; 50, 61, 208–14. Mac an tSaoir, Anraí (fl. 1785), scríobhaí a raibh Muiris Ó Gormáin ina chónaí leis faoi dheireadh a shaoil, 36, 75, n51. Mac Bionaid, Art (1793–1879), file agus údar, 1, n11; 3, n1; 12, n13; 71, n19. Mac Brádaigh, fine ó bar. Thullach Eathach, co. an Cabhán, 17–18, 190. Mac Brádaigh, Domhnall (fl. 1740), fear ar scríobh Ó Gormáin dán 9 air. 9, 9, 13; 18, 57, 191. Mac Brádaigh, Fiachra (c.1690–c.1760), file, 191–2. Mac Bruaideadha, Maoilín Óg (†1602), file, 12, n1; 76, n57. Mac Cárthaigh, Eoghan (†1738) úinéir talaimh i Sliabh Luachra, 4, n10. Mac Craith, Eoghan (fl. 1590?), file, 58. Mac Cruitín, Aindrias (1650–1738), file, 76, n 58, 220. Mac Cumhaigh, Art (c.1738–1773), file, 1, n11; 4, n10; 38–9, 52, 60. Mac Con Mídhe, Giolla Bríde (fl.1210? 1272?), file, 42–3. Mac Con Mídhe, Conchobhar Ruadh (†1481), file, 4, n33. Mac Cuarta, Séamas Dall (c.1647?–1733), file, 4, n3–4, n9, n20–23, n22, n95, n97, n155; 10, n31; 17, 38–40, 55, 62, 187. mac Cumhail, Fionn laoch Fiannaíochta, 1, n12; 4, n33. Mac Domhnaill, Somhairle (c.1580– c.1632), saighdiúir agus pátrún ar léann na Gaeilge, 55. Mac Dunnchadha, Seán (fl. 1690í), scríobhaí, 146.

Mac Fhearghusa, Seán (c.1700–c.1761), pátrún agus dochtúir leighis, 24–5. Mac Gormáin, fine a raibh craobhacha acu le fáil in Oirialla agus i gContae an Chláir, Féach fosta faoi Ó Gormáin agus O’Gorman, 11–15. Mac Gormáin, Domhnall (fl. c.1384), duine d’aos gradha Uí Bhriain, 13, n32. Mac Gormáin, Donnchadh (1), seanathair an Chevalier Ó Gormáin (s.v. Ó Gormáin, Tomás, an Chevalier), 13, 15; 13, n13–20. Mac Gormáin, Donnchadh (2), sin-sinseanathair an Chevalier Ó Gormáin (s.v. Ó Gormáin, Tomás, an Chevalier), 13, 17; 13, n13–20. Mac Gormáin, Maoileachlainn, sin-seanathair an Chevalier Ó Gormáin (s.v. Ó Gormáin, Tomás, an Chevalier), 13, 16; 13, n13–20. Mac Gormáin, Fiond (†1160), Easpag Chill Dara, 11. Mac Gormáin, Muiris, (al. Muiris Ó Gormáin s.v. Ó Gormáin, Muiris), 15– 36. Mac Gormáin, Séamus, athair an Chevalier Ó Gormáin (s.v. Ó Gormáin, Tomás, an Chevalier), 13, 6; 13, n13–20. Mac Gormane, Patr., (fl. 1592), 12. Mac Lochlainn, Domhnall Gorm (†1711) file, 17. Mac na Míchomhairle (laoch an scéil Siabhradh Mhic na Míchomhairle), 8, 23. Mac Mathúna, fine a bhí ina ríthe ar Oirialla tráth, 2, n1; 6, n5. Mac Mathúna, Brian mac Aodha mac Roailb (fl.1346), 6, n5. Mac Mathúna, Proinnsias (fl. 1740), sagart paróiste Dhomhnach Maighean ar scríobh Ó Gormáin dánta 2 agus 3 air: 2, 6, 9, 35, 41, 52; 3, 6, 32, 36; 56, 154. Mac Mathúna, Ross (†1777), sagart paróiste Dhomhnach Maighean, 154.

Mac Oghanain, Pádraig (fl. c.1685), scríobhaí agus file, 9, n1–4. Mac Oireachtaigh, fine a bhain le Connachta i dtús ama ar bhog cuid acu go hoirdheisceart Uladh, 76, n54. mac Róigh, Fergus, laoch ón Rúraíocht, 4, 118; 4, n118–19; 44. Mac Síomain, Pádraig (†1769), Ardeaspag Bhaile Átha Cliath (1763–) ar scríobh Muiris Ó Gormáin 11 air, 24, 26, 45, 54, 55, 61, 203–4. Mac Thaly, Muiris (fl. c.1704), 147. Mag Mathgamna, Remunn mac Glaisne (fl. 1486), Rí Oirialla, 12. Mag Niallghuis, Brian, (fl. 1608), scríobhaí, 63. Mag Oireachtaigh, Aodh (laoch an scéil Eachtra Aodha Mhic Goireachtaidh) 8, 26. Mag Shamhráin, Brian (†1298), taoiseach ar Thullach Eathach i gContae an Chabháin, 10, n29–30. Mac Ruairí, Cathal (fl. 1650), file, 4, 20–3; 146. Mag Uidhir, Cúchonnacht (†1608?), 58. Mag Uidhir, Aindrias (17ú–18ú haois), file, 17. Mag Uidhir, Semus († c.1760), scríobhaí, 18. Magnússon, Árni (1663–1730), scoláire agus bailitheoir lámhscríbhinní ón Íoslainn, 72, n31. Máire, bean a bhí ag caoineadh ar bhás Philip Uí Ghairtnéil (s.v. Philip Ó Gairtnéil), 4, 151; 4, n151. Maois, fuascailteoir na nGiúdach, 4, 68; 11, 88; 4, n69, n70; 12, n21. Mc Cartan, Johannes (†1334), 4, n107. Mc Cartan, John mc Gylihallym (†1387), 4, n107.

Mc Cartan, Owen (†1551), 4, n107. Mc Gorman, Bryan (fl. 1660í?), 13. Mc Gorman, Edmond (fl. 1660í?), 13. Mc Gorman, Hugh (fl. 1660í?), 13. Mc Gorman, Patrick (fl. 1660í?), 13. Mc Gorman, Rory, (fl. 1660í?), 13. Mc Gragh, Edmond, Príor Locha Deirg c.1731?, 4, n55. Mc Intire, Henry, al. Anraí Mac an tSaoir, (féach fosta faoi Anraí Mac an tSaoir). Meic an Bhaird, Aodh mac Diarmada (fl. 1610), file, 10, n33. Merran, Francis, a raibh baint aige le teaghlach Uí Mhearáin i gCarraig Mhachaire Rois, 70, n13. Mhac Diarmada, Eoghan (fl. 1628), scríobhaí, 63. Mhic Gormáin, Alicia (née O’Dempsey); seanmháthair an Chevalier Ó Gormáin (s.v. Ó Gormáin, Tomás, an Chevalier). Shíl Muiris Ó Gormáin gur bean chéile an Chevalier a bhí inti, 13, 38; 13, n13–20. Milésius, Mil Espáine (al. Míl), sinsear na nGael, 4, 46, 130; 12, 9; 4, n45; A2, n38. Moore Graham, Matthew (c.1810–1882), scoláire agus gníomhaí teanga, 20. Muire, máthair Dé, 4, n33. Munro, Robert (1601–1680), Ginearál a throid in éadan Eoghain Ruaidh Uí Néill, 145.

Nél mac Fénius, mac rí miotasach Scitia a raibh cuid mhór teangacha aige,

4, 87; 4, n87. Neptune, diacht Rómhánach na farraige, 10, 19; 10, n18–9; A2, n21; 56. Ní Dhochartaigh, Róis (fl.c.1620), bean chéile Eoghain Ruaidh Uí Néill (s.v. Ó Néill, Eoghan Ruadh). Ní Dhoirnín, Róis, (†1740), ó Chaisleán Seáin nó Bealach Gréine i dtuaisceart Chontae Mhuineacháin (?) ar scríobhadh dán 5 uirthi, 5, 11, 48; 16, 177. North, Frederick, Príomh-Aire na Breataine (1732–1792), 234. Nugent Grenville, George (1753–1813), leasrí ar Éirinn ar scríobh Muiris Ó Gormáin leagan de 10 air, 24, 61, 195, 240, 243; A2, n41.

Ó hAnluain, Féidhlim (fl. c.1730) sagart, 2, n39. O Beirne, Peigí (al. Peggy Beirns), bean a chruthaigh aighneas idir Muiris Ó Gormáin agus Peadar Ó Doirnín, 20 70, n17. Ó Briain, cine i gContae an Chláir, 12. Ó Briain, Toirdhealbhach mac Briain (fl. c.1585?), 13, n1. O’Brien, Lucius Henry (1731–1795), ball de Theach na dTeachtaí agus cathaoirleach ar Choiste na Seandachtaí, 28–9. Ó Broin, fine, 13, n1. Ó Brolcháin, Doiminic Bán (†1747), file, 17. Ó Bruadair, Dáibhí (1625–1698) file, 39. Ó Cearbhaill, fine a bhí ina ríthe ar Oirialla uair, 5, 37; 5, n37; 177. Ó Cearbhalláin, Toirdhealbhach (1670–1738), file agus cruitire, 214. Ó Cearnaigh, Nioclás (c.1802–c.1865) file agus scoláire, 4, n3–4; 20–21, 71,

n19, 148, 163, 227, n5, 227, n7. Ó Cléirigh, cine a raibh cónaí orthu in Uí Fiachrach Aidne uair den tsaol, 69, n1. Ó Cléirigh, Tomás (17ú–18ú aois), file, 17. Ó Coinnialláin, Tadhg (c.1775–1854), múinteoir agus scoláire, 12, n17. Ó Comhraí, Eoin (1794–1862), scoláire, 4, n59–60. Ó Conaill, Peadar (1755–1826), scríobhaí agus foclóirí a rinne obair athchóipeála do Thomás Ó Gormáin agus do Chathal Ó Conchubhair, 12, n5; 12, n13; 12, n14; 33, 208–209. Ó Conchubhair, An Calbhach (fl. 1580?), 46. Ó Conchubhair, An Croibhdhearg (†1224) Rí Chonnacht, 48–9. Ó Conchubhair, Cathal (1710–1791) scoláire agus pátrún ar Mhuiris Ó Gormáin, 26, 28, 29, 32–5, 69, n3, 71, n24, 73, n42, 208–209, 213. Ó Conchúir, Peadar Sheáin (fl. c.1864), file, 4, n3–4. Odaiséas, laoch an Odaisé, 10, n18–19; 55. Ó Dálaigh, Aodh (fl. 1720í), scríobhaí, scoláire agus file, 23, 63, 71, n22, 147. Ó Dálaigh, Donnchadh Mór (†1244), file, 2, n20; 4, n33. Ó Dálaigh, Gofraidh Fionn (†1387), file, 13, n2. Ó Dochartaigh, Sir John (†1601), Tiarna Inis Eoghain, athair Róise Uí Dhochartaigh a bhí mar bhean chéile ag Eoghan Ruadh Ó Néill, 145. Ó Doirnín, Éamann, athair Róise (s.v. Róis Ní Dhoirnín), 5, 9; 177. Ó Doirnín, Peadar (?1700–1769), file agus múinteoir i scoil scairte, 10, n33; 17, 19–21, 38, 39, 40, 50, 70, n9, 70, n15. Ó Domhnaill, Aodh mac Ruairí, († 1642), Iarla Thír Chonaill, 3, n15.

