Modyul Ng Mag-aaral Filipino Gr.8 2nd Grading 2e6a1p

8 Panitikang Pilipino Filipino Kagamitan ng Mag-aaral

Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publikong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad. Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected]. Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.

Kagawaran ng Edukasyon Republika ng Pilipinas

ii

Panitikang Pilipino – Ikawalong Baitang Filipino – Kagamitan ng Mag-aaral Unang Edisyon, 2013 ISBN: ___________

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang-sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapan kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon. Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan, ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, palabas sa telebisyon, pelikula atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at mayakda ang karapatang-aring iyon. Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D. Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral Konsultant: Magdalena O. Jocson Mga Manunulat: Willita A. Enrijo, Asunsion B. Bola, Arlene B. Maniquis, Roselyn T. Salum, Jocelyn DR. Canlas, Mary Jane R. Dasig, Sharon A. Villaverde, Jayson A. Cruz, Roel Cyrus S. Magpantay, Jet O. Gellecano, Maricar L. Francia Mga Taga-rebyu: Ericson L. Nepomuceno, Marites V. Mallan, Lucelma O. Carpio, Noemi H. Garlejo, Roderic P. Urgelles, Esmeraldo G. Lalo Illustrator: Joey R. Cabigao Layout Artist: Joshua A. Villaret

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________

iii

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) Office Address: 2nd Floor Dorm G, Philsports Complex Meralco Avenue, Pasig City Philippines 1600 Telefax: (02) 634-1054 o 634-1072 E-mail Address: [email protected]

iv

MODYUL 2: SANDIGAN NG LAHI … IKARANGAL NATIN

I. PANIMULA AT MGA POKUS NA TANONG Kumusta na? Ikinatutuwa ko ang iyong pagtatagumpay sa pagsagot sa Modyul 1. Muli, magbubukas ako ng mga bagong gawain at aralin para naman sa Modyul 2 at ito ay nakatuon sa ilang akdang pampanitikan na lumaganap sa Panahon ng Pananakop ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan. Ang ilan sa mga ito ay ang Balagtasan, Sarsuwela, Sanaysay, Maikling kuwento at Dula. Gayundin ang tungkol sa araling panggramatika tulad ng Panandang Diskurso, Kaantasan at Kayarian ng Pang-uri, Iba’t ibang Paraang Ginagamit sa Pagpapahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat, at Aspekto ng Pandiwa. Bakit umusbong at sumigla ang panitikang Pilipino noong Panahon ng Amerikano? Bakit mahalagang pag-aralan ang mga akdang pampanitikan sa panahong ito? Malaya ba ang mga manunulat sa Panahon ng Komonwelt? Nakatulong ba ang panitikan sa paglalahad ng damdamin, katuwiran, opinyon o saloobin ng mga manunulat upang maipahayag nila ang damdaming makabayan sa Panahon ng Kasarinlan? Tunay bang ang panitikan ay salamin ng kultura ng isang bansa? Bakit kailangang pag-aralan ang panitikan sa iba’t iba’t ibang panahon? At bakit kailangang magkarooon ka ng kaalaman at kasanayan sa gramatika? Nakatutulong ba ang mga ito sa pagiging mabisa sa pagpapahayag ng saloobin, damdamin o pananaw ng isang tao? Ang mahahalagang tanong na ito ay magsisilbing gabay mo sa pagtuklas ng mahahalagang konsepto na nakapaloob sa modyul na ito. Bilang patunay na naunawaan mo ang mahahalagang konsepto na nakapaloob sa modyul na ito, sa pagtatapos ng iyong pag-aaral, ikaw ay inaasahan kong makikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan, nabago at nawala na. Narito ang mga tiyak na aralin na iyong pag-aaralan sa Modyul 2. II.

ANG MGA ARALIN AT ANG SAKLAW NITO

Sa modyul na ito ay masasagot mo ang mahalagang tanong kung pagaaralan mo ang sumusunod na aralin. Aralin 2. 1: Ang Panitikan sa Panahon ng Amerikano Aralin 2.1.1: a. Panitikan: Balagtasan “Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan” ni Jose Corazon de Jesus b. Wika:

Opinyon o Katotohanan

1

Aralin 2.1.2: a. Panitikan: Sarsuwela “Walang Sugat” ni Severino Reyes b. Wika:

Kaantasan ng Pang-uri

Aralin 2.2: Ang Panitikan sa Panahon ng Komonwelt Aralin 2.2.1: a. Panitikan: Sanaysay (Talumpati) “Wikang Pambansa” ni Manuel L. Quezon b. Wika:

Iba’t Ibang Paraan ng Pagpapahayag

Aralin 2.2.2: a. Panitikan: Maikling Kuwento “Lupang Tinubuan” ni Narciso G. Reyes b. Wika:

Kayarian ng Pang-uri

Aralin 3: Ang Panitikan sa Panahon ng Kasarinlan Aralin 2.3.1: a. Panitikan : Maikling Kuwento “Ang Paglalayag sa Puso ng Isang Bata” ni Genoveva Edroza Matute b. Wika:

Aspekto ng Pandiwa

Aralin 2.3.2: a. Panitikan: Dula “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio Salazar b. Wika:

Pagsang-ayon at Pagsalungat

Sa pagtatapos ng modyul na ito, ikaw ay inaasahang: Aralin 2.1 – makapagpapamalas ng iyong pag-unawa sa Balagtasan at Sarsuwela na lumaganap sa Panahon ng Amerikano na sumasalamin sa kultura at kalagayang panlipunan ng mga Pilipino mula noon hanggang sa kasalukuyan; Aralin 2.2 – makapagpapamalas ng iyong ang pag-unawa sa Sanaysay at Maikling kuwento na lumaganap sa Panahon ng Komonwelt upang mapahalagahan ang kultura at kalagayang panlipunan ng ating bansa sa panahong naisulat ang mga ito; Aralin 2.3 – makapagpapamalas ng iyong pag-unawa sa maikling kuwento at dula na umusbong sa Panahon ng Kasarinlan upang iyong mapahalagahan ang kultura ng ating bansa sa panahong ito. III. MGA INAASAHANG KASANAYAN Sa modyul na ito, malilinang sa iyo ang sumusunod na kaalaman at kasanayan:

2

Mga Kasanayang Pampagkatuto MODYUL 2 Pakikinig Napauunlad ang kasanayan sa pag-unawa sa diskursong Sandigan ng napakinggan Lahi…Ikarangal  Nakagagawa ng sariling pag-aayos ng mga ideyang Natin pinakinggan  Naibubuod ang teksto batay sa mahahalagang punto  Nakapaglalahad ng kahulugan, katangian, at kahalagahan ng mga dulang pantanghalan sa buhay ng mga tao/ magaaral  Naisasalaysay ang magkakaugnay na pangyayari sa napakinggan  Naihahambing ang sariling saloobin sa saloobin ng nagsasalita  Naiuugnay ang pinapaksa ng nagsasalita sa iba pang paksa at karanasan  Nakabubuo ng makabuluhang tanong batay sa napakinggan Naililipat ang impormasyon mula sa diskursong napakinggan tungo sa iba pang anyo (transcoding) Nakagagawa ng sariling reaksiyon (pasalita o pasulat) sa mga ideyang pinakinggan  Napipili ang angkop na ekspresiyon/pananalita sa pagpapahayag ng sariling puna 

Nakagagawa ng angkop na pagwawasto sa mga inaakalang maling pananaw o impormasyong napakinggan

Pagsasalita Nabibigyang-kahulugan ang mga pahayag / pangungusap na nagbibigay pahiwatig Natutukoy sa loob ng pangungusap ang kaantasan ng pang-uri tulad ng:  lantay  pahambing  pasukdol Naibabahagi ang sariling opinyon,pananaw,damdamin at saloobin  Nakapagsasadula ng dulang pantanghalan (Sarsuwela) na

3

  

nangibabaw sa Panahon ng Amerikano Nailalahad ang mga pagpapasiya batay sa mga patunay at katuwiran Nakapangangatuwiran nang maayos at mabisa batay sa iba’t ibang sitwasyon Nailalahad nang maayos ang pansariling pananaw, opinyon at saloobin batay sa mga ideya,kaisipang inilahad ng teksto

Naipapahayag nang maayos ang matinding reaksiyon sa mga bagay na ‘di nagugustuhan (may pagsasaalang-alang sa damdamin ng kausap) Nakapagsasagawa ng interbyu/panayam Nakapagsasagawa ng sarbey batay sa kulturang Pilipino gamit ang panitikan Nakapaglalahad ng pamamaraan sa pagsasagawa ng simposyum tungkol sa kahalagahan ng kulturang sariling atin Nakapaglalahad ng sariling pananaw kung paano mapananatili ang kulturang Pilipino sa tulong ng panitikan

Pag-unawa sa Binasa Nasusuri ang ilang akdang Panitikan batay sa mga katangian nito  Balagtasan  Sarsuwela Napauunlad ang kakayahang umunawa sa binasa sa pamamagitan ng:  pagkilala sa kahulugan ng mga salita  kasingkahulugan at kasalungat na kahulugan Naipaliliwanag kung paanong ang mga elemento ng akdang pampanitikan ay nakatulong upang maipahatid ang layunin ng may-akda Naihahambing ang akda sa iba pang uri ng akda batay sa:  paksa  layon

4

  

tono pananaw gamit ng salita

Napahahalagahan ang kulturang Pilipino na masasalamin sa mga akdang binasa Naibibigay ang kaugnayan ng akda sa:  sarili  kapaligiran  ibang tao Naipaliliwanag ang mga elemento ng isang akda  maikling kuwento  dula Naisasaayos ang mga pangungusap upang makabuo ng mga talatang may kaisahan sa pamamagitan ng pag-aayos ng mga detalye na lohikal ang pagkakasunod-sunod  Napipili ang pangunahin at pantulong na mga ideya o kaisipang nakasaad sa binasa  Nahihinuha ang pamaksang diwa ng teksto  Naiisa-isa ang mga tiyak na layon ng teksto

Nakagagawa ng mga gawaing magpapatunay sa mapanuring pagbasa ng teksto/akda  Nakabubuo ng balangkas ng binasang teksto/akda 

Nakabubuo ng sintesis ng mga kaisipan o ideyang nakapaloob sa teksto/akda

Nakapangangatuwiran sa napiling alternatibong solusyon o proposisyon sa suliraning inilahad sa teksto Nasusuri ang iba’t ibang uri ng panitikan batay sa kahulugan at katangian ng mga ito:  Nailalahad ang punong kaisipan at ang paraan ng pagpapaikli ng paksa  Nasusuri ang layunin ng paksa  Nasusuri ang mga uri ng panitikan at ang katangian ng

5

  

bawat isa Naipaliliwanag ang motibasyon o dahilan ng mga kilos o gawi ng mga tauhan Nabibigyang kahulugan ang mga simbolo at pahiwatig na ginamit sa akda Naibubuod ang binasang akda

Natutukoy ang iba’t ibang tunggaliang naganap sa akda Napagsusunod-sunod ang mga pangyayari sa akdang binasa buhat sa simula, tunggalian, kasukdulan, kakalasan, at wakas Napayayaman ang karanasan ng mag-aaral sa tulong ng mga akdang pampanitikan upang mapaunlad at mapalawak ang kakayahan at pananaw sa buhay Naipaliliwanag kung paanong ang mga elemento ng akda/teksto ay nakatulong upang maipahatid ang layunin ng may-akda Nakapagbibigay-hinuha sa  pangyayari  kaalaman  pakay o motibo  layunin ng may-akda Naihahambing ang kalagayan ng panitikan at epekto nito sa kulturang Pilipino noon at ngayon Nasusuri sa teksto ang mga aspekto ng pandiwa Naisasaayos ang mga pangyayari sa Maikling kuwento/Dula ayon sa wastong pagkakasunod-sunod Nasusuri ang bahagi ng Maikling kuwento/Dula/Sanaysay Napaghahambing ang elemento ng Maikling kuwento sa Dula Nasusuri ang kulturang taglay ng panitikan kung ito’y nanatili, nabago o nawala na Pagsulat Nakabubuo ng angkop na pagpapasiya batay sa akdang binasa at sa:

6



pamantayang pansarili o pansariling karanasan



pamantayang galing sa ibang tao o sa ibang babasahin

Nagagamit ang iba’t ibang teknik sa pagbuo ng diyalogo/ iskrip Nakasusulat ng talata na may kaisipan

pangunahin at pantulong na

Naisasaalang-alang ang mga kasanayan sa paggamit ng Filipino sa pagsulat ng talata  Nagagamit ang iba’t ibang teknik sa pagpapalawak ng paksa:  pagbibigay ng depinisyon  paghahalimbawa  paghahawig o pagtutulad Naisasaayos ang mga pangungusap sa loob at pagitan ng talata upang magkaroon ng kaisahan sa pamamagitan ng:  pag-aayos ng mga detalye na lohikal ang pagkakasunod-sunod  paggamit ng mga ekspresiyong transisyunal  paglalahad ng mga pangungusap na may magkatulad na pagkakabuo Naipakikita ang kasanayan sa pagsulat ng talata Nakabubuo ng balangkas upang maipakita nang malinaw ang sariling ideya at intensiyon sa pagbuo ng komposisyon  Nagagawang kawili-wili ang panimula ng komposisyon sa pamamagitan ng isang:  kaakit-akit na pahayag  napapanahong sipi o banggit  Nawawakasan ang komposisyon nang may pangkalahatang impresiyon sa pamamagitan ng:  pagbubuod  makabuluhang obserbasyon 

Naipakikita ang kasanayan sa pagsulat ng isang tiyak na uri ng paglalahad  Naisasaalang-alang ang mga kailanganin sa pagsulat ng sanaysay

7

    

Nakapipili ng isang napapanahong paksa Nakapagtatala ng mga kinakailangang impormasyon Nakapagpapangkat-pangkat ng magkakaugnay-ugnay na ideya at impormasyon Napalalawak ang mga kaisipang kaugnay ng paksa Nakabubuo ng isang:  

makatawagpansing simula mabisang wakas

Nailalahad ang sariling kuro-kuro sa mga detalye, kaisipan, at opinyong nakapaloob sa teksto kung:  totoo o hindi totoo  may pagbabatayan o kathang-isip lamang  mabuti o masama  katotohanan o opinyon Nakapaglalahad ng sariling pananaw batay sa nilalaman ng akdang binasa kung ito’y makatotohanan o di-makatotohanan gamit ang graphic organizer Nakasusulat ng maikling kuwento batay sa kultura ng lugar na pinagmulan Nakasusulat ng talatang:  naglalarawan  naglalahad  nagsasalaysay  nangangatuwiran Nakapag-uugnay ng mga kaisipan mula sa binasang akda hango sa sariling karanasan  nasaksihan  napakinggan/napanood/nabasa Tatas Naipamamalas ang natamong mga kaalaman at kakayahan sa paglinang ng pangangailangang pangkomunikatibo Naipamamalas ang makahulugan at masining na pagpapahayag

8

para sa mabisang pakikipagkomunikasyon Nagagamit ang magagalang na pananalita sa pakikipagkomunikasyon Nagagamit ang pormal at impormal na Filipino sa komunikasyon ayon sa sitwasyon, pangangailangan at pagkakataon Pakikitungo sa Wika at Panitikan Nagpapakita ng kawilihan at kasabikan sa pagbuo at pagsagot sa mga tanong at puna sa panitikang napanood, nabasa o napakinggan Estratehiya sa Pag-aaral/Pananaliksik Nagagamit ang angkop na estratehiya sa pag-aaral Naipamamalas ang kakayahang maiangkop ang bilis ng pagbasa sa layunin at antas ng kahirapan ng akda Nalilikom ang ng Amerikano

mga

panoorin

na

namayani

sa

panahon

Nagagamit ang diksyunaryo at iba pang kagamitang sanggunian sa aklatan/internet Nailalahad nang maayos ang mga nalikom na impormasyon sa isinagawang pananaliksik tungkol sa mockumentary Nagagamit ang diksyunaryo at iba pang kagamitang sanggunian sa aklatan/internet

9

IV.KONSEPTUWAL NA BALANGKAS Narito ang konseptuwal na balangkas ng mga araling nakapaloob sa Modyul 2 na iyong pag-aaralan.