O’Donnell, Anthony, Príor Locha Deirg sa bhliain 1737, 4, n55. Ó Duibhgeannáin, Dáibhí (†1696) scríobhaí agus file, 146. Ó Dubhthaidh, Séamus (fl. 1745), Sagart paróiste i dTigh Thaláin, bar. Muineachán, co. Muineachán ar scríobh Ó Gormáin dán 6 air, 6, 9, 17; 16, 183. Ó Dúgáin, Muiris (fl. 1660), file ó Thír Eoghain, 147. Ó Duinn, fine 13, n1. Ó hEachaidhéin, cine a raibh duine acu ina rí ar Dhál nAraide uair den tsaol, 69, n1. Ó hEadhra, Cormac (†1612), 3, n15. Ó hEodhasa, Eochaidh (c.1568–1612), file, 58–9. Ó Fighuillidh, Séamus (fl. c.1823), scríobhaí, 277, n5. Ó Flanagáin, Tadhg (al. Theophilus), scríobhaí agus scoláire a bhí fostaithe ag Acadh Ríoga na hÉireann, 13, n13–20; 34, 74, n46, 224. Ó Flannagáin, Eochaidh (†1004), file, 2, n20. of Garland, John (fl. 1250), file agus scoláire. Ó Gairtnéil, Brian, athair Philip Uí Ghairtnéil (s.v. Philip Ó Gairtnéil), 4, 104. Ó Gairtnéil, Eoin, seanathair Philip Uí Ghairtnéil (s.v. Philip Ó Gairtnéil), 4, 104; 4, n104. Ó Gairtnéil, Philip (†1739), sagart ó Dhomhnach Maighean (?) ar scríobh Ó Gormáin dán 4 air, 4, 20, 104, 135, 158, 171; 4, n14, n20–23, n33, n45, n59– 60, n72, n87, n104, n107; 16, 43–4, 46, 62–4, 146, 161–2. Ó Gnímh, Fear Flatha (fl.1602–40), file 4, n69–70. O’Gorman, Shane (fl. 1660í?), 13.

O’Gorman, Ferdorcha, (fl. 1660í?), 13. O’Gorman, Neale (fl. 1660í?), 13. O’Gorman, Rory (al. Rory Mc Gorman? fl. 1660í?), 13. O’Gorman, Turlogh (fl. 1660í?), 13. Ó Gormáin, Flann (†1174), aird ferleighinn Airdi Macha. Ó Gormáin, Muiris (c.1710–1793), 11–12. Ó Gormáin, Tomás (an Chevalier)(1732–1809), pátrún ar scríobh Muiris Ó Gormáin 13 air, 13, n13–20; 30–34, 35, 44–5, 61, n41–2, 74, n43–4, 77, n65, 219–20. O’Halloran, Sylvester (1728–1807), cara le Charlotte Brooke, ársaitheoir agus scoláire, 75, n49. Ó Huiginn, Tadhg Dall (1550–1591), file, 46. Ó Huiginn, Tadhg (Óg?) (15ú haois), file, 1, n26; 6, n27, 13, n2. Ó Luinín, Cathal (fl. 1715), scríobhaí, file agus léachtóir le Gaeilge i gColáiste na Tríonóide, 23. Ó Maolchonaire, Flaithrí (c.1570–1629), scríbhneoir Proinsiasach, 4, n72. Ó Maolchonaire, Muiris mac Briain Óig (fl. c.1657), file, 4, n72; 13, n1. Ó Maonaigh, Seán (†1809), sagart ó Phort Láirge, 4, n155. Ó Mealláin, Fear Dorcha (fl.1650) file 4, n69–70. Ó Mearáin, Eoin (fl. 1745), fear ar scríobh Ó Gormáin dán 8 air, 8, 4, 7, 9; 18–19, 57, 59, 60, 70, n12, 187–8. Ó Moghain, Muiris (fl. 1700) file a bhain le Contae Thír Eoghain, 147. Ó Murcha, Art Mór (fl. c.1820), file agus scríobhaí, 148–9, 227, n7.

Ón Cháinte, Maolmuire, (fl. c.1600), file, 3, n15. Ó Neachtain, Tadhg (†1750–2), scríobhaí, scoláire agus file, 23. Ó Néill, Art mac Baron ( fl. 1610), athair Eoghain Ruaidh (s.v. Ó Néill, Eoghan Ruadh), 145. Ó Néill, Brian Óg (†1449), taoiseach Thír Eoghain, 4, n33. Ó Néill, Éinrí (†1610), cornal in arm Philib III na Spáinne, 145. Ó Néill, Eoghan Ruadh (c.1583–1649) ginearál ar scríobhadh 1 faoin, 1, 4, 8, 12, 16, 20, 21, 28; 1, n12; 51, 52, 145–8. Ó Néill, Féilim Ruadh (†1652), 12, n13. Ó Néill, Seán, An tAthair (fl.1720?), 76, n80. Ó Pronntaigh, Pádraig († c.1760), file agus scríobhaí, 5, n4; 17, 69, n9, 76, n54. Ó Raghallaigh, Pilib (fl. 1670), údar agus file, 16. Ó Rathaille, Aogán (c.1670–1729) file, 3, n3–4; 4, n10; 50. Ó Ruairc, Brian na Múrtha (1540?–1591), 77, n73. Ó Tuathail, fine 13, n1. Ó hUallacháin, Diarmaid (†1864), sagart, 4, n3–4.

Pádraig, duine a raibh aithne aige ar Philip Ó Gairtnéil (s.v. Philip Ó Gairtnéil), 4, 144. Pádraig, Naomh, 4, 52; 4, n33. Panza, Sancho, searbhónta bómánta Don Qioxote ar cuireadh George Townsend i gcomparáid leis, 229.

Peadar, Naomh, 2, 39; 4, 26; 6, 5; 11, 5; 2, n39; 4, n27–9, n28. Percy, Hugh (1712–1786), Leasrí ar Éirinn ar scríobh Muiris Ó Gormáin 10 air, 10, 9, 13, 49, 57; 10, n61; 24, 57, 61, 195. Plunkett, Dick (fl. 1762?), fear a bhfuair Muiris Ó Gormáin lámhscríbhinn ar iasacht uaidh, 25. Pól, soiscéalaí, 4, 91; 11, 61; 11, n61.

Quintilan (c.35–100), reitriceoir, 42.

Raiftearaí, Antaine (1779–1835), file, 4, n75. Raymond, Anthony (1675–1726), pátrún agus ministir in Eaglais na hÉireann, 23. Reilly, John, fear a raibh Muiris Ó Gormáin mar mhúinteoir ag a mhac, 17. Robogdi, fine a luaitear i léarscáil Ptolemy, 3, n3. Róis, bean a bhí ag caoineadh ar bhás Philip Uí Ghairtnéil (s.v. Philip Ó Gairtnéil), 4, 151; 4, n151. Rousseau, Jean-Jacques (1712–1778), fealsúnaí agus scríbhneoir Eilvéiseach, 211. Ruadhraidh, Rí na nUltach ar ainmníodh An Rúraíocht as, 4, 117; 4, n117.

Saran, Rí Dhál nAraidhe, 4, 111; 4, n111. Séarlas III, Séarlas Éadbhard Stíobhart, éilitheoir Ríocht na Breataine, 53. Seoirse III (1738–1820), Rí Breataine agus Éireann, 195, 211, 234.

Shewbridge, dhá fhéidearthacht, (a) Captaen in Arm na Breataine a bhí pósta ar iníon Charles Vallancey nó (b) mac léinn i gColáiste na Tríonóide, 71, n25. Stafford, John (†1772) Easpag Fearna, 4, n33, n45. Stuart, Jane (†1828), bean chéile George Macartney, 211. Sullivan, Francis Stoughton (1715–1766), pátrún agus léachtóir le dlí i gColáiste na Tríonóide, 23–4, 26, 71, n24.

Townsend, Charles (1674–1738), athair George Townsend (s.v. George Townsend), 229. Townsend, George (1724–1807), leasrí ar Éirinn ar scríobh Muiris Ó Gormáin A1 air, A1, 13; 24, 49, 57, 61, 195, 211–12, 229–30.

Ua Gormáin, Óenghus (†1123), Ab Beannchair agus Easpag Dheoise an Dúin, 11. Ua Gormáin, Maol Choimhghin (†1164), ab ar Mhainistir Thearmann Feichín, 11. hUa Gormán, Mael Muire (†1181), ab Mhainistir Chnoc na Seangan sa 12ú Aois, 11. Ua Marcaigh, Aindreas (1845–1924), duine de na cainteoirí dúchais deireanacha ó Oirialla, 148.

Vallancey, Charles (1721–1812), innealtóir, ársaitheoir agus pátrún ar Mhuiris Ó Gormáin, 24, 26, 27–30, 34, 35, 36, 71, n25, 72, n30, 72, n35, 75, n48–9, 213, 218, 219, 243. Voltaire (1694–1778), fealsúnaí agus scríbhneoir Francach, 211.

Wilford, Francis (1761–1782), ársaitheoir agus scoláire oirthear domhain, 72, n31. Wilson, Charles Henry (c.1756–1808), tiomsaitheoir, aistritheoir agus file, 74, n48. Windele, John (1801–1865), ársaitheoir agus scoláire, 71, n21.

Young, Matthew (1750–1800), ársaitheoir, scoláire agus Easpag Chluain Fearta, 24, 71, n25.

LEABHARLIOSTA

Leabharliosta de réir foinsí

Aenéid: Virgil – The Aeneid. Knight, J. K. aistr. 1976 (1956). London: Penguin. AFM: Annals of the kingdom of Ireland: from the earliest period to the year 1616. O’Donovan, J. eag. 1856. Dublin: Hodges, Smith and Co. Agallamh (I–III): Agallamh na Seanórach. Ní Shéaghdha, N. eag. 1945. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. Aithd.D (I–II): Aithdioghluim Dána: a miscellany of Irish bardic poetry, historical and religious, including the historical poems of the Duanaire in the Yellow Book of Lecan edited with translation, notes and glossary. McKenna, L. eag. 1939–40. Dublin: Irish Texts Society. ALC: The Annals of Loch Cé: a chronicle of Irish affairs from A.D. 1014 to A.D. 1590. Vol. I. Hennessy, W. eag. 1871. London: Longman. AMacC: Art Mac Cumhaigh: Dánta. Ó Fiaich, T. eag. 1981 (1973). Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. AnMang.Súg: An Mangaire Súgach (Aindrias Mac Craith): Beatha agus Saothar. Comer Bruen, M & Ó hÓgáin, D. eag. 1996. Baile Átha Cliath: Coiscéim. AÓR: Aogán Ó Rathaille. Ó Buachalla, B. eag. 2007. Baile Átha Cliath: Field Day Publications. AU: Annala Uladh: Annals of Ulster, otherwise, Annala Senait, Annals of Senat. Hennessy, W. Mac Carthy, B. eag. 1887–1901. Dublin: Stationery Office

Bard.Misc.: A Bardic miscellany: five hundred Bardic poems from manuscripts in Irish and British libraries. McManus, D. Ó Raghallaigh, E. eag. 2010. Dublin: Trinity College. BChr: Beatha Chríost. Ní Chróinín, Á. eag. 1952. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. Bíobla Bed.: An Biobla Naomhtha ann a bhFuilid An tSean Tiomnadh Ar na Tharruing go Dirinneach as a nEabhra Ughdarach. Bedell, U & Mc Quigge, J. 1817. London: J Moyes. BNnÉ: Bethada Náem nÉrenn: Lives of Irish Saints. Plummer, C. eag. 1922. Oxford: Clarendon Press. Buile S.: Buile Suibhne: (The frenzy of Suibhne) being the adventures of Suibhne Geilt, a Middle Irish Romance / edited with translation, introduction, notes and Glossary. O’Keefe, J. G. London: Irish Texts Society. BR²: Lebor na cert: The Book of Rights. Dillon, M. eag. 1964. London: Irish Texts Society. Butler Poems: Poems on the Butlers of Ormond, Cahir, and Dunboyne (A.D. 1400–1650). Carney, J. eag. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. CCU: Céad de Cheolta Uladh. Ó Muireasa, É. eag. 1983 (1915). Íur Chinn Trá: Ó Casaide. Caisl.Óir: Caisleáin Óir. Séamus Ó Grianna. 1924. Dún Dealgan: Preas Dhún Dealgan. CER.MacaLiondain.: ‘Cumha Eoghain Rua Uí Néill.’ in Maguidhir, S. eag. 1977. Pádraig Mac a Liondain: Dánta. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. 5. CER.ÓMoghain.: ‘Cumha Eoghain Rua Uí Néill.’ in Ó Muireasa, E. eag. 1983 (1915). Céad de Cheolta Uladh. Iúr Chinn Trá: Ó Casaide. 22–3. Comhairle: Comhairle Mhic Clamha ó Achadh na Muileann: The Advice of Mac Clave from Aughnamullen. Ó Dufaigh, S. Rainey, B. eag. 1981. Lille: Presses Universitaires de Lille.

Corpas: Corpas na Gaeilge 1600–1882: foclóir na nua-Ghaeilge. Acadamh Ríoga na hÉireann. 2004. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann. Cregeen: Fockleyr Ny Gaelgey: Chaglit Liorish. Cregeen, A. 1969 (1835). London: Whittaker, Treacher and Arnot. Dán Dé: Dán Dé: The Poems of Donnchadh Mór Ó Dálaigh, and the Religious Poems in the Duanaire of the Yellow Book of Lecan. McKenna, L. eag. 1922. Dublin: The Educational Company of Ireland. Dán Eoghain Uí Néill: Filíocht den tSeachtú Aois Déag. Mhac an tSaoi, M. eag. in Celtica 1. 141–150. Dánta Gr.: Dánta Grádha: An anthology of Irish Love Poetry 1350–1750. O Rathile, T. eag. 2000 (1925). Corcaigh: Cló Ollscoile Chorcaí. DBM: Dán na mBráthar Mionúr I. Mag Cráith, C. eag. 1967. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. Desid: Deisiderius. Ó Maolchonaire, F. Ó Ráthaille, T. F. eag. 1941. Dublin: The Stationery Office. DCCU: Dhá Chéad de Cheoltaibh Uladh. Ó Muirgheasa, É. eag. 1934. Baile Átha Cliath: Oifig Díolta Foilseacháin Rialtais. D.Dána: Díoghluim Dána. McKenna, L. eag. 1938. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. DIB: A Dictionary of Irish Biography. Boylan, H. 1978. Dublin: Gill and Macmillan. Dinn: Foclóir Gaedhilge agus Béarla. Dinneen, P. S. eag. 1996 (1927). Baile Átha Cliath: Irish Texts Society. DIL: Dictionary of the Irish language: based mainly on Old and Middle Irish materials. 1983. Dublin: Royal Irish Academy. Donlevy: An teagasg críostuidhe do réir ceasda agus freagartha. 1742. Páras: James Guerin.

Duanaire: An Duanaire 1600–1900: Poems of the Dispossessed. 1994 (1981). Ó Tuama, S. Kinsella, T. eag. Dublin: Dolmen Press. Duan.F: Duanaire Finn: The Book of the lays of Finn (II). Mac Neill, E. eag. 1953. London: Irish Texts Society. EachtraÁodh: Eachtra Áodh Mhic Goireachtaigh. Williams, N. J. A. eag. in Éigse 13(2). 111–42. EachtraUill.: Eachtra Uilliam: an Irish version of William of Palerne. Ní Rathaille, C. eag. 1949. Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. Fian.: Fianaigecht: being a collection of hitherto unedited Irish poems and tales relating to Finn and his Fiana. Meyer, K eag. 2006 (1937). Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. FísMher.: Fís Mherlino: The Vision of Merlino: An Irish Allegory. Macalister, R. A. S. eag. 1906. Dublin: Gill & Son. Fl.Earls: The Flight of the Earls. Walsh, P. eag. 1916. Dublin: M. H. Gill and Son Ltd. FSPP: Five Seventeenth-Century Political Poems. O’Rahilly, C. eag. 1977 (1952). Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. Hackett: Filíocht Phádraigín Haicéad. Ní Cheallacháin, M. eag. 2003 (1962). Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Gall.Serm: Sixteen Irish Sermons. Gallagher, J. 1736. Dublin: Henry Babe. GGLG: Gramadach na Gaeilge agus Litriú na Gaeilge: An Caighdeán Oifigiúil. 2009. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. Keating I: Foras Feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn D.D. Vol. I. 1987 (1902). London: Irish Texts Society. Keating II: Foras Feasa ar Éirinn le Seathrún Céitinn D.D. Vol. II. Dinneen, P.S. eag. 1987 (1908). London: Irish Texts Society. IDPP: Irish Dialects Past and Present. O’Rahilly, T. 1988 (1932). Dublin:

Dublin Institute for Advanced Studies. Ir.Syl.Poetry: An Introduction to Irish Syllabic Poetry of the period 1200– 1600: with selections, notes and glossary. Knott, E. eag. 1994 (1928). Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. LASID I: Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects Vol. I. 2ú heagrán. Wagner, H. 1982 (1958). Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. LASID IV: Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects Vol. IV. Wagner, H. Ó Baoill, C., 1982 (1969). 2ú heagrán. Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. LCAB: Leabhar Cloinne Aodha Buidhe. Ó Donnchadha, T. eag. 1931. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. Leb.Gab.(ii): Lebor Gabála Érenn: The Book of the Taking of Ireland, Part II. Macalister, R. A. S. eag. 1939. Dublin: Irish Texts Society. LMG: The Great Book of Genealogies: Leabhar Mór na nGenealach. Iml. I– II. Ó Muraíle, N. eag. 2003. Blackrock: de Burca. L.ÍEadhra: The Book of O’Hara: Leabhar Í Eadhra. McKenna, L. eag. 2003 (1951). Dundalk: Dundalgan Press. MacBion.: Art Mac Bionaid: Dánta. Ó Fiaich, T. Ó Caithnia, L. eag. 1979. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Maclenn.: A Pronouncing and Etymological Dictionary of the Gaelic Language: Gaelic-English, English-Gaelic. Maclennan, M. 1925. Edinburgh: John Grant. MacnaMích: Mac na Míchomhairle. Watson, S. eag. 1979. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Magauran: The Book of Magauran: Leabhar Méig Shamhradháin. Mc Kenna, L. eag. 1947. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. MarbhnaER.CMacRuairí: ‘Marbhna Eoghain Rua Uí Néill.’ in Ó Muireasa, E. eag. 1983 (1915). Céad de Cheolta Uladh. Iúr Chinn Trá: Ó Casaide. 17–