SANDIGAN NG LAHI…IKARANGAL

Aralin 1 : Ang Panitikan sa Panahon ng Amerikano

Aralin 2 : Ang Panitikan sa Panahon ng Komonwelt

Aralin 3 : Ang Panitikan sa

NATIN

1.1: a. Panitikan: Balagtasan “Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan” ni Jose Corazon de Jesus b. Wika: Opinyon o Katotohanan 1.2: a. Panitikan: Sarsuwela “Walang Sugat” ni Severino Reyes b. Wika: Kaantasan ng Pang-uri

2.1: a. Panitikan:Sanaysay (Talumpati) “Wikang Pambansa” ni Manuel L. Quezon b. Wika: Iba’t Ibang Paraan ng Pagpapahayag 2.2: a. Panitikan: Maikling Kuwento “Lupang Tinubuan” ni Narciso G. Reyes b. Wika: Kayarian ng Pang-uri

3.1: a. Panitikan: Maikling Kuwento “Ang Paglalayag sa Puso ng Isang Bata” ni Genoveva Edroza Matute b. Wika: Aspekto ng Pandiwa

Panahon ng Kasarinlan

3.2: a. Panitikan:Dula “Sinag sa Karimlan.” ni Dionisio Salazar b. Wika: Pagsang-ayon at Pagsalungat 1.2 - a. Panitikan: Sarsuwela “Walang Sugat” ni Severino Reyes b. Wika:Kaantasan ng Pang-uri

10

Upang maging matagumpay ka sa pagsagot ng modyul na ito, narito ang ilang gabay. 1. Hanapin ang kahulugan ang mga salitang hindi mo nauunawaan. 2. Sagutin ang lahat ng tanong at gawain. 3. Magsaliksik at itala ng mahahalagang impormasyon kaugnay ng kaligirang pangkasaysayan ng epiko. 4. Alamin ang iba’t ibang paraan ng pagsulat ng tekstong naglalahad 5. Subuking bumuo ng iba’t ibang paraan ng pagtatanong na angkop sa sitwasyon. Alamin natin kung gaano na ang alam mo sa araling ito. Piliin ang pinakaangkop na sagot sa sumusunod na mga tanong/pahayag. Mangyaring sagutin ang lahat ng aytem. Pagkatapos mong sagutin ang pagsusulit na ito, makikita mo ang iyong iskor. Itala at tandaan ang mga aytem na hindi mo nasagot nang tama at hanapin mo ang tamang sagot habang pinag-aaralan mo ang araling ito.

V. PANIMULANG PAGTATAYA Unang Bahagi Panuto: Piliin at isulat ang letra ng tamang sagot sa sumusunod na tanong/pahayag. 1. Tinaguriang ama ng Maikling kuwento. a. Rogelio R. Sicat b. Deogracias A. Rosario. c. Narciso Reyes d. Liwayway . Arceo 2. Dahilan kung bakit lubusang lumaganap ang Maikling kuwento sa Panahon ng Komonwelt. a. Nagkaroon ng samahan ng mga manunulat na tinawag na Panitikan. b. Nagkaroon ng paghihimagsik sa mga dayuhang manunulat c. Naglunsad ng mga makabagong pag-aaral sa pagsulat d. Ginawang instrumento ang pahayagang La Solidaridad ng mga kuwentista. 3. Tinawag ni Alejandro G. Abadilla na “pagsasalaysay ng isang sanay.” a. salaysay b. komposisyon

11

c. talumpati d. sanaysay 4. Dahilan kung bakit ang sanaysay ang may pinakakaunting bilang ng sumusulat at bumabasa. a. malayo ito sa damdamin ng madla b. napakahirap nitong gawin c. dahil nagmula ito sa ibang bansa. d. Ang paraan ng paglalahad ay hindi tinatangkilik. 5. Ikinaiba ng sanaysay sa iba pang akdang tuluyan. a. Ito lamang ang may pangunahing tauhan na naaapi subalit lumalaban. b. Mayroon itong isahang yugto. c. Tumutugon ito sa interes ng buhay, sa panitikan at iba pang sining. d. Ito ay maaaring pormal dahil nagbibigay ng impormasyon at pamilyar dahil nang-aaliw. Ikalawang Bahagi Panuto: Basahin at unawain ang sumusunod na bahagi ng teksto upang masagot ang kasunod na mga tanong. Bago tayo magsimula’y akin munang ninanais Na batiin kayong dito’y naliliping matahimik. Nanalig akong kayo ay mayroon ding pananalig Na ang tao’y nabubuhay na may layo’t panaginip; Datapuwa’t sa ano mang hangad nila’t iniibig, Ay mayroong mag-uudyok, o kaya ay umuugit; Kung minsa’y ang ating puso, at kung minsan ay ang isip, Kaya naman iba’t iba ang wakas na nasasapit. Hango sa “Alin ang Dapat Maghari sa Tao, ang Puso at Pag-ibig o ang Isip at Katuwiran?” ni Bartolome del Valle

6. Anong uri ng panitikan ang binasa? a. Balagtasan b. Batutian c. Karagatan d. Duplo

12

7. Sino ang nagsasalita sa hinangong akda? a. May-akda b. Lakandiwa c. Mambabalagtas ng Puso at Isip d. Mambabalagtas ng Isip at Katuwiran 8. Anong sukat mayroon ang akda? a. wawaluhin b. lalabindalawahin c. lalabing-animin d. lalabingwaluhin 9. Anong paksa kaya ang pagtatalunan sa akda? a. Kabutihan – Di-kabutihan b. Dunong - Pagmamahal c. Tagumpay o Kabiguan d. Isip at Katuwiran 10. Alin ang pagpapakahulugan sa puso batay sa mga saknong na binasa? a. pagkain b. kayamanan c. pag-ibig d. karangalan 11. Anong bahagi ng panalita ang salitang matahimik? a. pangngalan b. panghalip c. pang-uri d. pandiwa 12. Anong uri ng panitikan ang binasang seleksiyon? a. tula b. nobela c. maikling kuwento d. sana 13. Anong kalayaan ang tinutukoy sa akda? a. pagiging isang politiko b. pagpapakita ng damdamin c. kahirapan d. pagpapahayag ng saloobin 14. “Ilang dantaon na ikaw ay nilagyan ng tanikala.” Ano ang sinisimbolo ng salitang may salungguhit?

13

a. bilangguan b. kalayaan c. sakit sa katawan d. kadena 15. Sino ang mga puti na tinutukoy sa akda? a. Amerikano b. Hapon c. Español d. Tsino 16. Sino ang kausap ng manunulat sa akda? a. dayuhan b. Pilipino c. namumuno sa pamahalaan d. kabataan 17. Alin sa sumusunod ang nagpapahayag ng pagsang-ayon? a. Lumaya lamang ang iyong katawan subalit naiwan sa likod mo ang mga latay na tumimo sa iyong isip. b. Malaya ka na nga sa salitang malaya, isang tunay na Pilipino sa bayang Pilipinas.

c. Subalit, ang kilos mo, ang kaugalian at ang iyong kaisipan. d. Ahh…hanggang ngayon ay mababakas pa ang mga latay ng iyong kahapon. 18. Ayon sa akda, bakit lalong hinigpitan ng mga puti ang tanikala ng mga Pilipino? a. dahil sa pagipilit na palitan ang wikang inihandog ng Inang-bayan na malaon nang ginagamit b. upang lalong tanggapin ang mga dayuhan sa kanilang pananakop sa bansa c. sapagkat hindi matanggap ng mga Pilipino ang wikang Ingles na pilit na ipinapalit sa sariling wika d. dahil unti-unti na tayong nakalalaya na ayaw naman nilang mangyari

14

19. Bakit natutong lumaban ang Pilipino sa mananakop na mga Amerikano? a. dahil mas matindi ang pagpapahirap ng mananakop na mga Amerikano b. upang ipakita na may taglay ring katapangan ang mga Pilipino c. sapagkat manhid na ang mga Pilipino sa latay na dumadapo sa kanilang katawan d. dahil maging ang lupang sinilangan – ang Pilipinas ay hinahamak na rin ng mananakop 20. Alin sa sumusunod na sitwasyon ang nagpapakita ng pagiging malaya mula sa mga dayuhan sa kasalukuyan? a. pagtangkilik sa sariling produkto kaysa sa mga gawang dayuhan b. pagpapahayag ng sariling opinyon laban sa ibang bansa c. pagtangkilik sa produktong dayuhan upang in “Ilang dantaong tayo ay napasakamay ng mgamasabing dayuhan. Naghirap at nagtiis. Ngayon, napasakamay na natin ang kalayaan at tinagurian na tayong malaya; subalit d. pag-aaral sa wika ng mga dayuhan na makatutulong sa sariling pagMalayaunlad na nga ba tayo…?” Unang hampas ang naramdaman mo nang ikaw ay hagupitin ng mga mananakop. Masidhing kirot ang dumapo sa iyo noon, at naganap ang unang latay sa iyong katawan. Ilang dantaon na ikaw ay nilagyan ng tanikala, pinagdusa sa sarili mong bayan, pinaranas ng kalupitan, at paulit-ulit na pinapatay. Nagpasalamat ka sa mga puti nang silain nila ang iyong mananakop. Subalit nagkamali ka dahil sila pala ang papalit, angpangalawang hampas. Muling bumahid sa iyong katawan ang latay, ikalawang latay na sa buong akala mo’y di na masusundan. Pinilit ka pa nilang palitan din ng Ingles ang wika mo gayong iyan ang inihandog sa‘yo ng iyong Inangbayan. Iyon ay di mo matanggap kaya lalong hinigpitan nila ang iyong tanikala. Dumating ang pangatlong latay, mas mabagsik, mas matindi kung humagupit kaya lalong namilipit ang iyong katawan. Sa panahong iyon ka dinusta pati na ang iyong lupang sinilangan. Iyon ang nagpabuhay ng iyong dugo kaya ikaw ay bumangon at lumaban sa mga tampalasang yumapak sa iyong bayan. Walang takot kang humarap sa kanila hanggang malagot mo ang tanikalang gumapos sa ‘yo sa loob ng apat na raang taon. Ngayon, ikaw nga ay malaya na. Wala na ang panlalait, wala na ang pandurusta, wala na ang paghihirap at wala na ang tanikala. Lumaya lamang ang iyong katawan subalit naiwan sa likod mo ang mga latay na tumimo sa iyong isip. malaya ka na nga sa salitang malaya, isang tunay na Pilipino sa bayang Pilipinas. Subalit, ang kilos mo, ang kaugalian at ang iyong kaisipan. Ahh…hanggang ngayon ay mababakas pa ang mga latay ng iyong kahapon.

Ilan sa mga aytem ang nasagot mo ng tama? Kung marami ang mali, huwag kang mag-alala, tutulungan ka ng modyul na ito upang maiwasto mo ang mga ito. Simulan na natin ang pag-aaral. VI. YUGTO NG PAGKATUTO ALAMIN

15

Hindi maikakailang isa sa ipinagmamalaki ng ating bansa ang ating sariling panitikan. Bago pa man dumating ang mga Amerikano, nagkaroon ng sariling pamahalaan hanggang sa makamit ng bansa ang kasarinla. Ang panitikan ay kinagigiliwang basahin ng ating mga kababayan. Dahil sa ito ay bahagi na ng ating buhay, nararapat lamang na ito ay pagaralan upang lalo pa itong maunawaan. Ano ba ang iyong paniniwala tungkol sa panitikan? Sa tulong ng Beliefs Inventory, alamin natin ang iyong paniniwala tungkol dito. Pagkatapos ng lahat ng gawain sa modyul na ito, bago ang pagtatapos na pagtataya, muli itong balikan upang matiyak na ang iyong paniniwala ay wasto o mali. GAWAIN 2.1: BELIEVE IT OR NOT… Lagyan mo ng tsek () ang patlang bago ang pahayag na iyong pinaniniwalaan tungkol sa panitikan. Pagkatapos ng mga aralin sa modyul na ito ay muli itong balikan at ilagay sa dulo ng pahayag ang MK kung ito ay may katotohanan at WK kung ito ay walang katotohanan. Naniniwala ako na. . . _____ Ang panitikan ay salamin ng lahing Pilipino. _____ Malaya ang mga manunulat noong Panahon ng Amerikano. _____ Ang Balagtasan ay maaaring gawing akdang tuluyan. _____ Walang kaugnayan ang paglalahad ng opinyon at katuwiran sa Balagtasan. _____ Nagsasaad ng kilos o galaw ang pandiwa. _____ May layuning batikusin ang mga Pilipino ng dulang, “Walang Sugat ni Severino Reyes.” _____ Naging malaya ang mga manunulat na Pilipino noong Panahon ng Komonwelt. _____ Nakatutulong sa mga manunulat ang paggamit sa pang-uri upang mas maging masining ang kanilang akda. _____ Ang sanaysay ang pinakamaraming naisulat noong Panahon ng Amerikano. _____ Masasalamin sa mga akdang pampanitikan noong Panahon ng Amerikano, Panahon ng Komonwelt at Panahon ng Kasarinlan ang kulturang Pilipino. Tingnan mo sa kalakip na Susi sa Pagwawasto ang tamang sagot. Kung nasagot mo nang wasto ang 8 – 10 na aytem, napakahusay! Binabati kita sapagkat may ideya ka na sa ating magiging aralin. Kung 5 -7, mahusay sapagkat may kaalaman ka na rin sa magiging aralin na palalawakin pa natin sa tulong ng mga gawain o pagsasanay. Kung 4 pababa ang iyong nakuha, huwag kang malungkot sapagkat ang modyul na ito ang iyong magiging gabay upang lumawak ang iyong kaalaman sa aralin.

GAWAIN 2.2. IMPORTANTASTIK 16

Sa tulong ng Concept Map, isulat mo ang mahahalaga at kahanga-hangang impormasyong iyong nalalaman tungkol sa panitikan sa Panahon ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan. Isulat ang mga ito sa blangkong bilog.

PANITIKAN

Marami ka bang naisulat na impormasyon? Ang mga impormasyong iyong naitala ay nagpapatunay kung gaano na ang alam mo sa nilalaman ng modyul na ito. Kung kaunti lamang ang iyong naisulat ay huwag kang mag-alala sapagkat tutulungan ka ng mga gawain at pagsasanay na inihanda ko upang lumawak pa ang iyong kaalaman sa mga paksang ating pag-aaralan. Halina’t simulan na nating paunlarin ang iyong dating ng alam. PAUNLARIN Sa bahaging ito, pauunlarin natin ang ang iyong kaalaman at kakayahan sa pagsusuri ng iba’t ibang uri ng panitikan tulad ng Balagtasan, Sarsuwela, Sanaysay, Maikling kuwento at Dula sa iba’t ibang panahon. Ang mga impormasyon, gawain at pagsasanay na nakapaloob sa bawat aralin ay makatutulong upang palawakain pang lalo ang iyong kaalaman sa panitikan at nang sa ganoon ay matuto itong pahalagahan bilang salamin ng ating lahi mula noon, sa kasalukuyan at maging sa hinaharap. Bibigyang-pansin din sa modyul na ito ang pag-aaral tungkol sa wika tulad ng mga pahayag na may opinyon at katotohanan, kaantasan ng pang-uri, iba’t ibang paraan ng pagpapahayag, kayarian ng pang-uri, aspekto ng pandiwa, at mga pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat. Simulan na natin ang pagpapaunlad ng iyong kaalaman at kakayahan sa pamamagitan ng pagtalakay sa Aralin 2.1 ng modyul na ito - Ang Panitikan sa Panahon ng Amerikano.