20. Measgra I: Measgra Dánta. I. O’Rahilly, T. F. eag. 1953 (1927). Baile Átha Cliath: Browne and Nolan. Metr.Dinds.: The Metrical Dindhenchas. Vol. II. Gwynn, E. eag. 1903. Dublin: Hodges and Figgis. Mich.Rua.: Micheál Ruadh. Séamus Ó Grianna. 1920. Dún Dealgan: Preas Dhún Dealgan. MÓÓL: Mícheál Óg Ó Longáin, File. Ó Donnchadha, R. eag. 1994. Baile Átha Cliath: Coiscéim. NÓC: Nioclás Ó Cearnaigh: Beatha agus Saothar. Ó Dufaigh, S. Ó Doibhlin, D. eag. 1989. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Nua.Dhuan.II: Nua-Dhuanaire: Cuid II. Ó Buachalla, B. eag. 1976. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-léinn Bhaile Átha Cliath. Ó Bruad.III: Duanaire Dháibhidh Uí Bhruadair: Vol. 3. MacErlean, J.C. eag. 1917. Londain: Irish Texts Society. ÓD: Foclóir Gaeilge-Béarla. Ó Dónaill, N. eag. 1991 (1977). Baile Átha Cliath: Oifig Dhíolta Foilseachán Rialtais. Odaisé: An Odaisé. de Brún, P. aist., Ó Coigligh, C. eag. 1990. Baile Átha Cliath: Coiscéim. Onomasticon: Onomasticon Goedelicum: Locorum et Tribuum Hiberniae et Scotiae. Hogan, E. 1910. Dublin: Hodges, Figgis & Co. Ltd. O’R. Poems: Poems on the O’Reillys. Carney, J. 1997 (1950). Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Párl na mB.: Párliament na mBan. Ó Cuív, B. 1952. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-léinn Bhaile Átha Cliath. Parrthas: Parrthas an Anma. Gearnon, A. údar. Ó Fachtna, A. eag. 1953. Baile Átha Cliath: Institiúid Árd-Léinn Bhaile Átha Cliath.

PML: Pádraig Mac a Liondain: Dánta. Maguidhir, S. eag. 1977. An Clóchomhar: Baile Átha Cliath. PCT: Pairlement Chloinne Tomáis. Williams. N. J. A. eag. 1981. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-léinn Bhaile Átha Cliath. PÓDdeR: Peadar Ó Doirnín: a bheatha agus a shaothar. de Rís, S. eag. 1969. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. PÓDÓB: Peadar Ó Doirnín: Amhráin. Ó Buachalla, B. eag. 1970. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Raiftearaí: Raiftearaí: Amhráin agus Dánta. Ó Coigligh, C. eag. 2000 (1987). Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. S.D.MacC: Séamas Dall Mac Cuarta: Dánta. Ó Gallchóir, S. eag. 1979 (1971). Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. SgéaltaRóm: Ní Mhuirgheasa, M., Ó Ceithearnaigh, S. eag. 1952. Baile Átha Cliath: Alec Tom agus a Chuid Teo. SummaTheol.: Summa Theologica of St. Thomas Aquinas: Part II. Literally Translated by Fathers of the English Dimincan Provence. (1922). London. Síog.Rómh.: ‘An Síogaí Rómhánach.’ Five Seventeenth Century Political Poems. O’Rahilly, C. eag. 1977 (1952). Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. Stair.BhíoblaIII: Stair an bhíobla: ó láimhsgríbhinn do sgríobh Uáitéar ua Ceallaigh tuairm na bliadhna 1726. Vol. 3, An sean-tiomna. Pt 3 Ní Mhuirgheasa, M. eag. 1942. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. TDI, II: The Bardic Poems of Tadhg Dall Ó Huiginn. Knott, E. eag. 1996 (1922, 26). London: Irish Texts Society. Tór.nabhF: Tóraidheacht na bhFíréan air Lorg Chríosta. Domhnall Ua Tuathail. eag. 1915. Baile Átha Cliath: M. H. Mac Guill agus a Mhac. TTT.: Tóraigheacht Taise Taoibhghile. Ní Mhuirgheasa, M. Eag. 1954. Baile

Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. Uill.English: Canfar an Dán: Uilliam English agus a Chairde. Úna Nic Éinrí. 2003. An Daingean: An Sagart

Leabharliosta de réir údar

Abbott, T. K. & Gwynn, E. J. 1921. Catalogue of the Irish Manuscripts in the Library of Trinity College, Dublin. Dublin: Hodges and Figgis. Anon. 1861. ‘An Anglo-Irish Antiquary: Lieutenant-General Charles Vallancey.’ Hermathena. 303–311. Anon. 1912. ‘Report on the State of Popery, Ireland, 1731.’ Archivium Hibernicum 1. 10–27.

Balass, Golda. ‘The Female Breast as a Source of Charity: Artistic Depictions of Caritas Romana.’ www.academia.edu/4006836/The_Female_Breast_as_a_Source_of_Charity_Artistic_Depictio Bartlett, T. 1978. Macartney in Ireland 1768–72. Belfast: Public Record Office of Northern Ireland. Bartlett, T. 1979. ‘The Townshend Viceroyalty, 1767–72.’ in Bartlett, T. Hayton, D. W. eag. Penal Era and Golden Age: Essays in Irish History, 1690–1800. Belfast: Ulster Historical Foundation. 88–112. Bartlett, T. 1983. ‘Ireland 1769–72.’ in Roebuck, P. eag. Macartney of Lisanaoure, 1737–1806: Essays in Biography. Belfast: Ulster Historical Foundation. 66–87. Beckett, C. 1967. eag. Fealsúnacht Aodha Mhic Dhomhnaill. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Benidikz, E. 1962–5. ‘Árni Magnússon.’ Saga Book of the Viking Society 26. 89–93.

Bergin, O. 2003 (1970). Irish Bardic Poetry. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Black, R. eag. 2001. An Lasair: Anthology of 18th Century Scottish Gaelic Verse. Edinburgh: Birlinn. Brazeau, R. 2001. ‘Seamus Heaney and Thomas Kinsella: Translation and Representation.’ New Hibernia Review / Iris Éireannach Nua 5 (2). 82–98. Breatnach, L. 1987. eag. Uraicecht na Ríar: The Poetic Grades in Early Irish Law. Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. Breatnach, P. 1986. ‘An address to Aodh Ruadh Ó Domhnaill in captivity, 1590.’ Irish Historical Studies 25 (98). 197–214. Breatnach, P. 1997. Téamaí Taighde Nua-Ghaeilge. Maigh Nuad: An Sagart. Breatnach, P. 2001. ‘The Aesthetics of Irish Bardic Composition: An Analysis of Fuarus iongnadh, a fhir chumainn by Fearghal Óg Mac an Bhaird.’ Cambrian Medieval Celtic Studies 42. 51–72. Breatnach, R. A. 1953. ‘The Lady and the King.’ Studies 42. 321–336. Breatnach, R. A. 1965. ‘Two Eighteenth-Century Irish Scholars, Joseph Cooper Walker and Charlotte Brooke.’ Studia Hibernica 5. 88–97. Bringéus, N. 1971–3. ‘Caritas Romana – In Picture, Print and Folk Tradition.’ Béaloideas 39–41. 79–94. Bromwich, R. 1945. ‘The Keen for Art O’Leary, its Background and its place in the Tradition of Gaelic Keening.’ Éigse 5. 236–52. Bromwich, R. 1948. ‘The Continuity of the Gaelic Tradition in Eighteenth Century Ireland.’ Yorkshire Celtic Studies IV. 2–28. Brooke, C. 1789. Reliques of Irish Poetry. Dublin: G. Bonham. Burke, B. 1884. The General Armory of England, Scotland, Ireland and Wales. London: Harrison and Sons.

Burke, J. 1882. A General and Heraldic Dictionary of the Peerage and Baronetage of the British Empire: Vol.1. London: Henry Colburn and Richard Bentley. Burke, W. 1914. The Irish priests in the penal times (1660–1760). Michigan: N. Harvey & co. Byrne, F. J. 1967. ‘Early Irish Society.’ in Moody, T. W. Martin, F. X. eag. The Course of Irish History. Cork: Mercier Press. Byrne, F. J. 1984a. ‘Heads of Churches to c.1200.’ in Moody, T. W. Martin, F. X. Byrne, F. J. eag. A New History of Ireland IX: Maps, Genealogies, Lists. Oxford: Clarendon Press. 237–263. Byrne, F. J. 1984b. ‘Bishops.’ in Moody, T. W. Martin, F. X. Byrne, F. J. eag. A New History of Ireland IX: Maps, Genealogies, Lists. Oxford: Clarendon Press. 264–332. Byrne, F. J. 2001 (1973). Irish Kings and High Kings. Dublin: Four Courts Press. Byrne, M. 1926–30. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy, Fasciculus III. Dublin: Hodges and Figgis. Cairns, F. 1989. Virgil’s Augustan Epic. Cambridge University Press: Cambridge. Cannon, J. 2004. ‘Percy, Hugh, first duke of Northumberland (bap. 1712, d. 1786).’ Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, Meán Fómhair 2004; eagrán ar líne, Eanáir 2008 [http://www.oxforddnb.com/view/article/21943, rochtain déanta 13 Lúnasa 2009] 1–6. Carney, J. eag. 1997 (1950). Poems on the O’Reillys. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Casway, J. I. 1984. Owen Roe and the Struggle for Catholic Ireland. Philadelphia: University of Pennsylvania Press. Chalmers, A. 1810. The Works of the English Poets from Chaucer to Cowper. London: C.Whittingham.