17

ARALIN 2.1: Amerikano I.

ang

panitikan

sa

Panahon

ng

Panimula at mga Pokus na tanong

Kung relihiyon ang naging pamana ng mga Español, edukasyon naman ang naging pangunahing ipinamana ng mga Amerikano sa Pilipino. Sa panahon ding ito isinilang ang ilang makatang Pilipino na nagsulat sa Ingles at Tagalog. Naitanong mo na ba kung bakit mahalagang pag-aralan at unawain ang mga akdang pampanitikang Pilipino sa panahon ng Amerikano? Masasalamin ba sa mga akda tulad ng Balagtasan at Sarsuwela ang kulturang Pilipino sa panahong naisulat ang mga ito? Sa araling ito, tatalakayin at tutuklasin natin ang sagot sa mga tanong na ito sa pamamagitan ng ating paglalakbay sa ilang akdang pampanitikan sa Panahon ng Amerikano at pagsasaliksik sa mga akda ng mga batikang manunulat ng bansa.

II.

Ang Mga Aralin at Ang Saklaw Nito

Masasagot mo ang mahahalagang tanong, at maisasagawa mo ang Inaasahang Produkto/Pagganap kung uunawain mo ang sumusunod na aralin na nakapaloob sa modyul na ito: Aralin 2.1: Panahon ng Amerikano Aralin 2.1.1: a. Panitikan: Balagtasan “Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan” ni Jose Corazon de Jesus b. Wika:

Katotohanan at Opinyon

Aralin 2.2.2 a. Panitikan: Sarsuwela “Walang Sugat” ni Severino Reyes b. Wika:

III.

Kaantasan ng Pang-uri

Mga Inaasahang Kasanayan

Narito ang mga kaalaman at kasanayang malilinang sa iyo sa pagtalakay mo sa araling ito

Aralin 2.1

Mga Kasanayang Pampagkatuto Pag-unawa sa Napakinggan Napauunlad ang kasanayan sa pag-unawa sa diskursong napakinggan

18

Ang Panitikan sa Panahon ng Amerikano

Nakagagawa ng sariling pag-aayos ng mga ideyang pinakinggan Nabubuod ang teksto batay sa mahahalagang punto Nakapaglalahad ng kahulugan, katangian, at kahalagan ng mga dulang pantanghalan sa buhay ng mga tao/ mag-aaral Pagsasalita Nabibigyang-kahulugan ang mga pahayag / pangungusap na nagbibigay pahiwatig Natutukoy tulad ng:   

sa loob ng pangungusap ang kaantasan ng pang-uri lantay pahambing pasukdol

Naibabahagi ang sariling opinyon,pananaw,damdamin at saloobin Nakapagsasadula ng mga dulang pantanghalan (Sarsuwela) na nangibabaw sa Panahon ng Amerikano Pag-unawa sa Binasa Nasusuri ang ilang uri ng panitikan batay sa mga katangian nito  Balagtasan  Sarsuwela Napauunlad ang kakayahang umunawa sa binasa sa pamamagitan ng:  pagkilala sa kahulugan ng mga salita  kasingkahulugan at kasalungat na kahulugan Naipaliliwanag kung paanong ang mga elemento ng genre ay nakatulong upang maipahatid ang layunin ng may-akda Naihahambing ang akda sa iba pang uri ng akda batay sa:  paksa  layon  tono  pananaw  gamit ng salita Nailalahad ang mga kaisipan o ideyang nakapaloob sa akdang binasa Naibibigay ang kaugnayan ng akda sa:  sarili

19

 

kapaligiran ibang tao

Naipaliliwanag ang mga elemento ng akda Naisasaayos ang mga pangungusap upang makabuo ng mga talatang may kaisahan sa pamamagitan ng pag-aayos ng mga detalye na lohikal ang pagkakasunod-sunod Napahahalagahan ang kulturang Pilipino na masasalamin sa mga akdang binasa Pagsulat Nakabubuo ng angkop na pagpapasiya batay sa akdang binasa at sa:  pamantayang pansarili o pansariling karanasan  pamantayang galing sa ibang tao o sa ibang babasahin Nakagagamit ang iba’t ibang teknik sa pagbuo ng diyalogo/ iskrip Nakasusulat ng talata na may wastong paglulugar ng pangunahin at pantulong na kaisipan Tatas Naipamamalas ang natamong mga kaalaman at kakayahan sa paglinang ng kakayahang pangkomunikatibo Pakikitungo sa Wika at Panitikan Nagpapakita ng kawilihan at kasabikan sa pagbuo at pagsagot sa mga tanong at puna sa panitikang napanood,nabasa, o napakinggan Estratehiya sa Pag-aaral/ Pananaliksik Nagagamit ang angkop na estratehiya sa pag-aaral Nalilikom ang nakakalap na mga panoorin na namayani sa Panahon ng Amerikano Nailalahad nang maayos ang nalikom na mga impormasyon sa isinagawang pananaliksik Nagagamit ang diksyunaryo at iba pang kagamitang sanggunian sa aklatan/internet Nakapagsasagawa ng isang panayam sa mga taong may sapat na kaalaman sa Sarsuwela at Balagtasan

20

IV. Konseptuwal na Balangkas Narito ang konseptuwal na balangkas ng mga araling nakapaloob sa modyul na ito na iyong pag-aaralan.

Ang Panitikan sa Panahon ng Amerikano

a. Panitikan: Balagtasan

a. Panitikan:

Bulaklak ng Lahing

Sarsuwela Walang

Kalinis- linisan ni Jose

Sugat ni Severino

Corazon

Reyes

de Jesus b. Wika : Katotohanan o Opinyon

V.

b. Wika: Kaantasan ng Pang-uri

Panimulang Pagtataya

Alamin natin kung gaano na ang alam mo sa araling ito. Ito ay panimulang pagtataya na hahamon sa iyong kakayahan sa pag-aaralang mga akda. Hanapin ang sa iyong palagay ay tamang sagot sa bawat tanong. Sagutin ang lahat ng aytem. Pagkatapos masagot ang maikling pagsusulit na ito, malalaman mo ang iyong iskor. Alalahanin mo na ang mga aytem na mali ang iyong sagot at hanapin mo ang tamang sagot habang pinag-aaralan mo ang modyul na ito. Maaari mo nang simulan. 21

A. Hanapin sa loob ng puzzle ang mga salitang may kaugnayan sa umusbong na mga akda sa Panahon ng Amerikano. Bilugan ang salita ng tamang sagot.

G D S A N E L K

A E H B A L A S

L I U A T N K A

D U P L O H A K

E A D A S B N G

B D A G I A D I

A T G T R T I B

T T L A C U W I

E A I S S T A B

N H L A D I D M

B K M N T A G A

D O O N O N A M

B. Punan ng wastong panandang pandiskurso ang bawat pangungusap upang mabuo ang diwa nito. 1. ____________si Francisco Baltazar Balagtas tanghaling Ama ng Balagtasan.

ay dapat ngang

2. ____________naging makulay ang kaniyang buhay nang makilala niya si Maria Asuncion Rivera. 3. Ating ____________ ang kaniyang naiambag sa panitikan at sa edukasyon. 4. May magagawa ____________tayo upang maipakitang mahal natin ang ating bayan gaya ni Balagtas. 5. _________nararapat na ipagpatuloy na pag-aralan ang mga tradisyon at kultura para sa susunod na heherasyon. Sa aking palagay Sa dakong huli Walang dudang Sa madaling salita

Naniniwala akong Tungkol sa bigyang-pansin kaya lamang

rin para sa

Ilan kaya sa mga aytem ang nasagot mo ng tama? Kung marami ang mali, huwag kang mag-alala, tutulungan ka ng araling ito upang maiwasto mo ang mga ito. Simulan na natin ang pag-aaral ng ilan sa mga akdang pampanitikan sa Panahon ng mga Amerikano.

VI.

Yugto ng Pagkatuto 22

Alamin Sa tulong ng KWHL Sheet na Ano ang Alam mo na ( What do you Know?), Ano ang Nais mong malaman (What do you want to find out?), Paano mo makikita ang nais mong malaman (How can you dind out what you want to learn?), Ano ang iyong natutuhan/naunawaan? (What Did You Learn?), ay subukin mong sagutin ang mga tanong. Sagutin mo muna ang tatlong naunang kolum, ang KWH. Pagkatapos nating pag-aralan ang araling ito ay saka mo sagutin ang huling kolum, ang L. Gawin mo ito sa sagutang papel. Gayahin ang pormat.

GAWAIN 2.1.a : KWHL Chart Masasalamin ba sa panitikan ang kultura o kalagayang panlipunan ng isang bansa sa panahon at lugar na isinulat ito? Patunayan . Ano ang alam mo na ? (What do you Know?)

Ano ang nais mong malaman?

K

W

(What do you want to find out?)

Paano mo makikita ang nais mong malaman? (How can you dind out what you want to learn?)

H

Ano ang iyong natutuhan/ naunawaan? (What did you Learn?)

L

Simula pa lamang ng gawain ay humahamon na sa iyong kaalaman – ang dati at ang malalaman mo pa lamang. Ipagpatuloy mo ang pagbuklat sa mga pahina ng araling ito hanggang sa matuklasan mo ang mga sagot sa mga tanong na iyan. GAWAIN 2.1.b: HANGGANG SAAN ANG AKING KAALAMAN? Gamit ang Concept Map, ibigay ang mga impormasyong iyong nalalaman sa Panahon ng Amerikano. Mga Manunulat

Mga Akda Panahon ng Amerikan o Kultura

Naging madali ba sa iyo ang pagsagot? Kung oo, nangangahulugan ito na mas magiging madali para sa iyo ang aralin. 23

Kung hindi naman, huwag kang mag-alala sapagkat tutulungan ka ng modyul na ito lumawak ang iyong kaalaman tungkol sa paksa.

Paunlarin Ang bahaging ito ay makatutulong sa iyo upang maunawaan mo ang mahahalagang konsepto sa aralin. Huwag kang mag-alala gagawin nating magaan ang pagpoproseso ng iyong pag-unawa. Maligayang araw ng pag-unawa! Dalawa sa mga akdang pampanitikan ang pag-aaralan natin sa bahaging ito – ang Balagtasan at Sarsuwela. Simulan natin sa Balagtasan (Aralin 2.1) - na isang uri ng tulang patnigan na may pagtatalo. Lumaganap ito noong panahon na ang Pilipinas ay nasa ilalim ng Amerikano, batay sa mga lumang tradisyon ng masining na pagtatalo gaya ng Karagatan, Batutian at Duplo. Nagmula sa pangalan ni Francisco Baltazar bilang parangal sa pagdiriwang ng kaniyang kaarawan ang tawag sa Balagtasan. Bago tayo magsimulang talakayin ang araling ito ay nais ko munang malaman mo rin ang mahalagang tanong para sa araling ito: “Masasalamin ba sa Balagtasan ang kulturang Pilipino? Patunayan.” Narito ang mga gabay na tanong upang masagot mo ito. Mga Gabay na Tanong 1. Ano ang Balagtasan? 2. Bakit ito kinagigiliwan ng mga Pilipino noong Panahon ng Amerikano? 3. May naririnig o nababasa ka pa bang Balagtasan sa kasalukuyan? Paano ito naiiba sa ibang tulang patnigan? 4.

Bakit dapat pahalagahan at palaganapin ang Balagtasan sa ating bansa?

Sagutin mo muna ang mga tanong batay sa iyong dating kaalaman. Sa pagwawakas ng araling ito tingnan natin kung wasto ang naging mga sagot. Upang matiyak na naunawaan mo ang nilalaman ng araling ito, sa pagtatapos ng iyong pag-aaral, inaasahang mailalapat mo ang iyong mga natutuhan sa pamamagitan ng pagsulat ng isang argumentatibong editoryal na sumasalamin sa kaugalian ng isang masayang pamilya . Narito ang mga pamantayan kung paano itataya ang gawaing ito: a) malinaw na nailahad ang opinyon sa isyung tinalakay; b) gumamit ng mga ebidensya o patunay upang maging makatotohanan ang sinabi; c) nakitaan ng tiwala sa sarili at kaalaman sa isyu; d) naipahayag ang opinyon sa magalang na paraan; d) napaniwala at nahikayat ang mga mambabasa at e) wasto ang

24

pagkakagamit ng gramatika. Nararamdaman kong sabik na sabik ka na sa ating gagawing pag-aaral. Alamin na natin ang tungkol sa Balagtasan. GAWAIN 2.1.1.a: PICK-UP LINES Simulan na natin ang paglalakbay sa mundo ng Balagtasan. Alamin mo muna ang pinagmulan, kahulugan at katangian ng Balagtasan bilang isang akdang pampanitikan. Bago mo simulan ang pag-aaral tungkol sa Balagtasan, naghanda ako ng isang laro. Ang laro ay pick-up line. Sinagot na ang una para maging gabay mo sa susunod na tanong. Lapis ka ba ? 1. 2. 3. 4. 5.

Bakit

Kasi nais kong isulat lagi ang pangalan mo sa isip ko…

Aklat ka ba? Papel ka ba? Table of Contents ka ba? Bagyo ka ba? Teleserye ka ba?

Mahusay ang iyong ginawa. Ano ang napansin mo sa larong ito? Tama! Ito ay ginagamit na paraan ng panunuyo o panliligaw ng kabataan sa kasalukuyan o modernong panahon. Idadaan sa simpleng patanong at ihahambing sa isang bagay ang sinusuyo upang maipahatid ang kaniyang nararamdaman. Pick-up lines ang tawag sa pamamaraang ito ng paghahatid ng damdamin. Noong Panahon ng Amerikano, isang paraang ginagawa ng binata upang ipahayag ang kaniyang pag-ibig sa dalagang nililigawan ay sa pamamagitan ng Balagtasan. Matapos mong gawin at malaman ang datos, balikan natin ang ating pinagaralan sa pamamagitan ng paglalagom. Isulat sa papel ang mga sagot.

Natutuhan ko na

Naging kawili-wili sa akin ang

Ibig ko pang malaman ang tungkol sa

GAWAIN 2.1.1.b: IBA AKO EH! Sa pagkakataong ito ay nais kong malaman kung ano ang iyong nalalaman sa salitang Balagtasan. Tingnan natin ang iyong nalalaman sa kasunod na gawain. Ibigay ang mga katangian ng Balagtasan bilang uri ng panitikan.

Balagtasan 25

_________________ _________________ _________

_________________ _________________ ___________

_________________ _________________ __________

Upang maragdagan ang iyong kaalaman sa Balagtasan, alamin mo ang kaligirang pangkasaysayan o pinagmulan nito. Umpisahan na natin.

Basahin at unawain. Kaligirang Pangkasaysayan ng Balagtasan

Ugnay-Panitikan

Ang Balagtasan ay isang pagtatalo sa pamamagitan ng pagtula. Nakilala ito noong panahon na ang Pilipinas ay nasa ilalim ng Amerika, batay sa mga lumang tradisyon ng patulang pagtatalo gaya ng Karagatan, Batutian at Duplo. Bago pa man masakop ng mga dayuhan ang ating bansa mayaman na sa tradisyong tulang sagutan sa iba’t ibang rehiyon ng Pilipinas. May tinatawag na patulang

Balitao ang Aklanon maging ang Cebuano, isang biglaang debate

ng

lalake at babae. Sagutan naman ng kinatawan o sugo ng dalawang pamilyang nakikipagnegosasyon sa pag-iisang dibdib ng dalaga at binata ang Siday ng mga Ilonggo at Pamalaye ng mga Cebuano. Sa mga Subanen naman ay sa inuman isinasagawa ang sagutan. Ang unang bahagi ng ganitong gawain ay pagtikim ng alak

kung saan nalalaman

ang papel

na gagampanan ng bawat isa, ang mga

tuntunin at iba pang bagay na dapat isaalang-alang.