Conway, S. 2004. ‘Percy, Hugh, second duke of Northumberland (1742– 1817).’ Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, Meán Fómhair 2004; eagrán ar líne, Eanáir 2008 [http://www.oxforddnb.com/view/article/21943, rochtain déanta 13 Lúnasa 2009] 1–4. Cullen, L. 1986. ‘Economic Development, 1750–1800.’ Moody, T. W. & Vaughan, W. E. eag. A New History of Ireland IV: Eighteenth Century Ireland, 1691–1800. Oxford: Clarendon Press. 159–193. Davis, R. W. 2004. ‘Grenville, George Nugent-Temple-, first marquess of Buckingham (1753–1813).’ Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. Leagan ar líne, rochtain déanta Bealtaine 2009 [http://www.oxforddnb.com/view/article/11490]. Debrett, J. 1816. The Peerage of The United Kingdom of Great Britain and Ireland. London: G.Woodfall. de Bhulbh, S. 2002. Sloinnte Uile Éireann: All Ireland Surnames. Luimneach: Comhar-Chumann Íde Naofa Teo. de Brún, P. 1970. ‘A lament in Irish for John Stafford Coadjutor Bishop of Ferns.’ The Past 8. 43–51. de Brún, P. 1972. Catalogue of Irish Manuscripts in King’s Inns Library Dublin. Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. de hÍde, D. 1932. ‘Sean-Phaidir ó Ch. An Chláir.’ Béaloideas 3 (3). 341. de Rís, S. eag. 1969. Peadar Ó Doirnín: a bheatha agus a shaothar. Baile Átha Cliath: Oifig an tSoláthair. Dillon, M. Mooney, C. De Brún, P. 1969. Catalogue of Irish Manuscripts in the Franciscan Library Killiney. Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. Duncan, Lillian. 1932. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus 8. Dublin: Royal Irish Academy. Fagan, Patrick. 1991. ‘The Population of Dublin in the eighteenth century with particular reference to the proportions of protestants and catholics.’ Eighteenth-

Century Ireland 6. 121–56. Fennessy, I. 2006. ‘Canon E. Reussen’s List of Irish Franciscan Theses in Louvain, 1620–1738.’ Collectanea Hibernica 48. 21–66. Fenning, H. 2000. ‘The archbishops of Dublin, 1693–1786.’ in Kelly, J. & Keogh, D. eag. History of the Catholic Diocese of Dublin. Dublin: Four Courts Press. Finan. T. 2007. ‘The Bardic Search For God: Vernacular Theology in Gaelic Ireland, 1200–1400.’ Eolas 2. 28–44. FitzPatrick E. 1936. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus XXII. Dublin: Royal Irish Academy. FitzPatrick, E. Mulchrone, K. 1938. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy XXIII. Dublin: Royal Irish Academy. FitzPatrick, E. 1940 (1934). Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Faciculus XII. Dublin: Royal Irish Academy. FitzPatrick, E. Mulchrone, K. 1940 (1935). Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Faciculus XIII. Dublin: Royal Irish Academy. FitzPatrick, E. 1940 (1935). Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus XIV. Dublin: Royal Irish Academy. Flahive, J. 2010. ‘Pilib Ministir and the Bereford-Mundley Manuscript.’ in McLeod, W. et al. eag. Bile Ós Chrannaibh: A Festschrift for William Gillies. Ceann Drochaid: Clann Tuirc. 119–134. Flower, R. 1947. The Irish Tradition. Oxford: Clarendon Press. Flower, R. 1992 (1926). Catalogue of Irish manuscripts in the British Library (formerly British Museum). Vol.2. Dublin: School of Celtic Studies, Dublin Institute for Advanced Studies. Giblin. C. 1970. ‘The Franciscan Ministry in the Diocese of Clogher.’ Clogher Record 7 (2). 149–203.

Gleeson, D. 1944. ‘Peter O’Connell: Scholar and Scribe, 1755–1826.’ Studies 33. 342–48. Gorman, M. 1766. Dublin Journal. 5th July. Greene, D. 1991 (1972). Duanaire Mhéig Uidhir: The Poembook of Cú Chonnacht Mág Uidhir, Lord of Fermanagh 1566–1589. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Hagan, J. 1916. ‘Miscellenia Vaticano-Hibernica.’ Archivium Hibernicum 5. 74– 156. Harrison, A. 1988. Ag Cruinniú Meala: Anthony Raymond (1675–1726), ministéir Protastúnach, agus léann na Gaeilge i mBaile Átha Cliath. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Hayes, R. 1941. ‘A forgotten Irish antiquary: Chevalier Thomas O’Gorman, 1732–1809.’ Studies 30. 587–96. Hayes O’Grady, S. 1992 (1926). Catalogue of Irish manuscripts in the British Library (formerly British Museum). Vol.1. Dublin: Dublin Institute for Advanced Studies. Hennessy, W. eag. 1871. The annals of Loch Cé: a chronicle of Irish affairs from A.D. 1014 to A.D. 1590. Vol. I. London: Longman. Hennessy, W. eag. 1893. The Annals of Ulster, Otherwise Annals of Senat: A chronicle of Irish affairs from AD 431 to AD 1450. Vol.IV. Dublin: Her Majesty’s Stationery Office. Heussaff, A. 1992. Filí agus Cléir san Ochtú hAois Déag. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Hewson, E. 2007. Early Burials in County Monaghan: 1625–1800. Wem: Kabristan Archives. Hoyne, Mícheál. 2011. ‘A Poem for Diarmaid Ó Conchubhair.’ Ériu 61. 59–94. Hughes, A. J. 1992. ‘Les mots qui désignant «le cheval» dans les Langues Gaéliques, du point de vue de la géographie linquistique.’ La Bretagne

Linguistique 8. 223–54. Hughes, A. J. 1996 (1994). ‘Gaeilge Uladh.’ in McKone et.al. eag. Stair na Gaeilge. Maigh Nuad: Roinn na Sean-Ghaeilge, Coláiste Phádraig. Hughes, A. J. 2001. ‘Gaelic Poets and Scribes of the South Armagh Hinterland in the Eighteenth and Nineteenth Centuries.’ in Hughes, A. J. Nolan, W. eag. Armagh History and Society. Dublin: Geography Publications. 505–8. Hyde, D. 1998 (1899). Giolla an Fhiugha or The Lad of the Ferule – Eachtra Cloinne Rígh na h-Ioruaidhe. London: Irish Texts Society. Johnson, E. M. 1983. ‘Grenada 1775–79.’ in Roebuck, P. eag. Macartney of Lisanaoure, 1737–1806: Essays in Biography. Belfast: Ulster Historical Foundation. 88–126. Johnston, E. M. 1980 (1974). Ireland in the Eighteenth Century. Dublin: Gill and Macmillan. Jupp, P. 1971. ‘Earl Temple’s Viceroyalty and the Question of Renunciation, 1782–3.’ Irish Historical Studies 17 (68). 499–520 Kelly, F. 1998 (1991). A Guide to Early Irish Law. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Kelly, J. 2004. ‘Hobart, John, second earl of Buckinghamshire (1723– 1793).’ Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, Meán Fómhair 2004; eagrán ar líne, Eanáir 2008 [http://www.oxforddnb.com/view/article/13394, rochtain déanta 5 Meitheamh 2009] Kennedy, D. 1941. ‘Popular Education and the Gaelic Tradition in North-East Ulster.’ Studies 30 (118). 273–286. Kiberd, D. 2000. Irish Classics. London: Granta Books. Kinsella, T. Ó Tuama, S. 1994 (1981). An Duanaire 1600–1900. Poems of the Dipossessed. Dublin: The Dolmen Press. Knott, E. 1911. ‘Filidh Éireann go hAointeach.’ Ériu 5. 50–69.

Laoide, S. eag. 1905. Sgéalaidhe Óirghiall .i. Sgéalaidhe Fearnmhuighe agus tuilleadh leis. Baile Átha Cliath: Conradh na Gaedhilge. Laoide, S. eag. 1914. Duanaire na Midhe. Baile Átha Cliath: Conradh na Gaedhilge. Leerssen, J. 1996. Mere Irish and fior-ghael: studies in the idea of Irish nationality, its development, and literary expression prior to the nineteenth century. Cork: Cork University Press. Leerssen, J. 2007. ‘Last Bard, or First Virtuoso: Carolan, conviviality and the need for an audience.’ in Ó Murchú, L. P. eag. Amhráin Chearbhalláin/The Poems of Carolan: Reassessments. London: Irish Texts Society. Lennon, J. 2004. Irish Orientalism: A Literary and Intellectual History. New York: Syracuse University Press. Livingstone, P. 1974. The Fermanagh Story: a documented history of the County Fermanagh from the earliest times to the present day. Enniskillen: Clogher Historical Society. Livingstone, P. 1980. The Monaghan Story: a documented history of the County Monaghan from the earliest times to 1976. Enniskillen: Clogher Historical Society. Love, W. 1962. ‘Charles O’Conor of Belanagare and Thomas Leland’s “Philosophical” history of Ireland.’ Irish Historical Studies, 13 (49). 1– 25. Lysaght, P. 1997. ‘“Caoineadh os cionn coirp”: The lament for the dead in Ireland.’ Folklore 108. 65–82. Mac Giolla Choille, B. 1962. ‘Test Book 1775–6.’ in Fifty-ninth report of the deputy keeper of Public Records in Ireland. Dublin: Oifig an tSoláthair. 50–84. Mahony, R. 1987. ‘Muiris Ó Gormáin and the Lords Lieutenant of Ireland.’ Éigse, 22. 25–36. Mac Brádaigh, Seán. 1964. ‘The McBradys, barons of Loughtee.’ Bréifne, 2. 353–354.

Mac Cana, P. 2001. Collège des Irlandais and Irish Studies. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Mac Cárthaigh, E. 2003. ‘Lúireach Chríosd Fan gCalbhach Ruadh.’ Celtica 23. 130–9. Mac Craith, M. 1996. ‘Litríocht an 17ú haois: tonnbhriseadh an tseanghnáthaimh nó tonnchruthú an nuaghnáthaimh?’ Léachtaí Cholm Cille XXVI. 50–82. Mac Craith, M. 2002. ‘Charles Wilson (c.1756–1808): Réamhtheachtaí Charlotte Brooke.’ Eighteent-Century Ireland 17. 57–78. Mac Craith, M. 2006. ‘Fun and Games among the Jet Set: A Glimpse of Seventeenth-Century Ireland.’ in Nagy, J. F. eag. Memory and the Modern in Celtic Literatures. Dublin: Four Courts Press. 15–36. Mac Innes, J. 1978. ‘The Panegyric Code in Gaelic Poetry and its Historical Background.’ Transactions of the Gaelic Society of Inverness 50. 435–498. Mac Lochlainn, A. 1996. Aindrias Mac Cruitín: Dánta. Tráchtas Dochtúireachta: UUC. Mac Mathúna, L. 2008. Béarla sa Ghaeilge – Cabhair Choigríche: An Códmheascadh Gaeilge/Béarla i Litríocht na Gaeilge 1600–1900. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Mag Uidhir, S. eag. 1977. Pádraig Mac a Liondain: Dánta. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Malcomson, A. P. W. 1982. The Pursuit of the Heiress: aristocratic marriage in Ireland 1750–1820. Belfast: Ulster Historical Foundation. Maolughra, Clann. 1915. ‘Céad de Cheoltaibh Uladh (léirmheas).’ Journal of the County Louth Archaeological Society 3 (4). 397–398. McCartan, E. 2009. ‘McCartans of Kinelarty.’ [http://www.smccartan.utvinternet.com/Chronolog.htm. Rochtain déanta 1 Bealtaine 2012.] McCaughey, T. P. 1967/68. ‘Muiris Ó Gormáin’s English-Irish phrasebook.’