26

Ang Balagtasan ay isang makabagong duplo. Ang mga kasali sa duplo ay gumaganap na nasa isang korte na sumisiyasat sa kaso ng isang hari na nawala ang paboritong ibon o singsing. May gumaganap na piskal o tagausig, isang akusado,at abogado. Ito ay magiging debate o sinasabing tagisan ng katuwiran sa panig ng taga-usig at tagapagtanggol at maaaring paiba-iba ang paksa. Bagamat ito ay lumalabas na debate sa pamamaraang patula, layunin rin nito na magbigay-aliw sa pamamagitan ng paghahalo ng katatawanan, talas ng isip, na may kasamang mga aktor sa isang dula. Ang Balagtasan ay ginamit ng mga manunulat upang maipahiwatig ang kanilang palagay sa aspetong politika at napapanahong mga pangyayari at usapan. Nabuo ang konseptong ito sa isang pagpupulong. Ang nangungunang mga manunulat noong Marso 28, 1924, sa tanggapan ni Rosa Sevilla sa Instituto de Mujeres (Women's Institute), Tondo, Maynila. Ito ay naganap bilang paghahanda sa pagdiriwang ng kaarawan ng dakilang makata na si Francisco Balagtas o Araw ni Balagtas sa darating na Abril 2. Iminungkahi ni G. Jose Sevilla na tawagin itong Balagtas. Hinunlapiang “an” ang pangalan kaya naging Balagtasan na ang tawag dito. Ang unang Balagtasan ay nangyari noong Abril 6, 1924. Tatlong pares ng makata ang nagtalo na gumamit ng iskrip. Ang pinakamagaling sa mga nagbalagtasan ay sina José Corazón de Jesús at Florentino Collantes, kaya naisipan ng mga bumuo na magkaroon ng isa pang Balagtasan para sa dalawang kagalang-galang na makatang ito, na walang iskrip. Ginawa ito noong Oktubre 18, 1925 sa Olympic Stadium sa Maynila. Si Jose Corazon De Jesus ang nagwagi bilang unang Hari ng Balagtasan.Nakilala si Jose Corazon de Jesus bilang si "Huseng Batute" dahilan sa kaniyang angking kahusayan sa Balagtasan noong 1920.

27

Mula noon hanggang ilang taong makalipas ang Ika-2 Digmaang Pandaigdig, naging paboritong aliwan ang Balagtasan. Gumawa pati ang mga makata sa ibang mga wika sa Pilipinas ng sarili nilang bersyon, gaya ng Bukanegan ng mga Ilokano (mula sa apelyido ng makatang Ilokanong si Pedro Bukaneg at ng Crisostan ng mga Pampango (mula sa pangalan ng Pampangong makata na si Juan Crisostomo Soto). Sa pagdating ng mga Amerikano sa bansa sumulpot ang mga samahang pampanitikang nakabatay sa paaralan kung hindi magkakaroon ng pagkakatong mapabilang sa mga samahang pampanitikan. Ang Balagtasan ay karaniwang may mga paksang pinag-uusapan ng tatlo katao. Ang mga kalahok ay inaasahang magaling sa pag-alala ng mga tulang mahahaba at pagbigkas nito ng may dating (con todo forma) sa publiko. Ang takbo ng tula ay magiging labanan ng opinyon ng bawat panig ( Mambabalagtas). May mga hurado na magsisiyasat kung sino sa kanila ang panalo o ang mas may makabuluhang pangangatuwiran. Nalaman mo na ang mahahalagang pangyayari tungkol sa pinagmulan ng Balagtasan. Atin namang paunlarin ang iyong kaalaman sa sumusunod na gawain.

GAWAIN 2.1.1.c: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa 1. Ipaliwanag mo kung ano ang pagkakaiba at pagkakatulad ng Balagtasan sa iba pang uri ng tulang patnigan.

B A L A G T A S A N

Pagkakaiba

Duplo Karagatan Batutian

Pagkakatulad

2. Ang Balagtasan ay isa sa sandigan ng panitikang Pilipino. Paano mo ito mapananatili upang maganyak ang kapwa mo mag-aaral na basahin, palaganapin at pahalagahan ito?

28

3. Bakit mahalaga ang tauhan, at elemento ng Balagtasan? Sagutin ang kasunod na mga tanong.

BALAGTASAN

Ano-ano ang elemento ng Balagtasan?

Bakit mahalaga ang mga tauhan? (Lakandiwa at Mambabalagtas)

Bakit mahalaga ang mga elementong sukat,tugma at indayog sa isang Balagtasan?

4. Suriin mo ang ginagampanang papel ng mga tauhan sa Balagtasan. Punan ng mga angkop na impormasyon ang kasunod na diyagram. Gawin ito sa sagutang papel. Papel na Ginagampanan sa Balagtasan MAMBABALAGTAS

MANONOOD

___________________ ___________________ __________________ Mahusay ang iyong ginagawa. Ituloy mo lang ito. Huwag kang magaalala, gagabayan ka ng mga aralin sa modyul na ito. Maaari mo nang basahin ang isang halimbawa ng Balagtasan. Unawain mo ito upang masagot/maisagawa ang kasunod na mga tanong at gawain.

BALAGTASAN: Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan - Jose Corazon de Jesus Lakandiwa:

Yamang ako’y siyang Haring inihalal Binubuksan ko na itong Balagtasan, Lahat ng makata’y inaanyayahang Sa gawang pagtula ay makipaglaban.

29

Ang makasasali’y batikang makata At ang bibigkasi’y magagandang tula, Magandang kumilos, may gata sa dila At kung hindi ay mapapahiya.

Itong balagtasa'y galing kay Balagtas Na Hari ng mga Manunulang lahat, Ito’y dating Duplong tinatawag-tawag Balagtasan ngayon ang ipinamagat. At sa gabing ito’y sa harap ng bayan Binubuksan ko na itong Balagtasan Saka ang ibig kong dito’y pag-usapan: BULAKLAK NG LAHING KALINIS-LINISAN. Tinatawagan ko ang mga makata, Ang lalong kilabot sa gawang pagtula, Lumitaw na kayo’t dito’y pumagitna At magbalagtasan sa sariling wika. Paruparo:

Magandang gabi sa kanilang lahat Mga nalilimping kawal ni Balagtas, Ako’y paruparong may itim na pakpak At nagbabalita ng masamang oras. Nananawagan po, bunying Lakandiwa, Ang uod na dating ngayo’y nagmakata, Naging paruparo sa gitna ng tula At isang bulaklak ang pinipithaya.

Sa ulilang harding pinanggalingan ko Laon nang panahong nagtampo ang bango, Nguni’t aywan baga’t sa sandaling ito Ay may kabanguhang binubuhay ako. May ilang taon nang nagtampo sa akin Ang bango ng mga bulaklak sa hardin, Luksang Paruparo kung ako’y tawagin,

30

mata ko’y luhaan, ang pakpak ko’y itim. Bunying Lakandiwa, dakilang Gatpayo, Yaring kasawia’y pagpayuhan ninyo, At si Lakan-iLaw ang gagamitin ko Upang matalunton ang naglahong bango. Lakandiwa:

Sa kapangyarihan na taglay ko na rin Ikinagagalak na kayo’y tanggapin, Magtuloy po kayo at dito sa hardin, Tingnan sa kanila kung sino at alin.

Paruparo:

Sa aking paglanghap ay laon nang patay Ang bango ng mga bulaklak sa parang, Nguni’t ang puso ko’y may napanagimpang Bulaklak ng lahing kalinis-linisan. Ang bulaklak ko pong pinakaiirog Ubod na ng ganda’t puti ang talulot, Bulaklak po ito ng lupang Tagalog, Kapatak na luhang pangala’y kampupot. Kung kaya po naman di ko masansala Ang taghoy ng dibdib na kanyang dinaya, Matapos na siya’y diligan ng luha Nang siya’y umunlad, nagtago…nawala! Isang dapit-hapong palubog ang araw Sa loob ng hardin, kami’y nagtaguan, Paruparo, anya kita’y tatalian, Ako’y hanapin mo’t kung makita’y hagkan.

Isang panyong puting may dagta ng lason Ang sa aking mata’y itinakip noon, At ang Bulaklak ko’y bumaba sa dahon, Nagtago pa mandin at aking hinabol. Hinabol-habol ko ang bango at samyo Hanggang makarating ako sa malayo, At nang alisin na ang takip na panyo

31

Wala si Kampupot, wala yaring puso. Ang taguang biro’y naging totohanan Hanggang tunay na ngang mawala sa tanaw, At ang hinagpis ko noong ako’y iwan, Baliw na mistula sa pagsisintahan. Sa lahat ng sulok at lahat ng panig Ay siya ang laging laman niring isip, Matulog man ako’y napapanaginip, Mistulang nalimbag sa sugatang dibdib. Sa apat na sulok ng mundong payapa Ang aking anino’y tulang nabandila, Paruparo akong sa mata’y may luha, Ang mga pakpak ko’y may patak na luksa. Ang sakdal kong ito, Lakandiwang mahal, Ibalik sa akin, puso kong ninakaw, At kung si Kampupot ay ayaw po naman, Ay ang puso niya sa aki’y ibigay. Bubuyog:

Hindi mangyayari at ang puso niya’y Karugtong ng aking pusong nagdurusa, Puso ni Bulaklak pag iyong kinuha Ang lalagutin mo’y dalawang hininga. Pusong pinagtali ng isang pag-ibig Pag pinaghiwalay kapanga-panganib, Daga’t ma’t hatiin ang agos ng tubig, Sa ngalan ng Diyos ay maghihimagsik.

Ang dalawang ibon na magkasintahan, Papaglayuin mo’t kapwa mamamatay, Kambal na pag-ibig pag pinaghiwalay, Bangkay ang umalis, patay ang nilisan, Paruparong sawing may pakpak na itim Waring ang mata mo’y nagtatakipsilim, At sa dahil sa diwang baliw sa paggiliw

32

“Di man Kampupot mo’y iyong inaangkin. Dinaramdam ko rin ang dinaranas mo At sa kasawia’y magkauri tayo, Ako ma’y mayroong nawawalang bango Ng isang bulaklak kaya naparito. Buhat pa kanginang ikaw’y nangungusap Bawat salita mo’y matulis na sibat, Saka ang hanap mong mabangong bulaklak, Luksang paruparo, siya ko ring hanap. Ipahintulot mo, Paruparong luksa, Dalitin ko yaring matinding dalita. Itulot mo rin po, Hukom na dakila, Bubuyog sa sawi’y makapagsalita. Paruparo:

‘Di ko pinipigil ang pagsasalaysay Lalo’t magniningning ang isang katwiran, Nguni’t tantuin mo na sa daigdigan Ang bawa’t maganda’y pinag-aagawan.

Lakandiwa:

Magsalita kayo at ipaliwanang Ang ubod ng lungkot na inyong dinanas, Paano at saan ninyo napagmalas Na ito ang siya ninyong hinahanap?

Bubuyog:

Sa isang malungkot at ulilang hardin Ang binhi ng isang halama’y sumupling, Sa butas ng bakod na tahanan namin Ay kasabay akong isinisilang din.

Nang iyang halama’y lumaki, umunlad, Lumaki ako’t tumibay ang pakpak, At nang sa butas ko ako’y makalipad Ang unang hinagka’y katabing bulaklak. Sa kanyang talulot unang isinangla Ang tamis ng aking halik na sariwa, At sa aking bulong na matalinghaga

33

Napamukadkad ko ang kanyang sanghaya. Nang mamukadkad na ang aking kampupot Sa araw at gabi ako’y nagtatanod, Langgam at tutubing dumapo sa ubod Sa panibugho ko’y aking tinatapos. Ngayon, tanda ko ngang kayo’y nagtaguan Habang ako’y kanlong sa isang halaman, Luksang paruparo nang ikaw’y maligaw Ang aking halakhak ay nakabulahaw. Ang inyong taguan, akala ko’y biro, Kaya ang tawa ko’y abot sa malayo, Ngani’t nang ang saya’y tumagos sa puso Sa akin man pala ay nakapagtago. Lumubog ang araw hanggang sa dumilim Giliw kong bulaklak din dumarating, Nang kinabukasa’t muling nangulimlim Ay hinanap ko na ang nawalang giliw. Nilipad ko halos ang taas ng langit At tinalunton ko ang bakas ng ibig, Ang kawikaan ko sa aking pag-alis Kung di makita’y di na magbabalik. Sa malaong araw na nilipad-lipad Dito ko natunton ang aking bulaklak, Bukong sa halik kokaya namukadkad ‘Di ko papayagang mapaibang palad. Luksang Paruparo, kampupot na iyan, Iyan ang langit ko, pag-asa at buhay, Ang unang balik kong katamis-tamisan Sa talulot niya ay nakalarawan. Paruparo:

Hindi mangyayaring sa isang bulaklak Kapwa mapaloob ang dalawang palad. Kung ikaw at ako’y kanyang tinatanggap

34

Nagkasagi sana ang kanitang pakpak. Ikaw ay Bubuyog, sa urang sumilang Nang makalabas ka’y saka mo hinagkan: Ako ay lumabas sa kanya ring tangkay, Sino ang malapit sa pagliligawan? Una muna akong nag-uod sa sanga Na balot ng sapot ng pagkaulila, Nang buksan ng Diyos yaring mga mata Bulo’t dahon namin ay magkasama na. Sa ugoy ng hangin sa madaling-araw Nagduruyan kaming dalawa sa tangkay, At kung bumabagyo’t malakas ang ulan, Ang kanya ring dahon ang aking balabal. Sa kanyang talulot kung may dumadaloy Na patak ng hamog, aking iniinom; Sa dahon ding iyon ako nagkakanlong Sa init ng araw sa buong maghapon. Paano ngang siya ay pagkakamalan Na kami’y lumaki sa iisang tangkay, Kaya nga kung ako’y sa kanya nabuhay Ibig ko rin namang sa kanya mamatay. Bubuyog:

Huwag kang matuwa sapagka’t kaniig Niyaring bulaklak na inaaring langit, Pagka’t tantuin mo sa ngalang pag-ibig Malayo ma’t ibig, daig ang malapit.

Saka ang sabi mong sa mutyang kampupot Nakikiinom ka ng patak ng hamog, Kaunting biyaya na bigay ng Diyos, Tapang ng hiya mong ikaw ang lumagok. Ikaw’y isang uod, may bulo kang taglay; Sa isang bulaklak laso’t kamatayan, At akong bubuyog ang dala ko’y buhay

35

Bulong ng hiningang katamis-tamisan. Paruparo:

Akong malapit na’y napipintasan mo, Ikaw na malayo naman kaya’y pa’no? Dalaw ka nang dalaw, di mo naiino, Ay ubos na pala ang tamis sa bao. Bubuyog na laging may ungol at bulong Ay nakayayamot saan man pumaroon, At ang katawan mo’y mayrong karayom Pa’no kang lalapit, di naduro tuloy?

Di ka humahalik sa mga bulaklak, Talbos ng kamote ang siya mong liyag, Ang mga bintana’y iyong binubutas, Doon ang bahay mo, bubuyog na sukab. Ikaw ay bubuyog, ako’y paruparo, Iyong mga bulong ay naririnig ko; Kung dinig ng lahat ang panambitan mo Hiya ni Kampupot, ayaw na sa iyo. Bubuyog:

Kundi iniibig ang nakikiusap Lalo na ang tahimik na tatapat-tapat, Kung ang magsalita’y di-magtamong-palad Lalo na ang dungong di makapangusap. Lilipad-lipad ka na payao’t dito Pasagilang-bingit, at patanaw-tao, Pag ligaw-matanda sa panahong ito Pagtatawanan ka ng liligawan mo. Ikaw’y paruparo, ako ay bubuyog Nilang ka sa tangkay, ako ay sa bakod, Nguni’t saang panig nitong sansinukob Nakakatuwaan ang paris mong uod? Saka, Paruparo, dapat mong malamang Sa mula’t mula pa’y ‘di ka minamahal, Ang panyong panali nang ikaw ay takpan

36

Ikaw ang may sabing may lason pang taglay. Paruparo:

Ganyan ang hinalang namugad sa dibdib, Pagka’t napaligaw ang aking pangmasid, Hindi pala laso’t dagta ng pag-ibig Ang sa aking panyo’y kanyang idinilig.

Bubuyog:

Dadayain ka nga’t taksil kang talaga At sa mga daho’y nagtatago ka pa.