Éigse. 12. 203–27. McDowell, R. B. 1979. Ireland in the Age of Imperialism and Revolution: 1760– 1801. Oxford: Clarendon Press. McDowell, R. B. 1988. ‘Colonial Nationalism and the Winning of Parliamentary Independence, 1760–82.’ in Moody, T. W. & Vaughan, W. E. eag. A New History of Ireland IV: Eighteenth Century Ireland, 1691–1800. Oxford: Clarendon Press. Caibidil VIII. McGuinne, D. 1992. Irish Type Design: A History of Printing Types in the Irish Character. Dublin: Colour Books Ltd. McKenna, J. E. 1920. Diocese of Clogher Parochial Records: Monaghan. Fermanagh Herald: Enniskillen. McKenna, L. 1930. ‘To St. Francis of Assisi.’ The Irish Monthly 58 (681). 150– 153. McKenna, L. 1947. ‘Some Irish Poems: Ó hEadhra’s poet speaks to him.’ Studies 36 (141). 77–80. McKenna, M. 1992. ‘Conjugation of the verb in areas of East Ulster Irish: now you see it, now you don’t.’ Journal of Celtic Linguistics 1. 23–60. McKenna, M. 2001. eag. The Spiritual Rose. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. McManus, D. 2004. ‘The bardic poet as teacher, student and critic: a context for the grammatical tracts.’ in Ó Háinle, C. Meek, D. eag. Unity in diversity: studies in Irish and Scottish Gaelic language, literature and history. 97–123. McManus, D. 2006. ‘“The Smallest man in Ireland can reach the tops of her trees”: Images of the King’s Peace and Bounty in Bardic Poetry.’ in Nagy, J. F. eag. Memory and the Modern in Celtic Literatures.Celtic Studies Association of North America. 61–117. McManus, D. 2009. ‘Good-looking and irresistible: the hero from early Irish saga to classical poetry.’ Ériu 59. 57–109.

McNally, P. 2004. ‘Conolly, William (1662–1729).’ Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, Meán Fómhair 2004; eagrán ar líne, Eanáir 2008[http://www.oxforddnb.com/view/article/6097, rochtain déanta 5 Meitheamh 2009] (1–4). Moody, T. W. Martin, F. X. Byrne, F. J. eag. 1984. A New History of Ireland IX: Maps, Genealogies, Lists. Oxford: Clarendon Press. Meyer, K. 2006 (1937). Fianaigecht: being a collection of hitherto inedited Irish poems and tales relating to Finn and his Fiana. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Moore, S. eag.1955. ‘Poems in Irish on 18th century priests.’ Clogher Record, 1 (3). 53–65. Moore, S. eag. 1956. ‘On Father Francis Mac Mahon.’ Clogher Record, 1 (4).132–5. Muhr, K. 1996. Place-Names of Northern Ireland, Volume Six: County Down IV – North-West Down / Iveagh. Belfast: The Institute of Irish Studies, The Queens University of Belfast. Mulchrone, K. 1926. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus II. Dublin: Royal Irish Academy. Mulchrone, K. 1928. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus IV. Dublin: Royal Irish Academy. Mulchrone, K. Fitzpatrick, E. 1932. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus VII. Dublin: Royal Irish Academy. Mulchrone, K. 1935. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus XVI. Dublin: Royal Irish Academy. Mulchrone, K. 1936. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy: Fasciculus XIX. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Mulchrone, K. 1937. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy: Fasciculus XXII. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies.

Mulchrone, K. 1942. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy: Fasciculus XXVI. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Mulchrone, K. FitzPatrick, E. 1943. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy: Fasciculus XXVII. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Mulchrone, K. Fitzpatrick, E. Pearson, A.I. 1958. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy: Index II. Dublin: Royal Irish Academy. Murray, L. P. 1915. ‘Poets and Poetry of the Parish of Kilkerley, Hagardstown.’ County Louth Archaeological and Historical Journal. 3 (4). Murray, L. P. 1932. ‘Hearth Money Rolls, Barony of Dundalk.’ County Louth Archaeological and Historical Journal. 7 (4). 500–15. Nagy, J. F. eag. Memory and the Modern in Celtic Literatures. Dublin: Four Courts Press. Neilson, William. 1808. An Introduction to the Irish language: In three parts. Dublin: P. Wogan. Nevin, M. 1993. ‘General Charles Vallancey 1725–1812.’ Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 123. 19–58. Nevin, M. 1999. ‘Charlotte Brooke.’ Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 129. 105–127. Ní Bhrolcháin, M. 2009. An Introduction to Early Irish Literature. Dublin: Four Courts Press. Nic Eoin, M. 1998. ‘An t-údar, an téacs agus an criticeoir.’ in Ní Annracháin, M. Nic Dhiarmada, B. eag. Téacs agus Comhthéacs: Gnéithe de Chritic na Gaeilge. Corcaigh: Cló Ollscoile Chorcaí. Nicholls, K. W. 2003 (1973). Gaelic and Gaelicized Ireland in the Middle Ages. Dublin: Lilliput Press. Nilis, Jeroen. 1996. ‘The Irish College Antwerp.’ Clogher Record 15 (3). 7–86. Ní Mhunghaile, L. 2007. ‘Carolan’s Verse.’ in Ó Murchú, L. P. eag. Amhráin

Chearbhalláin / The Poems of Carolan: Reassessments. Irish Texts Society: London. 43–64. Ní Mhunghaile, L. 2008. ‘Leabharlann Phearsanta Mhuiris Uí Ghormáin.’ Bliainiris 8. 59–102. Ní Mhunghaile, L. 2009a. ‘Muiris Ó Gormáin (†1794): Scoláire idir dhá chultúr’ in Mac Craith M. Ó Héalaí, P. eag. Diasa Díograise: Aistí i gCuimhne ar Mháirtín Ó Briain. Indreabhán: Cló Iar-Chonnachta. Ní Mhunghaile, L. 2009b. Charlotte Brooke’s Reliques of Irish Poetry. Dublin: Irish Manuscripts Commission. Ní Mhunghaile, L. 2010. ‘An eighteenth-century Gaelic scribe’s private library: Muiris Ó Gormáin’s book.’ Proceedings of the Royal Irish Academy 110C. 239– 276. Ní Mhurchú, N. Breathnach, D. 1999. Beathaisnéis: 1782–1881. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Ní Shéaghdha, N. 1961. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library of Ireland: Fasciculus II. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ní Shéaghdha, N. 1977. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library of Ireland: Fasciculus IV. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ní Shéaghdha, N. 1979. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library of Ireland: Fasciculus V. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ní Shéaghdha, N. 1982. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library of Ireland: Fasciculus VII. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ní Shéaghdha, N. 1984. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library of Ireland: Fasciculus VIII. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ní Shéaghdha, N. 1987. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library of Ireland: Fasciculus X. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ní Shéaghdha, N. 1989. ‘Irish Scholars and Scribes in Eighteenth-century Dublin.’ Eighteenth-Century Ireland 4. 41–54.

Ní Shéaghdha, N. 1990a. ‘Gairmeacha beatha roinnt scríobhaithe ón 18ú agus ón 19ú céad.’ Celtica 21. 567–575. Ní Shéaghdha, N. 1990b. Catalogue of Irish Manuscripts in the National Library of Ireland: Fasciculus XII. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ní Uallacháin, P. 2003. A Hidden Ulster: People, songs and traditions of Oriel. Dublin: Four Courts Press. Ó Baoill, C. 1990. ‘Person-shifting in Gaelic verse.’ Celtica, 21 377–392. Ó Baoill, C. Ó Dochartaigh, C. 2005/6. Trí Rainn agus Amhrán. Peairt: Clann Tuirc. [Ar fáil ag www.clanntuirc.co.uk/TRAA/TRAAbaile.html Rochtain déanta 10/10/2008.] O’Boyle, J. P. 1957. The Irish Dialect of County Monaghan. Belfast: QUB (Tráchtas MA). O’Brien, M. A. 1955. ‘A Middle-Irish poem on the Christian Kings of Leinster.’ Ériu 17. 35–52. Ó Buachalla, B. 1968. ‘Úrchnoc Chéin Mhic Cáinte.’ Studia Hibernica 8. 138– 150. Ó Buachalla, B. eag. 1970a. Peadar Ó Doirnín: Amhráin. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar: Baile Átha Cliath. Ó Buachalla, B. 1970b. ‘Nótaí ar Ghaeilge Dhoire agus Thír Eoghain’. Éigse 13. 249–278. Ó Buachalla, B. 1974. ‘Nótaí ar Ghaeilge an tuaiscirt I.’ Éigse 14. 285– 316. Ó Buachalla, B. eag. 1976. Nua-Dhuanaire: Cuid II. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-léinn Bhaile Átha Cliath. Ó Buachalla, B. 1996a. Aisling Ghéar: Na Stíobhartaigh agus an t-aos léinn, 1603–1788. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Ó Buachalla, B. 1996b. ‘Canóin na creille: an file ar leaba a bháis.’ in Ní Dhonnchadha, M. eag. Nua-Léamha: gnéithe de chultúr, stair agus polaitíocht na