Paruparo:

Kung ako’y dinaya’t ikaw ang tatawa Sa taglay kong bulo nilason na kita.

Bubuyog:

Pagka’t ikaw’y taksil, akin si Kampupot. Siya’y bulaklak ko sa tabi ng bakod.

Paruparo:

Bulaklak nga siya’t ako’y kanyang uod.

Lakandiwa:

Tigil na Bubuyog, tigil Paruparo, Inyo nang wakasan iyang pagtatalo; Yamang di-malaman ang may-ari nito, Kampupot na iya’y paghatian ninyo.

Bubuyog:

Kapag hahatiin ang aking bulaklak Sa kay Paruparo’y ibigay nang lahat; Ibig ko pang ako’y magtiis ng hirap Kaya ang talulot niya ang malagas.

Paruparo:

Kung hahatiin po’y ayoko rin naman Pagka’t pati ako’y kusang mamamatay; Kabyak na kampupot, aanhin ko iyan O buo wala nguni’t akin lamang.

Lakandiwa:

Maging si Solomong kilabot sa dunong Dito’y masisira sa gawang paghatol; Kapwa nagnanasa, kapwa naghahabol, Nguni’t kung hatii’y kapwa tumututol. Ipahintulot pong sa mutyang narito Na siyang kampupot sabihin kung sino Kung sino ang kanyang binigyan ng oo,

37

O kung si Bubuyog, o kung si Paruparo. Kampupot:

Ang kasintahan ko’y ang luha ng langit, Ang Araw, ang Buwan sa gabing tahimik, At si Bubuyog po’t paruparong bukid, Ay kapwa hindi ko sila iniibig.

Paruparo:

Matanong nga kita, sinta kong bulaklak, Limot mo na baga ang aking pagliyag? Limot mo na bagang sa buong magdamag Pinapayungan ka ng dalawang pakpak?

Kampupot:

Tila nga, tila nga sa aki’y mayroong Sa hamog ng gabi ay may nagkakanlong, Ngunit akala ko’y dahon lang ng kahoy At di inakala na sinuman yaon.

Bubuyog:

At ako ba, Mutya, hindi mo na batid Ang mga bulong ko’t daing ng pag-ibig, Ang akin bang samo at mga paghibik Na bulong sa iyo’y ‘di mo ba narinig?

Kampupot:

Tila nga, tila nga ako’y may napansing Daing at panaghoy na kung saan galing, Ngunit akala ko’y paspas lang ng hangin At di inakala na sinuma’t alin.

Bubuyog:

Sa minsang ligaya’y tali ang kasunod, Makapitong lumbay o hanggang matapos.

Paruparo:

Dito napatunayan yaong kawikaan Na ang paglililo’y nasa kagandahan.

Bubuyog at Paruparo: Ang isang sanglang naiwan sa akin Ay di mananakaw magpahanggang libing. Lakandiwa:

Ang hatol ko’y ito sa dalawang hibang Nabaliw nang hindi kinababaliwan: Yamang ang panahon ay inyong sinayang Kaya’t nararapat na maparusahan.

38

Ikaw ay tumula ngayon, Paruparo Ang iyong tulain ay “Pagbabalik” mo, At ang “Pasalubong” sa babaing lilo, Bubuyog, tulain, ito ang hatol ko. (Pagkatapos tumula ni Paruparo) Lakandiwa:

Sang-ayon sa aking inilagdang hatol, Ay ikaw Bubuyog ang tumula ngayon; Ang iyong tulain ay ang “Pasalubong” Ng kabuhayan mong tigib ng linggatong.

(Pagkatapos tumula ni Bubuyog) Minamahal nami’t sinisintang bayan, Sa ngayo’y tapos na itong Balagtasan; At kung ibig ninyong sila ay hatulan, Hatulan na ninyo pagdating ng bahay.

GAWAIN 2.1.1.d: Hanap-Salita Piliin sa Hanay B ang nais ipahiwatig ng mga pariralang nasa Hanay B. Isulat lamang ang letra ng mapipiling sagot at pagkatapos gamitin ito sa pangungusap. Isulat sa sagutang papel ang sagot. Hanay A ____ ____ ____ ____

____

Hanay B

1. May gata sa dila

2. Kapatak na luha 3. Hinagpis ko noong ako’y iwan 4. Ang binhi ng isang halaman ay sumupling 5. Halakhak ay nakabulahaw

b. konti

c. mahulog d. matinding lungkot

e. mahusay bumigkas f. nakaistorbo 39

Mahusay ang naging sagot mo. Madali mong naunawaan ang simulang bahagi ng aralin. Pagkatapos mong masagutan ang pagsasanay ay dumako tayo sa kasunod na gawain, ang pagtalakay sa nilalaman ng binasang Balagtasan. Atin pang ipagpatuloy ang pagsusuri sa araling ito. Isulat sa papel ang mga sagot. Gayahin ang pormat.

GAWAIN 2.1.1.e: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa Sagutin mo ang mga tanong na batay sa iyong pag-unawa. 1. Bakit iisa lamang ang nagugustuhan nina Paruparo at Bubuyog? 2. Makatuwiran ba ang pagmamatuwid ng nagtatalong mga makata? Patunayan. 3. Sa iyong pagsusuri sa Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan, kaninong panig ang matuwid at dapat na panigan? Bakit? 4. Paanong binigyan ng pagwawakas o paghatol ng lakandiwa ang balagtasan? Sang-ayon kaba sa kaniyang hatol? Bakit?

Paruparo

Ang higit na matimbang sa inyong dalawa ay si…

Bubuyog 5. Naging maayos ba ang paghahanay ng mga pagpapaliwanag at pangangatwiran ng dalawang nagtatagisan ng talino sa paksang kanilang pinagtatalunan. Magtala ng mga patunay.

6. Ihambing mo ang panliligaw ng mga binata sa dalaga noon sa kasalukuyang panahon. Gamitin ang Fan Fact Analyzer. Gawin ito sa iyong sagutang papel. Gayahin ang pormat.

Pagkakatulad at pagkakaiba ng panliligaw ng mga binata sa dalagahan noon sa ngayon

40 Pagkakaiba

Pagkakatulad

Pagkakaiba

7. Paano ka makatutulong sa pagpapanatili ng Balagtasan upang maganyak ang kapwa mo mag-aaral na basahin, palaganapin, at pahalagahan ito? Matapos mong mapag-aralan ang nilalaman ng aralin sa panitikan, magtungo naman tayo sa wika – ang pagbibigay ng katotohanan at opinyon. Ang Balagtasan ay masining din na paraan sa paglalahad ng katotohanan at opinyon. Basahin mo ang ilang impormasyon tungkol dito. Katotohanan at Opinyon May mga pagkakataong ang tao ay nagbibigay ng kaniyang sariling opinyon o haka- haka sa mga paksang pampolitika o maging sa pangyayaring nagaganap sa lipunan o kahit sa mga pang-araw-araw na pakikipagtalakayan. At may pagkakataon din namang kailangang maglahad ng katotohanan. Mahalagang mauri ang mga pahayag na maririnig kung ito ba ay opinyon o katotohanan. Opinyon Matatawag na opinyon ang mga pahayag mula sa mga paliwanag lamang batay sa mga totoong pangyayari. Ang opinyon ay mga impormasyon na batay sa saloobin at damdamin ng tao. Nag-iiba ang mga ito sa magkakaibang pinagmumulan ng impormasyon at hindi maaaring mapatunayan kung totoo o hindi. Ginagamitan ito ng mga salita o parirala tulad ng: sa aking palagay, sa

nakikita ko, sa pakiwari ko, kung ako ang tatanungin, para sa akin, sa ganang akin atbp. Halimbawa:

41

1. Kung ako ang tatanungin, mahalaga sa magkaibigan ang pagtitiwala sa isa’t isa. 2. Sa aking palagay, mas payapa ang buhay ng isang tao na may takot sa Diyos.

Katotohanan Ang mga pahayag na may katotohanan ay kadalasang sinuahan ng pinagkunan. Ang katotohanan ay mga impormasyon na maaaring mapatunayang totoo. Bihira itong magbago mula sa isang pinagmumulan ng impormasyon sa iba pa. Ginagamitan ito ng mga salita o parirala tulad ng: batay sa, resulta

ng, pinatutunayan ng, pinatutunayan ni, sang-ayon sa, mula kay, tinutukoy na, mababasa na atbp. Halimbawa: 1. Batay sa tala ng Department of Education, unti-unti ng nababawasan ang mga out-of school youth. 2. Mababasa sa naging resulta ng pananaliksik ng mga ekonomista na untiunting umuunlad ang turismo ng ating bansa.

Tandaan: Katotohanan Opinyon Pareho ng ur impormasyon Maaaring mapatunayan na totoo Base sa mga saloobin at hindi maaaring mapatunayang totoo. Bihirang magbago sa pinagmumulan Madalas nagbabago sa mga pinagmulan

Batay sa nalaman mong mga datos tungkol sa katotohanan o opinyon, magkaroon tayo ng pagtataya tungkol dito upang malaman natin ang iyong naging pag-unawa sa paksang ito. Simulan na natin. 42

GAWAIN 1.1.e: Katotohanan O Opinyon Sagutin kung ang sumusunod ay katotohanan o opinyon. 1. Ang mga kaugaliang tulad ng bayanihan, pagmamano, pagsagot ng po at opo, at pagtanaw ng utang na loob ay tanging sa Pilipinas lamang makikita. 2. Sa aking palagay likas na mapagmahal sa kaniyang pamilyang kinagisnan ang mga Pilipino. 3. Ayon kay Adrian Eumagie, 2012, sa makabagong panahon ngayon, ang kaugalian ng Pilipino ay nananatiling mayaman sa bawat isa sa atin. 4. Para sa akin ang mga kaugaliang Pilipino ang pinakasentro ng paghubog sa isang tao at maaaring maging isang sandigan ng isang bansa at mamamayang tumatahak sa matuwid na landas. 5. Kung ako ang tatanungin, ang mga kaugaliang Pilipino ay nararapat na panatilihin at maipagpatuloy hanggang sa susunod na henerasyon. Mahusay, nagawa mong mabuti ang iyong gawain.Madali lang hindi ba? Kayang-kaya mo nang kilalanin kung alin ang opinyon at katotohanan batay sa mga halimbawa at pagsasanay na tinalakay. Matapos mong maunawaan ang gramatika (opinyon at katotohanan) ay maaari mo nang sagutan ang susunod na gawain na magtataya sa iyong naging pag-unawa sa aralin. GAWAIN 1.1.f: DUGTUNGAN Punan mo ng angkop na salita ang bawat patlang upang mabuo ang diwang ipinahahayag ng mga pangungusap at upang masagot mo ang mga tanong .

43

Bahagi na ng kuturang Pilipino ang _________________ at ______________________ bilang parangal sa mga ______________________. Ipinakikita nito kung gaano natin _____________________________ ang mga ________________________. Masasalamin din ang ________ ________ng ating mga ninuno sa paghabi ng magkakatugmang ________________________ at pagbigkas nang may _____________________. Mahusay. Matapos mong masagutan ang ating aralin, ngayon naman ay maaari ka nang maglapat ng iyong kaalaman na natutuhan. Bilang pangwakas na gawain para sa bahaging ito, maaari ka na ring gumawa o sumulat ng isang editoryal na argumentasyon na may kaugnayan sa kaugaliang Pilipino bilang sandigan ng isang pamilyang Pilipino at ng bansa. Ikaw ay tatasahin sa sumusunod 1) lohikal ang pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari, 2) malikhain at masining ang presentasyon, 3) maikli at nakakakuha ng interes ang pamagat 4) malinaw na naipahayag ang argumento sa editoryal. Binabati kita sapagkat natapos mo na ang iyong gawain sa katatapos na aralin. Ngayon ay handa ka ng tuklasin at palawakin ang iyong kaalaman sa aralin na tungkol sa akdang pampanitikan na Sarsuwela na namayani noong Panahon ng Amerikano. Sa araling ito ay matutunghayan natin ang sarsuwelang “Walang Sugat” na isinulat ni Severino Reyes. Ito ay isang melodrama o komedyang binubuo ng tatlong yugto at tungkol sa damdamin ng tao tulad ng pag-ibig, galit, paghihiganti, kalupitan, paghihimagsik o kaya’y mga suliraning panlipunan at pampolitika noong Panahon ng Español . Ang kathang pantanghalang ito ay naiiba sa mga dramang napapanood mo sa kasalukuyan dahil may mga bahagi o diyalogong inaawit dito. Noon, isang mabisang kasangkapan sa pagpapahayag ng isipin at damdaming makabayan ang sarsuwela. Isinisigaw nito ang pagmamahal sa bayan at paghihimagsik laban sa mga mananakop na dayuhan, tulad ng akdang babasahin mo na pinamagatang “Walang Sugat” ni Severino Reyes. Sa bahaging ito, tatalakayin natin ang tungkol sa sarsuwela. Bukod dito, pag-aaralan natin ang kaantasan ng pang-uri upang masagot mo kung masasalamin ba sa sarsuwela ang kalagayang panlipunan sa panahon ng Amerikano? Narito ang mga gabay na tanong na iyong sasagutin. Mga Gabay na Tanong 1. Ano ang sarsuwela? 2. Bakit ito kinagiliwan ng mga Pilipino noong Panahon ng Amerikano? 3. May sarsuwela pa ba sa kasalukuyan? Patunayan. 4. Bakit dapat pahalagahan at palaganapin ang sarsuwela? 5. Masasalamin ba sa Sarsuwela ang kulturang Pilipino? Ipaliwanag.

44

Simulan natin ang pag-aaral ng Sarsuwela sa pamamagitan ng pagpili sa sumusunod na mga pangalan na nakilala bilang manunulat at ang kanilang mga akdang naisulat.

GAWAIN : 2.1.1 f: Akda Ko, Tukuyin Mo Nasa larawan ang mga taong may kinalaman sa kasaysayan ng panitikan sa Pilipinas na namayani hanggang sa kasalukuyan. Hanapin mo sa kabilang hanay, Hanay B, ang akdang isinulat ng mga manunulat sa Hanay A. Isulat sa sagutang papel ang sagot. Hanay A Hanay B

a. Walang Sugat b. Dalagang Bukid c. Kahapon, Ngayon at Bukas d. Ako Ang Daigdig e. Sa Aking Mga Kababata f. Isang Punongkahoy

Inaasahan kong nasagot mo nang wasto ang tanong. Kung hindi naman ay huwag kang mag-alala sapagkat layunin ng araling ito na sa sariling sikap at tiyaga ay mahanap mo ang tamang kasagutan. Ang huling bahagi ay sa iyo nakabatay. Subukin mo ang dating kaalaman sa paksang tatalakayin. 45

Alam mo ba … Si Severino Reyes, mas kilala bilang Lola Basyang ay itinuturing na Ama ng Sarsuwela. Isa siyang mahusay na direktor at manunulat ng dula. Nang itinatag ang Liwayway noong 1923, si Reyes ang naging unang patnugot nito. Siya rin ay nagsilbing pangulo ng Aklatang Bayan at ginawang kasapi ng Ilaw at Panitik, kapwa mga samahan ng mga manunulat. Kinalaunan, si Reyes ay naging kilala sa mga kuwentong isinulat niya tungkol kay Lola Basyang. Nagsimula ang Lola Basyang noong siya ay naging punong-patnugot sa Liwayway. Nang sinabihan siya ng kaniyang mga patnugot na wala ng natitirang materyales upang punuin ang isang maliit na espasyo sa isang pahina ng magasin, kinailangan niyang magsulat ng isang kuwento upang umabot sa takdang oras. Matapos na maisulat ang kuwento, nag-isip siya ng ibang pangalan na maaaring ilagay bilang may-akda kuwentong ito. Naalala niya ang matandang babae na kapitbahay ng kaniyang kaibigan sa Quiapo, Maynila. Ang pangalan ng babae ay Gervacia Guzman de Zamora o mas kilala sa Tandang Basyang. Tuwing alas-4 ng hapon, magsasama-sama ang mga kabataan sa kanilang lugar at makikinig sa mga kuwento ni Tandang Basyang. Kaya naman, matapos nito, ang mga kuwento na naisulat ni Reyes ay may pirma na Lola

Basyang. Unang nailathala ang kuwento ni Lola Basyang sa Liwayway noong 1925. Siya ay nakasulat ng 26 na Sarsuwela.

Matapos mong mabasa ang tungkol kay Severino Reyes, ngayon naman ay ating alamin ang tungkol sa kasaysayan ng Sarsuwela.

46

Ang Sarsuwela ay isang anyo ng dulang musikal na unang

umunlad sa

España noong ika-17 siglo. Binubuo ito ng mga pagsasalaysay na sinamahan ng mga sayaw at tugtugin at may paksang mitolohikal at kabayanihan. Hinango ang taguring Sarsuwela sa maharlikang palasyo ng La Zarzuela na malapit sa Madrid, España. Sa Pilipinas, dinala ito ni Alejandro Cubero noong 1880 kasama ni Elisea Raguer. Itinatag nila ang Teatro Fernandez, ang unang grupo ng mga Pilipinong Sarsuwelista sa Pilipinas. Ang sarsuwela bagamat ipinakilala noong panahon ng Español ay namulaklak noong Panahon ng Himagsikan at ng Amerikano sa pamamayani nina: Severino Reyes na kilala sa taguring Lola Basyang sa kaniyang “ Walang Sugat”, Hermogenes Ilagan “Dalagang –Bukid”, Juan K. Abad “Tanikalang Ginto”, Juan Crisostomo Sotto “Anak ng Katupunan”, at Aurelio Tolentino “Kahapon, Ngayon,

at Bukas.” Ang Sarsuwela o dula ay isang uri ng panitikan na ang pinakalayunin ay itanghal sa tanghalan. Mauunawaan at matutuhan ng isang manunuri ng panitikan ang tungkol sa isang dula sa pamamagitan ng panonood. Nahahati ito sa ilang yugto na maraming tagpo. Pinakalayunin nitong itanghal ang mga tagpo sa isang tanghalan o entablado. Ang tagpo sa dula ay ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan. Gaya ng ibang panitikan, ang karamihan sa mga dulang itinatanghal ay hango sa totoong buhay maliban na lamang sa iilang dulang likha ng malikhain at malayang kaisipan.Lahat ng itinatanghal na dula ay naaayon sa isang nakasulat na dula na tinatawag na iskrip. Ang iskrip ng isang dula ay iskrip lamang at hindi dula, sapagkat ang tunay na dula ay yaong pinanonood na sa isang tanghalan 47 na pinaghahandaan at batay sa isang iskrip.

Mga Elemento ng Sarsuwela Iskrip o nakasulat na dula – Ito ang pinakakaluluwa ng isang dula; lahat ng bagay na isinasaalang-alang sa dula ay naaayon sa isang iskrip; walang dula kapag walang iskrip. Gumaganap o aktor – Ang mga aktor o gumaganap ang magbibigay-buhay sa iskrip. Sila ang bumibigkas ng diyalogo, at nagpapakita ng iba’t ibang damdamin. Tanghalan – Anumang pook na pinagpasyahang pantanghalan ng isang dula ay tinatawag na tanghalan. Maaaring hindi lamang entablado ang tanghalan ang daan, sa loob ng siid-aralan, at iba pa ay nagiging tanghalan din. Tagadirehe o Direktor – Ang direktor ang nagpapakahulugan sa isang iskrip; siya ang nagpapasya sa itsura ng tagpuan, ng damit ng mga tauhan hanggang sa paraan ng pagganap at pagbigkas ng mga tauhan ay dumidepende sa interpretasyon ng direktor sa iskrip. Manonood – Ang nagpapahalaga sa dula. Sila ang pumapalakpak sa galing at husay ng nagtatanghal. Pinanonood nila nang may pagpapahalaga ang bawat tagpo , yugto at bahagi ng dula. Eksena at tagpo-   Ang eksena ay ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo nama’y ang pagpapalit ng tagpuan.

Ngayon ay dumako na tayo sa Sarsuwelang isinulat ni Severino Reyes na “Walang Sugat”. Ituloy mo lamang ang pagbabasa at gagabayan kita sa tulong ng nakawiwiling mga gawain upang lalo mo pang maunawaan ang araling ito. Halika simulan mo na. Basahin at Unawain. Walang Sugat ni Severino Reyes UNANG BAHAGI I Tagpo:

48

(Tanggapan ng bahay ni Julia. Si Julia at ang mga bordador. Musika) Koro

:

Julia

Ang karayom kung iduro Ang daliri’y natitibo, Kapag namali ng duro Burda nama’y lumiliko :

Anong dikit, anong inam Ng panyong binuburdahan, Tatlong letrang nag-agapay Na kay Tenyong na pangalan.

Koro

:

Ang karayom kung itirik tumutimo hanggang dibdib.

Julia

:

Piyesta niya’y kung sumipot Panyong ito’y iaabot, Kalakip ang puso’t loob, Ng kaniyang tunay na lingkod. Si Tenyong ay mabibighani Sa dikit ng pagkagawa Mga kulay na sutla, Asul, puti at pula.

Julia

:

Panyo’t dito ka sa dibdib, Sabihin sa aking ibig Na ako’y nagpapahatid Isang matunog na halik.

Koro

:

Ang karayom kung iduro Ang daliri’y natitibo. Hoy tingnan ninyo si Julia Pati panyo’y sinisinta, Kapag panyo ng ibig Tinatapos ng pilit Nang huwag daw mapulaan Ng binatang pagbibigyan: Ang panyo pa’y sasamahan Ng mainam na pagmamahal.

49

At ang magandang pag-ibig Kapag namugad sa dibdib Nalilimutan ang sakit Tuwa ang gumigiit. Mga irog natin naman Sila’y pawang paghandugan Mga panyong mainam Iburda ang kanilang pangalan. Julia

:

Piyesta niya’y kung sumipot Panyong ito’y iaabot Kalakip ang puso’t loob Ng kaniyang tunay na lingkod.

Koro

:

Nang huwag daw mapulaan Ng binatang pagbibigyan Ang panyo pa’y sasamahan Ng mainam na pagmamahal.

Salitain Julia :

II TAGPO Tenyong: Julia

:

Ligpitin na ninyo ang mga bastidor at kayo’y mangagsayaw na. (Papasok ang magkasintahan). (Lalabas si Tenyong ).

(Tenyong at Julia…) Julia, tingnan ko ang binuburdahan mo… Huwag na Tenyong, huwag mo nang tingnan, masama ang pagkakayari, nakakahiya.

Tenyong:

Isang silip lamang, hindi ko na hihipuin, ganoon lang?… ay…

Julia

Sa ibang araw, pagkatapos na, oo, ipakikita ko sa iyo.

:

Tenyong:

(Tangan si Julia sa kamay) Ang daliri bang ito na hubog kandila, na anaki’y nilalik na maputing garing, ay may yayariin kayang hindi mainam? Hala na, tingnan ko lamang.

Julia

Huwag mo na akong tuyain, pangit nga ang mga daliri ko.

:

50

Tenyong:

(Nagtatampo) Ay!…

Julia

Bakit Tenyong, napagod ka ba? (Hindi sasagot). Masama ka palang mapagod.

:

Tenyong:

Masakit sa iyo!

Julia

(Sarili) Nagalit tuloy! Tenyong, Tenyong…(sarili) Nalulunod pala ito sa isang tabong tubig!

:

Tenyong: Julia

:

Ay! (Sarili) Anong lalim ng buntunghininga! (Biglang ihahagis ni Julia ang bastidor). (Sarili) Lalo ko pang pagagalitin.

Tenyong:

Pupulutin ang bastidor at dala). Julia, Julia ko. (Luluhod) Patawarin mo ako; Hindi na ako nagagalit…

Julia

Masakit sa aking magalit ka at hindi. Laking bagay!

:

Tenyong:

Lumalaganap sa dibdib ko ang masaganang tuwa, narito at nakikita ko na minarapat mong ilimbag sa panyong ito ang pangalan ko.

Julia

Hindi ah, nagkakamali ka, hindi ukol sa iyo ang panyong iyan…

:

Tenyong:

Sinungaling! At kaninong pangalan ito? A. Antonio; N. Narciso, at E. ay Flores.

Julia

Namamali ka, hindi mo pangalan iyan.

:

Tenyong:

Hindi pala akin at kanino nga?

Julia

Sa among! Iya’y iaalay ko sa kanya ngayong kaarawan ng pasko.

:

Tenyong: Julia

:

Kung sa among man o sa demonyo, bakit ang letra’y A, N, at F? Oo nga sapagkat ang A, ay Among, ang N, Natin at ang F ay Frayle.

51

Julia

:

Nakaganti na ako! (Dudukutin ni Tenyong sa kanyang bulsa ang posporo at magkikiskis ng maraming butil at nag-aalab na magsasalita).

Tenyong:

Julia, magsabi ka ng katotohanan, para sa kura nga ba? Kapag hindi ko sinilaban, ay … sinungaling ako… mangusap ka. Susulsulan ko na? (Anyo nang sisilaban)

Musika No. 2 Julia : Huwag mong silaban ang tunay mong pangalan. Tenyong:

Julia

:

Sa pagkakasabi mong sa kurang sukaban nagising ang galit at ‘di mapigilan. Hindi maghahandog sa lahi ni Satan, ang panyong iyan ay talagang iyo, sampu ng nagburdang si Juliang iniirog mo.

Tenyong:

Salamat, salamat, Juliang poon ko.

Julia

Oh, Tenyong ng puso, Oh, Tenyong ng buhay ko.

:

Tenyong:

Pag-iibigan ta’y kahimanawari lumawig na tunay at di mapawi paglingap mo sa akin kusang mamalagi huwag malimutan sa tuwi- tuwi…

Tenyong:

Julia ko’y tuparin adhikain natin.

Julia

Tayo’y dumulog sa paa ng altar.

:

Tenyong: Sabay:

III TAGPO Juana :

Asahan mo. ‘Di mumunting tuwa dito’y dumadalaw, ano pa’t wari ‘di na mamamatay sa piling mo oh! (Tenyong) niyaring buhay (Julia) maalaalang may kabilang buhay… (Lalabas si Juana).

(Tenyong, Julia, at Juana mamaya’y Lukas ) Salitain Julia, Julia, saan mo inilagay ang baro kong makato? (Nagulat si Julia at si Tenyong.) (Lalabas si Lukas. )

52

Lukas :

Mamang Tenyong, Mamang Tenyong…!

Tenyong:

Napaano ka, Lukas?

Lukas :

Dinakip po ang Tatang mo ng Boluntaryo ng Santa Maria.

Tenyong:

Diyata dinakip si Tatang?

Lukas :

Opo.

Tenyong:

Saan kaya dinala?

Lukas :

Sa Bulakan daw po dadalhin.

Tenyong:

Tiya, ako po paparoon muna’t susundan si Tatang.

Juana :

Hintay ka sandali at kami’y sasama. Julia, magtapis ka… (Magsisipasok sina Juana, Julia, at Lukas).

Tenyong:

Oh, mundong sinungaling! Sa bawat sandaling ligayang tinatamo ng dibdib, ay tinutuntungan kapagdaka ng matinding dusa! Magdaraya ka! Ang tuwang idinudulot mo sa amin ay maitutulad sa bango ng bulaklak, at sa sandaling oras ay kusang lumilipas.

(Telong Maikli) IV TAGPO (Musika)

Kalye

Lukas :

Koro at Lukas Tayo na’t ating dalawin mga tagarito sa atin.

Koro

Dalhan sila ng makakain at bihisan ay gayundin.

:

Isang Babae:

Naubos na ang lalaki.

Lahat ng Babae: Lahat na’y hinuhuli mga babae kami. Lukas : Marami pang lalaki. Lahat ng Lalaki: Huwag malumbay…kami ng nasasa bahay at nakahandang tunay, laan sa lahat ng bagay…

53

Lahat ng Babae: (Sasalitain) Mga lalaking walang damdam, kaming mga babae’y pabayaan, di namin kayo kailangan. Isang Lalaki:

Makikita ko si Tatang.

Isang Lalaki:

Kaka ko’y gayundin naman.

Isang Babae:

Asawa’y paroroonan.

Isang Babae:

Anak ko’y nang matingnan.

Lahat:

Tayo na’t sumakay sa tren bumili pa ng bibilhin at sa kanila’y dalhin masarap na pagkain.

Mga Babae:

Tayo na, tayo na.

Lahat:

Sumakay na sa tren.

Mga Lalaki:

Doon sa estasyon.

Lahat:

Ating hihintuin. (Papasok lahat) (Itataas ang telong maikli)

V TAGPO (Bilangguan sa Bulakan, patyo ng Gobyerno, maraming mga bilanggong nakatali sa mga rehas). Salitain Relihiyoso 1.0:

Marcelo:

Ah, si Kapitan Luis! Ito tagaroon sa amin; maraming tao ito…

Mason po yata, among?

Relihiyoso 1.0:

Marcelo: Relihiyoso 1.0:

Kung hindi man mason, marahil filibustero, sapagka’t kung siya’y sumulat maraming K, cabayo K. Hindi po ako kabayo, among! Hindi ko sinasabing kabayo ikaw, kundi, kung isulat niya ang kabayo may K, na lahat ng C pinapalitan ng K. Masamang tao iyan, mabuti mamatay siya.

54

Relihiyoso 2.0:

Marcelo:

Marcelo, si Kapitan Piton, si Kapitan Miguel, at ang Juez de Paz, ay daragdagan ng rasyon. Hindi sila makakain eh!

Relihiyoso 1.0:

Hindi man ang rasyon ang sinasabi ko sa iyo na dagdagan, Ay ang pagkain, hindi, ano sa akin kundi sila kumain?Mabuti ngang mamatay silang lahat. Ang rasyon na sinasabi ko sa iyo ay ang palo, maraming palo ang kailangan.

Marcelo:

Opo, among, hirap na po ang mga katawan nila at nakaaawa po namang magsidaing; isang linggo na pong paluan ito, at isang linggo po namang walang tulog sila!

Relihiyoso 2.0:

Loko ito! Anong awa-awa? Nayon wala awa-awa, duro que duro-awa-awa? Ilang kaban an rasyon? Ang rasyon nan palo, ha!

Marcelo:

Dati po’y tatlong kaban at maikatlo sa isang araw na tinutuluyan,ngayon po’y lima ng kaban, at makalima po isang araw.

Relihiyoso 2.0:

Samakatuwid ay limang bese 25, at makalimang 125, ay Huston 526 (binibilang sa daliri). Kakaunti pa! (Bibigyan si Marcelo ng kuwalta at tabako).

Marcelo:

Salamat po, among!

Relihiyoso 1.0:

Kahapon ilan ang namatay?

Marcelo:

Wala po sana, datapwa’t nang mag-uumaga po ay pito lamang.

Relihiyoso1.0:

Bakit ganoon? (gulat)

Marcelo: Relihiyoso 1.O:

Dahil po, ay si Kapitan Inggo ay pingsaulan ng hininga. Si Kapitan Inggo pinagsaulan ng hininga! Narito si Kapitana Putin, at ibig daw makita si Kapitan Inggo na asawa niya. Kung ganoon ay hindi mamamatay si Kapitan Inggo.

55

Marcelo:

Mamamatay pong walang pagsala: wala na pong laman ang dalawang pigi sa kapapalo, at ang dalawang braso po’y litaw na ang mga buto, nagigit sa pagkakagapos.

Relihiyoso 1.0:

May buhay-pusa si Kapitan Inggo! Saan naroroon ngayon?

Marcelo:

Nariyan po sa kabilang silid, at tinutuluyan uli ng limang kaban.

Relihiyoso 1.0:

Mabuti, mabuti, Marcelo huwag mong kalilimutan, na si Kapitan Inggo ay araw-araw papaluin at ibibilad at buhusan ng tubig ang ilong, at huwag bibigyan ng mabuting tulugan, ha?