hÉireann c.1600–c.1900. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. 149–169. Ó Buachalla, B. 1998. An Caoine agus an Chaointeoireacht. Baile Átha Cliath: Cois Life. Ó Buachalla, B. 2000. ‘Marbhchaoine an Athar Seán Ó Maonaigh.’ in Riggs, P., Ó Conchúir, B. & Ó Coileáin, S. eag. Saoi na hÉigse: Aistí in ómós do Sheán Ó Tuama. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. 197–208. Ó Buachalla, B. 2009. ‘Eighteenth Century Irish Manuscripts.’ in Cunningham, B., Fitzpatrick, S. eag. Treasures of the Royal Irish Academy Library Dublin: Royal Irish Academy. 139–159. O’Cahan, T. S. 1968. Owen Roe O’Neill. London: T. Joseph Keane & Co. Ó Caithnia, L. P. 1984. Apalóga na bhFilí: 1200–1650. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Ó Casaide, S. 1933. ‘Irish Professors in the Eighteenth Century.’ Irish Book Lover Nov-Dec 1933. 137–8. Ó Casaide, S. 1934. ‘Chevalier Ó Gorman.’ Irish Book Lover. May-June 1934. 66–7. Ó Catháin, D. 1988. ‘John Fergus MD: Eighteenth-century Doctor, Book Collector and Irish Scholar.’ Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 118. 139–163. Ó Catháin, D. 1989. ‘Charles O’Connor of Belnagarre: Antiquary and Irish Scholar.’ Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 119. 136–163. Ó Catháin, S. O’Flanagan, P. The living landscape: Kilgalligan, Erris, County Mayo. Baile Átha Cliath, Comhairle Bhéaloideas Éireann. Ó Ceilleachair, S. 1967. ‘Canúint Mhuintir Chionnaith agus Chlann Fhearmaighe.’ Breifne: Journal of Cumann Seanchais Bhréifne 3. 266– 295. Ó Cléirigh, T. 1939. ‘A Student’s Voyage (Ó Neachtain).’ Éigse 1 (2). 103– 115. Ó Conchúir, B. 1982. Scríobhaithe Chorcaí 1700–1850. Baile Átha Cliath, An

Clóchomhar. Ó Conchúir, B. 1991. Clár Lámhscríbhinní Gaeilge Choláiste Ollscoil Chorcaí: Cnuasach Uí Mhurchú. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. Ó Conchúr, B. 2000. ‘Na Cúirteanna Éigse i gCúige Mumhan.’ in Riggs, P., Ó Conchúir, B. & Ó Coileáin, S. eag. Saoi na hÉigse: Aistí in ómós do Sheán Ó Tuama. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. 55–81. O’Connell, C. 2003. ‘Patronage, poetry, and politics in the Gaelic world, 1650– 1700: the cases of Dáibhí Ó Bruadair and Iain Lom.’ in Augusteijn, J. & Lyons, M.A. eag. Irish History: A Research Yearbook 2. Dublin: Four Courts Press. 103–118. O’Conor, Charles. 1939. ‘George Faulkner and the Irish Catholics: Part III.’ Studies 28 (111). 485–500. Ó Cuív, B. 1951. Irish Dialects and Irish Speaking Districts: Three Lectures. Dublin: School of Celtic Studies, Dublin Institute for Advanced Studies. Ó Cuív, B. 1965. ‘A Seventeenth-Century Irish Manuscript.’ Éigse 13 (2). 143– 152. Ó Cuív, B. 1986. ‘Irish Language and Literature, 1691–1845.’ in Moody, T. W. & Vaughan, W. E. eag. A New History of Ireland IV: Eighteenth Ireland, 1691– 1800. Oxford: Clarendon Press. Caibidil 13. Ó Cuív, B. 2001. Catalogue of Irish language manuscripts in the Bodleian Library at Oxford and Oxford college libraries / compiled by Brian Ó Cuív. Part 1, Descriptions. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ó Curnáin, B. 2007. The Irish of Iorras Aithneach, Co. Galway. Vol IV. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ó Dochartaigh, C. 1987. Dialects of Ulster Irish. Belfast: Institute of Irish Studies, The Queen’s University of Belfast. Ó Doibhlin, D. 2000. The Ulster Irish Translation of De Imitatione Christi. Armagh: Cumann Seanchais Ard Mhacha.

O’Donovan, J. eag. 1856. Annals of the kingdom of Ireland: from the earliest period to the year 1616. Dublin: Hodges, Smith and Co. Ó Dubhthaigh, B. 1958/61. ‘Agallamh Oisín agus Phádraig: “Lá dhúinne ar Sliabh Fuaid.”’ Éigse 9 (1). 34–52. Ó Dufaigh, S. & Rainey, B. eag. 1981. Comhairle Mhic Clamha ó Achadh na Muileann: The Advice of Mc Clave of Aughnamullen. Lille: Presses Universitaires de Lille. Ó Dufaigh, S. & Ó Doibhlin, D. 1989. Nioclás Ó Cearnaigh: Beatha agus Saothar. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Ó Fiaich, R. 1970. ‘The Political and Social background of the Ulster Poets.’ Léachtaí Cholm Cille 1. 23–33. Ó Fiaich, T. eag. 1973. Art Mac Cumhaigh: Dánta. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Ó Fiaich, T. 1992. ‘Dán ar Phádraig Mac Síomóin.’ in Ó Doibhlin, D. eag. Ón Chreagán go Ceann Dubhrann. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. 119–127. Ó Fiannachta, P. 1969. Clár Lámhscríbhinní Gaeilge Choláiste Phádraig Má Nuad. Fascúl 6. Má Nuad: An Sagart. Ó Gallachair, P. 1982. ‘Clogherici: A Dictionary of the Catholic Clergy of the Diocese of Clogher (1535–1835).’ Clogher Record 11. 43–59. Ó Gallchóir, S. eag. 1971. Séamas Dall Mac Cuarta: Dánta. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. O’ Grady, S. eag 1992 (1926) Catalogue of Irish Manuscripts in the British Library [Formerly British Museum]. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. O’Halloran, C. 2004. Golden Ages and Barbarous Nations: Antiquarian Debate and Cultural Politics in Ireland, c.1750–1800. Cork: Cork University Press. Ó Huiginn, R. 1996. ‘Gaeilge Chonnacht.’ in McKone et.al. eag. Stair na Gaeilge. Maigh Nuad: Roinn na Sean-Ghaeilge, Coláiste Phádraig. 539–610.

Ó Labhraí, J. & Ó Mianáin, P. 2005. ‘Ainmneacha Dílse an Bhíobla: An SeanTiomna.’ Taighde agus Teagasc 5. 53–99. O’Laughlin, M. C. 2000 (1996). The Families of County Clare. Kansas: Irish Genealogical Foundation. Ó Luaighnigh, L. eag. 1935. Dánta Aindréis Mhic Cruitín. Inis: Clare Champion Offices. Ó Macháin, P. 1992. Téacs agus Údar i bhFilíocht na Scol. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. Ó Maolagáin, P. 1958. ‘An Early History of Fermanagh (4).’ Clogher Record, 2 (2). 280–92. Ó Máille, T. 1958/59. ‘Five County Galway Placenames.’ Journal of the Galway Archaeological and Historical Society 28. 12–17. Ó Máille, T. 1988 (1915). Amhráin Chearbhalláin: The Poems of Carolan. London: The Irish Texts Society. Omont, H. 1886. Catalogue Général des Manuscrits des Bibliothéques Publiques de : Départements – Tome Premier; Rouen. Páras: E. Plon, Nourrit et Cie. Ó Mórdha, P. 1991. ‘Some MacMahon Wills from Clogher Diocese.’ Clogher Record 14 (1). 27–36. Ó Mórdha, S. eag. 1957. ‘Maurice O’Gorman in Monaghan. A second poem on Fr. Francis Mac Mahon.’ Clogher Record 2 (1). 20–4. Ó Mórdha, S. 1958. ‘The Manuscripts of Edward O’Reilly.’ Éigse 9 (2). 132. Ó Mórdha, S. 1980. ‘Fiachra Mac Brádaigh: Poet and scribe of central Cavan.’ Heart of Bréifne 3. 2–23. Ó Mórdha, S. 1982. ‘Some aspects of the literary tradition of the BréifneFermanagh area.’ Bréifne 6 (21). 18–56. Ó Mórdha, S. 1986. ‘Charlotte Brooke: Her Background and Achievement.’ Bréifne, 6 (24). 320–89.

Ó Muircheartaigh, P. 2013. ‘Donnchadh Bàn air a chuairt: From Glen Orchy to Dublin calling at Edinburgh, London and Copenhagen.’ Aiste 4. 122-38. Ó Muireasa, E. eag. 1983 (1915). Céad de Cheolta Uladh. Iúr Chinn Trá: Ó Casaide. Ó Muirgheasa, É. 1902. ‘Catalogue and contents of Irish Mss. in my own possession.’ Irisleabhar na Gaedhilge. Aibreán. 765–768. Ó Muirgheasa, É. eag. 1915. Céad de Cheoltaibh Uladh. Baile Átha Cliath: Clóchuallacht Chathail, Teoranta. Ó Muirgheasa, É. eag. 1969 (1934). Dhá Chéad de Cheoltaibh Uladh. 2ú heagrán. Baile Átha Cliath: Clóchuallacht Chathail, Teoranta. Ó Muirí, R. 2004. ‘Gnéithe de chanúint an Bhionadaigh.’ Meascra Uladh III. 121–143. Ó Muraíle, N. 2002 (1996). The celebrated antiquary Dubhaltach MacFhirbhisigh (c.1600–1671): his lineage, life and learning. Maynooth: An Sagart. Ó Muraíle, N. eag. 2003. The great book of Irish genealogies: Leabhar mór na ngenealach / compiled (1645–66) by Dubhaltach Mac Fhirbhisigh. Iml. 2. Blackrock: Edmund Burke Publisher. Ó Muraíle, N. 2004. ‘Mac Brádaigh, Fiachra (c.1690–c.1760).’ Oxford Dictionary of National Biography, Oxford: Oxford University Press. [http://www.oxforddnb.com/view/article/17358, rochtain déanta 10 Márta 2009] Ó Muraíle, N. 2010. ‘The role of Charles O’Conor of Belanagare in the Irish manuscript tradition.’ in Ó Macháin, P. eag. The Book of the O’Connor Don: Essays on an Irish Manuscript. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. O’Rahilly, T. F. 1912. ‘Irish Scholars in Dublin in the Early 18th century.’ Gadelica 1. 156–62 O’Rahilly, T. F. 1926. Catalogue of Irish Manuscripts in the Royal Irish Academy. Fasciculus I. Dublin: Royal Irish Academy.