Marcelo:

Opo, among (Sa mga kasama niya) Companeros, habeis traido el dinero para el Gobernador?

Relihiyoso 2,3,4: Si, si, hemos traido. Relihiyoso 1.0:

Marcelo, dalhin dito si Kapitan Inggo.

Marcelo:

Hindi po makalakad, eh!

Relihiyoso 1.0:

Dalhin dito pati ang papag.

Relihiyoso 2.0:

Tonto.

Tadeo :

Bakit ka mumurahin?

Juana :

Kumusta po naman kayo, among?

P. Teban:

Masama, Juana, talaga yatang itong pagkabuhay namin ay lagi na lamang sa hirap, noong araw kami ay walang inaasahan kundi kaunting sweldo dahil sa kami’y alipin ng mga prayle; ngayon nga, kung sa bagay ay kami na ang namamahala, wala naman kaming kinikita; wala nang pamisa, mga patay at hindi na dinadapit; ngayon napaglirip na ang mga kabanalang ginawa ng mga tao noong araw ay pawing pakunwari at pakitang-tao

56

lamang alinsunod sa malaking takot sa mga prayle. Juana :

Totoo po ba ang sabi mo.

P.Teban:

Kaya, Juana, di-malayong kaming mga lklerigo ay mauwi sa pagsasaka, tantuin niyong kaming mga pari ay hindi mabubuhay sa panay na hangin.

Juana :

Bakit dami mo pong mga pinakaing mga pamangking dalaga?

P. Teban: Miguel:

Ay! Aling Julia… ay… ma… ma… malapit na po… Alin po ang malapit na?

Miguel: Julia

Siya nga, ulilang inaampon ko.

Ang… ang… ang… :

(Sarili) Ano kaya ang ibig sabihin nito?

Tadeo :

Miguel, tayo na’t nagkayari na kami ng kaniyang ina.

Miguel:

Ay… salamat (tuwang-tuwa.)

Julia

:

(Sarili) Ipinagkayari na pala ako ni Inang?

Tadeo :

Ano ba ang sinabi mo?

Miguel :

Sinabi ko pong … ay Julia! Ay! Aling Julia! Ay, Julia ko!

Tadeo :

Wala ka nang nasabi kundi pulos na “ay”? Hindi ka nagpahayag ng pagsinta mo?

Miguel :

Sinabi ko pong malapit na…

Tadeo :

Malapit na ang alin?

Miguel :

Tadeo:

Itinatanong nga po sa akin kung alin ang malapit na eh, hindi ko po nasagutan… Napakadungo ka! Ay Ige, tayo na’t baka ka pa

57

mahalata… Relihiyoso 1.0:

Kapitana Putin, mana dalaw, parito kayo. (Magsisilabas ang mga dalaw).

Tadeo:

Napakadungo ka! Ay Ige, tayo na’t baka ka pa mahalata…

Relihiyoso 1.0:

Kapitana Putin, mana dalaw, parito kayo. (Magsisilabas ang mga dalaw).

VI TAGPO (Mga Relihiyoso, Putin, Juana, Julia, Tenyong, at mga dalaw, babae at lalaki). Salitain Relihiyoso 1.0: Kapitana Putin, ngayon makikita ma na ang tao mo, dadalhin dito, at sinabi ko sa Alkalde na huwag nang paluin, huwag nang ibibilad at ipinagbilin ko na bibigyan na ng mabuting tulugan… Putin : Relihiyoso 1.0:

Putin :

Salamat po, among. Kami ay aakyat muna sandali sa Gobernador, at sasabihin namin na pawalan, lahat ang mga bilanggo, kaawa-awa naman sila. Opo, among, mano na nga po… Salamat po, among.

(Magsisihalik ng kamay, si Tenyong ay hindi at ang mga ibang lalaki). Relihiyoso 1.0: (Sa mga kasama) Despues de ver el Gobernador.. a Manila, cogemeros el tren la Estacion de Guiguinto, es necesario deciral General que empiece ya a fusilar a los ricos e ilustrados de la provincia, porque esto va mal. Relihiyoso 2.0:

Ya lo creo que va mal.

Los 3 :

Si, si a fusilar, a fusilar. (Papasok ang mga pari).

VII TAGPO (Sila rin, wala na lamang ang mga relihiyoso)

58

Salitain Putin :

Tenyong, kaysama mong bata, bakit ka hindi humalik ng kamay sa among?

Tenyong:

Inang, ang mga kamay pong… namamatay ng kapwa ay hindi dapat hagkan, huwag pong maniniwalang sasabihin niya sa Gobernador na si Tatang ay pawalan, bagkus pa ngang ipagbibiling patayin na ngang tuluyan. (Sarili) Kung nababatid lamang ng mga ito ang pinag-usapan ng apat na lilo! Nakalulunos ang kamngmangan!

(Ipapasok si Kapitan Inggo na nakadapa sa isang papag na makitid ). Putin

:

Tenyong: Julia

:

Tenyong: Musika Tenyong:

Salitain Tenyong: Inggo :

Tenyong:

Inggo ko! Tatang! Kaawa-awa naman! Mahabaging Langit!

Ang dalawang braso’y gitgit na ang laman, naglabas ang mga buto sa mga tinalian, lipos na ang sugat ang buong katawan, nakahahambal! Ay! Ang anyo ni Amang! Ang lahat ng ito’y gawa ng pari na sa Pilipinas siyang naghahari lalang ni Lucifer sa demonyong lahi kay Satang malupit nakikiugali… Ah, kapag ka namatay oh, ama kong ibig, asahan mo po at igaganting pilit kahit na ano ang aking masapit, sa ulo ng prayle isa sa kikitil.

Tatang, ikaw po’y ititihaya ko nang hindi mangalay… Huwag na … anak ko… hindi na maaari… luray-luray na ang katawan…Tayo’y maghihiwalay na walang pagsala! Bunso ko, huwag mong pababayaan ang Inang mo! Putin, ay Putin … Juana Julia.. kayo na lamang ang inaasahan kong kakalinga sa kanila… Ang kaluluwa ko’y inihain ko na kay Bathala. Diyos na may kapangyarihan! Ano’t inyong ipinagkaloob ang

59

ganitong hirap? (Dito lamang ang pasok ng kantang “Ang dalawang braso’y…) Musika No.2 Tenyong: Ang dalawang braso’y gitgit na ang laman, naglabas ang buto sa mga tinalian, lipos na ng sugat ang buong katawan, nakahahambal, ay! Ang anyo ni Amang! Ang lahat ng ito’y gawa ng pari na sa Pilipinas siyang naghahari, lalang ni Lucifer sa demonyong lahi kay satang malupit nakikiugali. Ah! Kapag namatay ka, oh, ama kong ibig, asahan mo po’t igaganting pilit kahit na ano ang aking masapit sa ulo ng prayle, isa sa kikitil. Julia

:

Taya ng loob ko at binabanta-banta mga taong iya’y tadtarin man yata lahat niyang laman, buto sampung taba, di makababayad sa utang ng madla.

Mga Babae at Lalaki: Di na kinahabagan kahit kaunti man, pariseos ay daig sa magpahirap. Tenyong:

Oo’t di matingnan puso ko’y sinusubhan sa ginawa kay Amang ng mga taong hunghan… ang awa’y nilimot sa kalupitan…

Lalaki’t Babae: Wari mukha nang bangkay… Tenyong:

Inang, masdan mo po… at masama ang lagay ni Tatang, Inang, tingnan mo’t naghihingalo… Tatang, Tatang…

Putin :

Inggo ko… Inggo…

Tenyong:

Patay na!

(Mangagsisihagulgol ng iyak) Telong Maikli VIII TAGPO (Sila ring lahat, wala lamang si Kapitang Inggo, ang Alkalde, at mga bilanggong nangakagapos). Salitain Putin

:

Tenyong, hindi yata ako makasasapit sa atin! Julia, nangangatal ang buong katawan ko! Nagsisikip ang aking

60

dibdib! Ang sakit ay taos hanggang likod! Ay, Tenyong, hindi ako makahinga! Ang pusoko’y parang pinipitpit sa palihang bakal! (Si Putin ay mapapahandusay). Tenyong:

Langit na mataas!

(Papasok lahat)

IX TAGPO (Tenyong at mga kasamang lalaki, mamaya’y si Julia). Salitain Tenyong: Mga kasama, magsikuha ng gulok, at ang may rebolber ay dalhin. Isa

:

Ako’y mayroong iniingatan.

Isa pa :

Ako ma’y mayroon din.

Tenyong:

Tayo na sa estasyon ng Guiguinto.

Isa

Nalalaman mo bang sila’y mangasisilulan?

:

Tenyong:

Oo, walang pagsala, narinig ko ang salitaan nila, at nabatid ko tuloy na sasabihin daw nila sa Heneral na tayo’y pagbabarilin na.

Isa

:

Mga tampalasan.

Isa pa :

Walang patawad!

(Nang mangagsiayon, si Tenyong ay nakahuli sa paglakad, sa lalabas si Julia). Julia : Tenyong:

Tenyong, Tenyong! Julia!

Julia

Diyata’t matitiis, na Ina’y lisanin mo sa kahapis-hapis na anyo? Di ba nalalaman mong sa kaniya’y walang ibang makaaaliw kundi ikaw, at sa may damdam niyang puso, ay walang lunas kundi ikaw na bugtong na anak? Bakit mo siya papanawan?

:

Tenyong:

Julia, tunay ang sinabi mo; datapwa’t sa sarili mong loob, di ba si Inang ay kakalingain mong parang tunay na ina; alang-alang Sa paglingap mo sa akin? Sa bagay, na ito, ano ang ipag-aalaala

61

ko? Julia

:

Oo nga, Tenyong, ngunit hindi kaila sa iyo na ang maililingap ng isang lalaking kamukha mo ay di maititingin ng isang babaing gaya ko. Tenyong, huwag kang umalis!

Tenyong:

Julia, hindi maaari ang ako ay di pasa-parang; ako ay hinihintay ng mga kapatid, Julia, tumutugtog na ang oras ng pananawagan ng naaaping Ina, sa pinto ng nagpaubayang anak; ang Ina natin ay nangangailangan ng tunay nating pagdamay; dito sa dibdib ko’y tumitimo ang nakalulunos niyang himutok, ang nakapanlulumo niyang daing: “May anak ako,” anya, “ngayo’y kapanahunang ako’y ibangon na ninyo sa pagkalugami. Oras na, Julia ko, ng paglagot ng matibay na tanikalang mahigpit sa tatlong daang taong sinasangayad; hindi dapat tulutang… mga iaanak natin ay magising pa sa kalagim-lagim na kaalipin.

Julia

Wala akong maitututol, tanggapin na lamang ang huling tagubilin! (Huhubarin ang garantilyang may medalyita; tangnan at isusuo kay Tenyong ang garantilya.) Ang larawang ito’y aking isasabit sa tapat ng puso’y huwag iwawaglit at sa mga digma, kung siya’y masambit ipagtanggol ka sa mga panganib. Kung saka-sakaling irog ko’y masaktan, pahatid kang agad sa aking kandungan. Ang mga sugat mo’y aking huhugasan ng masaganang luhang sa mata’y nunukal.

:

Tenyong:

Sa Diyos nananalig.

Julia

Puso ko’y dinadalaw ng malaking hapis.

:

Tenyong:

Huwag mamanglaw. Huwag ipagdusa ang aking pagpanaw.

Julia

Mangungulimlim na ang sa matang ilaw.

:

Tenyong:

Ang ulap Julia ko’y di mananatili. Darating na ibig, ang pagluluwalhati.

Julia

Tenyong na poon ko’y kahimanawari. Magliwayway uli’t dilim ay mapawi.

:

62

Tenyong:

Huwag nang matakot, huwag nang mangamba. Ako’t tutupad lang ng aking panata sa pakikianib sa mga kasama. Aming tutubusin, naaliping Ina. Ikaw irog ko’y aking itatago sa loob ng dibdib, sa tabi ng puso. Nang hindi malubos ang pagkasiphayo sa mga sakuna, ikaw’y kalaguyo. (Titigil) Yayao na ako!

Julia

Ako’y lilisanin? Balot yaring puso ng matinding lumbay, bumalik ka agad nang di ikamatay.

:

Tenyong:

Juliang aking sinta!

Julia

Oh, Tenyong ng buhay!

:

Tenyong: Julia

:

(Anyong aalis) (Sarili) Kaawa-awa! (Tuluyang aalis). (Biglang lilingon) Te…! Yumao na! (papasok)

X TAGPO (Tugtuging nagpapakilala ng damdamin. Pagdating ng bahaging masaya ay maririnig ang sigawan sa loob. Mga prayle at mga kasama ni Tenyong at si Tenyong.) Sa loob. Mga lahi ni Lucifer! Magsisi na kayo’t oras na ninyo! Ikaw ang pumatay sa ama ko – Perdon! Walang utang-na-di pinagbabayaran! (Hagara at mapapatay ang mga prayle, isa ang mabibitin na sasama sa tren). Telon Wakas ng Unang Bahagi

Ikalawang Bahagi I TAGPO (Bahay ni Julia) Julia at Juana Salitain Juana : Julia, igayak ang loob mo; ngayon ay paparito si Miguel at ang kanyang ama, sila’y pagpapakitaan nang mainam. Julia

:

Kung pumarito po sila, ay di kausapin mo po!

63

Juana :

Bakit ba ganyan ang sagot mo?

Julia

Wala po!

:

Juana :

Hindi naman pangit, lipi ng mabubuting tao, bugtong na anak at nakaririwasa, ano pa ang hangarin mo?

Julia

Ako po, Inang ko, ay hindi naghahangad ng mga kabutihang tinuran mo, ang hinahangad ko po ay…

:

Juana : Julia

:

Ay ano? Duluhan mo, sabihin mo at nang matalastas ko. Ang tanggapin pong mahinusay ng puso ko.

Juana :

(Natatawa) Julia, ako’y natatawa lamang sa iyo, ikaw ay bata pa nga- Anong pusu-puso ang sinasabi mo? Totoo nga’t noong unang dako, kapag may lalaking mangingibig ay tinatanggap ng mga mata at itinutuloy sa puso, at kung ano ang kaniyang tibok ay siyang sinusunod datapwa’t gayo’y iba na, nagbago nang lahat ang lakad ng panahon, ngayo’y kung may lalaking nangingibig ay tinatanggap ng mga mata at itinutuloy dito.

Julia :

(hihipuin ang noo) dito sa isip at di na sa puso; at kung ano ang pasya ng isip ay siyang paiiralin: ang puso sa panahong ito ay hindi na gumaganap ng maganda niyang katungkulan, siya’y nagpapahingalay na…

Julia :

Nakasisindak, Inang ko, ang mga pangungusap mo!

Juana :

Siyang tunay!

Julia

Ako po’y makasunod sa masamang kalakaran ng panahon, dito po ako makatatakwil sa tapat na udyok ng aking puso.

:

Juana :

Julia, tila wari… may kinalulugdan ka nang iba.

Julia

Wala po!

:

Juana :

Kung wala ay bakit ka sumusuway sa aking iniaalok? Nalaman mo na, ang kagalingan mong sarili ang aking ninananais. Ang

64

wika ko baga, ay bukas- makalawa’y mag-aasawa ka rin lamang… ay kung mapasa-moro, ay mapasa-Kristiyano na! Julia

:

Sarili) Moro yata si Tenyong!

II TAGPO (Julia at Monica) Salitain Julia : Monicaaaaaaaaaa, Monicaaaaaaaaaa!. Monica : Julia

Monica:

(Sa loob) Pooo! :

Halika (Lalabas si Monica) Pumaroon ka kay Lukas, sabihin mong hinihintay ko siya; madali ka… Opo (Papasok).

III TAGPO (Julia, mamaya’y Miguel, Tadeo, Pari Teban, at Juana) Musika Dalit ni Julia Oh, Tenyong niyaring dibdib, Diyata’ ako’y natiis Na hindi mo na sinilip Sa ganitong pagkahapis. Ay! Magdumali ka’t daluhan, Tubusin sa kapanganiban, Huwag mo akong bayaang Mapasa ibang kandungan. Halika, tenyong, halika, At baka di na abutin Si Julia’y humihinga pa… Papanaw, walang pagsala! At kung patay na abutin Itong iyong nalimutan Ang bangkay ay dalhin na lamang Sa malapit na libingan.