O’Rahilly, T. F. 1942. ‘Notes, Mainly Etymological.’ Ériu 13. 144–219. O’Rahilly, T. F. 1999 (1946). Early Irish History and Mythology. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Ó Riain, G. 2010. ‘A Poem on the Mutilation of Brian Óg Ó Néill.’ Éigse 37. 92–111. O Riordan, M. 1998. ‘Professors, Performers and ‘others of their kind’: Contextualizing the Irish Bardic Poet.’ Irish Review 23. 73–87. O Riordan, M. 2007. Irish Bardic Poetry and Rhetorical Reality. Corcaigh: Cork University Press. Ó Súilleabháin, S. 1961. Caitheamh Aimsire ar Thórraimh. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. O’Sullivan. W. 1976. ‘The Irish manuscripts in case H in Trinity College Dublin catalogued by Matthew Young in 1781.’ Celtica 11. 229–250. Ó Tuama, S. eag. 1961. Caoineadh Airt Uí Laoghaire. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Ó Tuathail, É. 1931. ‘The contents of the Gallegan MS. in the Library of the University of Edinburgh.’ County Louth Archaeological and Historical Journal 7 (3). 390–401. Ó Tuathail, É. 1933. Sgéalta Mhuintir Luinigh: Munterloney Folk-Tales. Dublin: Irish Folklore Institute. Ó Tuathail, É. 1934. ‘Seanchas Ghleann Ghaibhle: Glangevlin Folk-Lore.’ Béaloideas 4 (4). i, iii–v, vii–xxxviii, 1–64. Ó Tuathail, É. 1941. ‘A Lament for Art Óg, Pádraig and Brian Mhag Mathghamhna.’ Éigse 3 (2). 130–141. Ó Tuathail, E. eag. 1953. ‘Níl fáth dá shéanadh an sgéal ’tá i gcló go nuadh. By Muiris Ó Gorman.’ An tUltach 29 (5). 11–2. Ó Tuathail, É. 1955. ‘Farney Men of 1592.’ Clogher Record 1 (3). 121–4.

Partridge, A. 1980. ‘Wild men and wailing women.’ Éigse XVIII. 25–37. Powell, M. 2004. ‘Townshend, George, first Marquess Townshend (1724– 1807).’ Oxford Dictionary of National Biography, Oxford University Press, Oxford: Oxford University Press. [http://www.oxforddnb.com/view/article/17358, rochtain déanta 24 Lúnasa 2009] Power, M. eag. 1914. An Irish astronomical tract: based in part on a medieval latin version of a work by Messahalah. London: Irish Texts Society. Quiggin, E. C. 1906. A Dialect of Donegal: Being the Speech of Meenawannia in the Parish of Glenties. Cambridge: Cambridge University Press. Quiggin, E. C. 1912. ‘A Poem by Gilbride MacNamee in Praise of Cathal O’Conor.’ in Bergin, O. & Marstrander, C. J. S. eag. Miscellany Presented to Kuno Meyer. Niemayer: Halle. Quinn, S. 2000. Surnames in Ireland. Dublin: Irish Genealogy Press. Reaney, P. H. 1958. A Dictionary of British Surnames. London: Routledge. Roberts, M. 1983. ‘Russia 1765–67.’ in Roebuck, P. eag. Macartney of Lisanaoure, 1737–1806: Essays in Biography. Belfast: Ulster Historical Foundation. 23–65. Roebuck, P. 1983. ‘Early years 1737–64.’ in Roebuck, P. eag. Macartney of Lisanaoure, 1737–1806: Essays in Biography. Belfast: Ulster Historical Foundation. 1–22. Rose, H. J. 1965. A Handbook of Greek Mythology. London: Methuen. Rushe, D. C. 1921. History of Monaghan for Two Hundred Years, 1660– 1860. Dundalk: Tempest. Ryan, D. 1974 (1939). The Sword of Light, from the Four Masters to Douglas Hyde, 1636–1938. Michigan: Folcroft Library Editions. Ryan, S. 2002. ‘Reign of blood: devotion to the wounds of Christ in late medieval Ireland.’ in Augusteijn, J. & Lyons, M. A., eag. Irish history: a

Research Yearbook 1. Dublin: Four Courts Press. 136–149. Ryan, S. 2012 (le teacht). ‘“No milkless cow”: the Cross of Christ in medieval Irish literature’. Dréacht d’aiste i gcomhair foilsithe ag Clarke, P. & Methuen, C. eag. The Church and Literature: Studies in Church History 48. Woodbridge: Boydell and Brewer. 83–106. Sack, J. J. 1979. ‘The Grenvilles’ “Eminence Grise:” The Reverend Charles O’Conor and the Latter Days of Anglo-Gallicanism.’ The Harvard Theological Review 72, (1/2). 123–142. Simms, K. 1978. ‘Guesting and Feasting in Medieval Ireland.’ Journal of the Royal Society of Antiquaries of Ireland 108. 67–100. Simms, K. 1989. ‘The poet as a chieftain’s widow: bardic elegies.’ in Breatnach, L. McKone, K. Ó Corráin, D. eag. Sages, Saints and Storytellers: Celtic studies in honour of Professor James Carney. Má Nuad: An Sagart. 400–411. Simms, K. 1990. ‘Images of Warfare in Bardic Poetry.’ Celtica 21. 608– 619. Simms, K. 1998 ‘Charles Lynegar, the Ó Luinín family and the study of Seanchas.’ in Barnard, T. C. Ó Cróinín, D. Simms, K. eag. A Miracle of Learning: studies in manuscripts and Irish learning. Essays in honour of William O’Sullivan. Aldershot: Ashgate. 266–83. Simms, K. 2004. ‘The MacMahon pedigree: a medieval forgery.’ in Edwards, D. eag., Regions and rulers in Ireland, 1100–1650: essays for Kenneth Nicholls. Dublin: Four Courts Press, 27–36. Stockman, G. Wagner, H. 1965. ‘Contributions to a study of Tyrone Irish’, Lochlann 3. 43–236. Stockman, G. 1988. ‘Linguistic Trends in the Terminal Stage of Q-Celtic Dialects.’ in Maclennan, G. W. eag., Proceedings of the First North American Congress of Celtic Studies. Chair of Celtic Studies: Ottawa. 387–396. Stockman, G. 1996. Cruinneas Gramadaí agus Corrfhocal Eile. Belfast: Lagan Press. Stokes, W. eag. 1895. Féilire Huí Gorman: The Martyrology of Gorman.

London: Henry Bradshaw Society. Thurneysen, R. 1998 (1946). A Grammar of Old Irish. Dublin: Dublin Institute of Advanced Studies. Titley, A. 2000. ‘“An nóta pearsanta” agus litríocht na Meánaoiseanna.’ in Riggs, P., Ó Conchúir, B. & Ó Coileáin, S. eag. Saoi na hÉigse: Aistí in ómós do Sheán Ó Tuama. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. 209– 217. Trench. C. E. F. 1987. ‘William Burton Conyngham “profound scholar and antiquary” 1733–1796.’ Ríocht na Midhe 7 (1), 113–128. Ua Muirgheasa, É. 1912. ‘Fáilte don Tighearna Townsend.’ County Louth Archaeological and Historical Journal 3 (1). 80–3. Ua Súilleabháin, S. 2000. ‘Tuireamh an Athar Diarmada Uí Uallacháin.’ in Riggs, P., Ó Conchúir, B. & Ó Coileáin, S. eag. Saoi na hÉigse: Aistí in ómós do Sheán Ó Tuama. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. 209–217. Vallancey, C. 1772. An Essay on the Antiquity of the Irish Language: Being a Collation of the Irish with the Punic Language. London: London Chronicle. Vallancey, C. 1782. A Grammar of the Iberno-Celtic or Irish Language: To which is prefixed an essay on Celtic language. Dublin: R. Marchbank. Waldron, M. A. 1912. ‘Virtue’. The Catholic Encyclopaedia. New York: Robert Appleton Co. rochtain déanta Eanáir 2009: [http://www.newadvent.org/cathen/15472a.htm.] Wall, M. 1969. ‘The decline of the Irish language.’ Ó Cuív, B. eag. A View of the Irish Language. Dublin: The Stationery Office. Walsh, P. 1916. ‘A Poem on Ireland.’ Ériu 8, 64–74. Watson, S. eag. 1979. Mac na Míchomhairle. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Watson, S. 1991. ‘Filíocht Shéamais Daill Mhic Cuarta – Nótaí Teanga.’ Eighteenth-Century Ireland 6. 78–91. Warburton, J. Whitelaw, J. Walsh, R. 1818. History of the City of Dublin, from

the Earliest s to the Present Time. London: T. Cadell and W. Davies. Ward, R. Wrynn, J. Coogan Ward. C. eag. 1980. Letters of Charles O’Conor of Belanagare: a Catholic voice in eighteenth–century Ireland. Washington, D.C.: Catholic University of America Press. Whelton, M. 2008. Teagmháil agus Tnúthán: Staidéar ar an Apastróf i bhFilíocht na Nua-Ghaeilge. An Sagart: An Daingean. Williams, N. J. A. 1969–70. eag. ‘Eachtra Áodh Mhic Goireachtaidh.’ Éigse 13 (2). 111–42. Williams, N. J. A. 1972. eag. ‘Eachtra Ghruagaigh na Creige agus na Cruite ’s an Tiompáin.’ Éigse 14. 319–37. Williams, N. J. A. 1980. The Poems of Giolla Brighde Mac Con Midhe. Dublin: Irish Texts Society. Williams, N. J. A. 1986. I bPrionta i Leabhar: Na Protastúin agus Prós na Gaeilge 1567–1724. Baile Átha Cliath: An Clóchomhar. Williams, N. J. A. 1996. ‘Na Canúintí Ag Teacht Chun Solais.’ in McKone et.al. eag. Stair na Gaeilge. Maigh Nuad: Roinn na Sean-Ghaeilge, Coláiste Phádraig. 447–78. Williams N. J. A. 2000. ‘Téacsanna Foghrúla Ó Chontae na Mí.’ Studia Hibernica 31. 277–91.