65

Huling samo, oh Tenyong, Kung iyo nang maibaon Sa malungkot na pantiyon, Dalawain minsan man isang taon. Salitain P. Teban:

Julia

:

P. Teban: Julia

:

P. Teban:

(Pumalakpak)Mabuti ang dalit mo Julia…datapwa’t napakalumbay lamang… (gulat) Patawarin po ninyo at hindi ko nalalamang kayo’y nangagsirating…Kahiya-hiya po. Hindi. hindi kahiya-hiya, mainam ang dalit mo. Ang Inang mo? Nariyan po sa labas: tatawagin ko po. (Papasok). Magandang bata si Julia, at mukhang lalabas na mabuting asawa..Marunong kang pumili, Miguel.

Tadeo :

Ako, among, ang mabuting mamili, si Miguel po’y hindi maalam makiusap. (Lalabas si Juana).

Juana :

Aba, narito pala ang among! Mano po, among!

P. Teban:

Ah, Juana, ano ang buhay-buhay?

Juana :

Mabuti po, among.

Tadeo :

(Kay Miguel) Lapitan mo.

Miguel :

Baka po ako murahin ah! 17 May manliligaw si Julia na Miguel ang pangalan. Mayaman at bugtong na anak ngunit dungo.

Payo ni Aling Juana: ”Ang pag-ibig ay tinatanggap ng mata at itinutuloy sa isip at di sa puso” Tutol si Julia kay Miguel. Ngunit ipinagkayari siya ng ina sa ama ni Miguel. Hindi alam ni Juana ang ukol sa anak at pamangking si Tenyong. Nagpadala ng liham si Julia kay Tenyong sa tulong ni Lukas. Si Tenyong ay kapitan ng mga naghihimagsik. Walang takot sa labanan. Natagpuan ni Lukas ang kuta nina Tenyong. Ibinigay ang sulat ng dalaga. Isinasaad sa sulat ang pagkamatay ng inang si

66

Kapitana Putin at ang araw ng kasal niya kay Miguel. Sasagutin na sana ni Tenyong ang sulat ngunit nagkaroon ng labanan. Ikatlong Bahagi Sinabi ni Lukas kay Julia ang dahilan nang di pagtugon ni Tenyong sa liham. Nagbilin lamang ito na uuwi sa araw ng kasal. Minsan habang nanliligaw si Miguel kay Julia ay si Tenyong naman ang nasa isip ng dalagang ayaw makipag-usap sa manliligaw kahit kagalitan ng ina. Si Tadeo na ama ni Miguel ay nanliligaw naman kay Juana, na ina ni Julia. Kinabukasa’y ikakasal na si Julia kay Miguel. Nagpapatulong si Julia kay Lukas na tumakas upang pumunta kay Tenyong. Ngunit di alam ni Lukas kung nasaan na sina Tenyong kaya walang nalalabi kay Julia kungdi ang magpakasal o magpatiwakal. Pinayuhan ni Lukas si Julia na kapag itatanong na ng pari kung iniibig nito si Miguel ay buong lakas nitong isigaw ang “Hindi po!”. Ngunit tumutol ang dalaga dahil mamamatay naman sa sama ng loob ang kanyang ina. Sa simbahan, ikakasal na si Julia kay Miguel nang dumating si Tenyong na sugatan. Ipinatawag ng Heneral ng mga Katipunero ang pari para makapangumpisal si Tenyong. Kinumpisal ng kura si Tenyong. Ipinahayag ng kura ang huling hiling ng binata – na sila niJulia ay makasal. Galit man si Juana ay pumayag ito. Maging si Tadeo ay pumayag na rin sa huling kahilingan ng mamamatay. Gayundin si Miguel. Matapos ang kasal, bumangon si Tenyong. Napasigaw si Miguel ng “Walang Sugat”. Gayundin ang isinigaw ng lahat. Gawagawa lamang ng Heneral at ni Tenyong ang lahat. Wakas (Magsasara ang telon) GAWAIN 2.1.1 h: Hanap - Salita Ibigay ang hinihingi ng sumusunod na mga salitang nasa kahon. Pagkatapos, gamitin mo ito sa pangungusap. Hanay A _____ 1. pagkasiphayo

Hanay B a. sinisinta

_____ 2. sumisimsim

b. kalungkutan

_____ 3. kaparangan

c. apihin

_____ 4. malumbay _____ 5. dalit _____ 6. maglilo

d. awit- panalangin e. magtaksil f. malungkot

67

_____ 7. magahis

g. mamatay

_____ 8. makitil

h. mapahamak

_____ 9. aglahiin

i. mapulaan

____ 10. pagbabata

j. kabukiran k. pagtitiis

GAWAIN 2.1.1.i: Storyboard Pagkatapos mong sagutan ang pagsasanay sa talasalitaan ay dumako na tayo sa kasunod na Gawain.Ibuod mo ang Sarsuwela sa tulong ng sumusunod na story board. Piliin mo sa kasunod na mga pangyayari. Isulat ang tamang letra sa loob ng kahon ayon sa pagkakasunod- sunod. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat. a.

Sugatang dumating si Tenyong sa kasal.

b. Naisipan ni Julia na tumakas at pumunta sa kinaroroonan ni Tenyong. c. Binuburdahan ni Julia ang panyong ibibigay kay Tenyong. d. Ipinagkasundo ni Juana si Julia kay Miguel. e.

Namatay si Kapitan Inggo dahil sa sobrang palo na dinanas.

f. Sinulatan ni Julia si Tenyong at ibinalita ang pagkamatay ni Kapitana Putin at pagpapakasal niya kay Miguel. g. Matapos ang kasal ay bumangon si Tenyong at ang lahat ay napasigaw ng “Walang Sugat”. h. Ibinilin ni Tenyong na darating siya sa araw ng kasal ni Julia. i.

Hinuli ng mga boluntaryo ng Sta. Maria si Kapitan Inggo.

j.

Si Tenyong at ang mga kalalakihan ay humandang makipaglaban upang mapalaya ang Inang-bayan.

68

GAWAIN 2.1.1.j: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa Sagutin ang mga tanong namay kaugnayan sa binasang akda upang masukat natin kung naunawaan mo ang nilalaman nito. 1. Bakit hindi agad inamin ni Julia na kay Tenyong ang panyong kaniyang binurdahan? 2. Ano ang nangyari sa tatay ni Tenyong na si Kapitan Inggo? Ano-anong pagpapahirap ang naranasan niya sa kamay ng mga prayle? 3. Isulat ang mga katangian ng mga tauhan sa akda. Gayahin ang pormat sa sagutang papel.

WALANG SUGAT

JULIA

TENYONG

LUKAS

___________ ___________ ___________ ___________ ________

___________ ___________ ___________ ___________ ________

___________ ___________ ___________ ___________ ________

JUANA ___________ ___________ ___________ ___________ ________

4.Gamit ang Venn Diagram, ipakita ang pagkakatulad at pagkakiba ni Julia sa kababaihan sa kasalukuyan. Isulat sa papel ang sagot. Gayahin ang pormat.

Pagkakatulad

JULIA

69

KABABAIHAN SA KASALUKUYAN

Pagkakaiba

Pagkakaiba

5. Tama ba ang ginawa ng ina ni Julia na ipagkasundo nito ang anak sa isang lalaking mayaman ? Kung ikaw ang nasa sitwasyon ni Julia, papayag ka ba sa pasiya ng iyong ina? Bakit?. 6. IIarawan ang namayaning damdamin sa Tagpo II. 7. Angkop ba ang pamagat na Walang Sugat sa akda? Bakit? 8. Tama ba na magtanim ng galit si Tenyong sa mga pari? Ipaliwanag. Mahusay ang iyong ginawa. Madali mong naunawaan ang simulang bahagi ng aralin. Alamin mo naman ang kaligirang pangkasaysayan ng Sarsuwela na namayani sa Panahon ng Amerikano. Gagabayan ka sa iyong pag-aaral ng sumusunod na gabay na mga tanong. Mga Gabay na Tanong 1. Ano ang Sarsuwela? 2. Bakit ito kinagiliwan mga Pilipino noong Panahon ng Amerikano? 3. May Sarsuwela pa ba sa kasalukuyan? Paano ito naiiba sa ibang akdang pampanitikan? 4.Bakit dapat pahalagahan at palaganapin ang Sarsuwela bilang bahagi ng panitikang Pilipino? 5. Suriin ang kultura o kalagayang panlipunang masasalamin sa akdang Walang Sugat. 6. Kung ikaw ay kabataan na nabuhay sa Panahon ng Amerikano, paano mo maipakikita ang pagmamahal sa bayan? 7. Sa pagwawakas ng gawain mo sa bahaging ito, maibibigay mo na ang iyong damdamin sa dulang pantanghalang binasa mo. Gawin ito sa dyornal. Gayahin ang pormat sa sagutang papel. PAGSULAT Ituloy mo ang pahayag… Habang binabasa ko ang Sarsuwela ako’y , dahil ako’y . kaya nais kong maging __________________________________________________________________ 70 __________________________________________________________________ ____

Mahusay! Ngayon ay unti-unti mong nauunawaan ang daloy sa ating aralin. Nakatulong ba ang mga salitang naglalarawan na ginamit ng may-akda sa binasang Sarsuwela? Marahil ay napansin mo na iba-iba ang antas ng pang-uri na ginamit ng may-akda upang higit niyang maikintal sa isipan ng mambabasa ang imahe na nais niyang iwanan sa isipan . Suriin natin ang ilan sa mga ito.

Kaantasan ng Pang-uri Ugnay-Wika

Pang-uri - Isang mahalagang bahagi ng panalita ang pang-uri. Ang pang-uri ay bahagi ng panalita na naglalarawan ng pangngalan o ng panghalip. Kaantasan ng Pang-uri 1. Lantay –Naglalarawan sa isa o isang pangkat ng tao, bagay, o pangyayari. Halimbawa: a. Nabighani ako sa kagandahan ng lugar na ito. b. Masagana ang ani ng palay sa taong ito.

2. Pahambing -Nagtutulad ng dalawang tao, bagay, o pangyayari. a. Pahambing na magkatulad – nagtataglay ng pagkakatulad na katangian. Ginagamitan ito ng mga panandang sing, kasing, at magsing, magkasin Halimbawa: .Magsing-talino sina Felix Irving at Andrela. . Sintanda ng aking ate ang guro ko sa musika. b. Pahambing na di- magkatulad (pasahol)-Kung hindi magkapantay ang katangian ng isang bagay na itinutulad sa iba. Ginagamitan ito ng mga pananda tulad ng salitang di-gaano, di-

gasino, higit, o lalo bago ang pang-uri at sinusundan ito ng tulad, gaya o kaysa. Halimbawa  Di- gaanong magkapalad naging karanasan ni Alvin sa ibang kabataan . 

Di-gasinong matamis ang mangga rito na gaya sa Guimaras.

71

Paghusayin mo pa ang iyong kaalaman sa wika. Magsanay Tayo. Pagkatapos mong malaman ang mga impormasyon sa kaantasan ng pang-uri, ngayon ay susubukin natin ang iyong kaalaman. Isulat sa sagutang papel ang kaantasan ng pang-uri na sinalungguhitan sa bawat pangungusap. (lantay, pahambing o pasukdol). ______________ 1. Tunay na bayani ng makabagong siglo si Kesz. ______________ 2. Si Kesz ay sikat na sikat na kabataang simbolo ng pagasa. ______________ 3. Kami ay ubod saya sa tagumpay na kaniyang natamo. ______________ 4. Siya ang pinakabatang boluntaryong tumutulong sa Dynamic Teen Company ni Peñaflorida. ______________ 5. Di- gaanong magkapalad ang naging karanasan ni Kesz sa ibang kabataan ngayon. ______________ 6. Tunay na huwaran ang kabataang tulad ni Kesz Valdez. ______________ 7. Magkasingganda ng hangarin si Efren at si Kesz sa kanilang gawain. ______________ 8. Buhay man niya ay salat sa karangyaan at dunong ngunit hindi niya ipinagkait ang lakas niya upang matulungan ang mga kabataan na naliligaw ng landas. _______________9. Sa gulang na tatlo, namalimos si Kesz gaya ng ibang mga batang lansangan at nagkalkal ng mabahong basura para makahanap ng anumang bagay na may halaga na maaaring ibenta upang ahan ang kaniyang pamilya. _____________ 10. Si Kesz ay may mabuting kalooban gaya ng kaniyang guro na si Efren Peñaflorida. Nasagutan mo lahat ang iyong gawain sa pagsasanay na ito. Kung hindi naman ay okey lang. Gagabayan ka ng araling ito sa paglinang pa ng iyong kaalaman. Magkaroon ka naman ng paglalagom kung ano ang iyong naunawaan sa pinag-aralan sa araling ito. Mahalagang pag-aralan ang mga bahagi ng panalita na nagbibigay-turing sa pangngalan o panghalip at ang pagbibigay ng paghahambing o pagtutulad nito batay

72

sa kaantasan ng pang-uri sapagkat nagiging mabisa ang pagsasalaysay at paglalarawan sa mga tauhang karaniwang ginagamit sa isang sarsuwela. Ngayon ay maaari mo ng gawin ang gawaing aking inihanda.

Bakit mahalagang gamitin ang kaantasan sa paglalarawan? Upang malaman natin kung lubos mo nang naunawaan ang ating pinag-aralang akda, balikan natin ang mahalagang tanong na sumasalamin ba sa sarsuwela ang kulturang Pilipino gamit ang pinasidhing anyo ng panguri? Patunayan. Isulat sa salamin (mirror graphic organizer) ang iyong sagot.

SARSUWELA SALAMIN NG KULTURANG PILIPINO

Napatunayan mo na ang sarsuwela ay larawan ng kulturang Pilipino, bukod dito isa pa sa mga tulong upang higit na masalamin ang kalagayang panlipunan. Nakatulong ba ang mga kaantasan ng pang-uri upang mapalabas ang kulturang Pilipino upang makapaglarawan ng mabisa?

73

Binabati kita at ilang hakbang na lamang ay tapos na ang iyong paglalakbay. Upang matiyak natin na naunawaan mo ang aralin, nais kong magsaliksik ka ng isang dula na naglalarawan ng kalagayang panlipunan, kaugalian at paniniwala ng pamilyang Pilipino. Suriin mo ito. Ibuod at ipaliwanag kung paano inilarawan dito ang mga nabanggit sa itaas.

Pagnilayan at Unawain Ang layunin mo sa bahaging ito ay mataya natin kung tama ang pagkaunawa mo sa mahahalagang konsepto na nakapoob sa buong aralin- Ang Panitkan sa Panahon ng Amerikano. Muli, sagutin mo ang mahahalagang tanong na ito. Inaasahan kong kung may mali ka mang konsepto, ay naitama na natin ang mga ito sa tulong ng iba’t ibang gawaing iyong pinagdaanan. 1. Bakit umusbong ang panitikang Pilipino noong Panahon ng Amerikano? 2. Bakit mahalagang unawain/pag-aralan ang mga akdang pampanitikan sa panahon ng mga Amerikano? 3. Tunay bang salamin ng kultura angmga akdang pamapanitkan? Patunayan. Sagutin mo ang mga nabanggit na tanong sa paraang patalata. Maging matapat ka sa iyong pagsagot dahil dito ko malalaman kung dapat na tayong magpatuloy sa susunod na aralin, o balikan pa ang ilang gawain upang sa gayo’y magkaroon ka ng malalim na pag-unawa sa nilalaman ng araling ito. Makatutulong sa iyo kung sasagutin mo pa ang Gawain sa ibaba/kabilang pahina. Ano ang natutuhan mo sa kabuuan ng araling tinalakay? Isulat ang sagot sa iyong dyornal.

Sa araw na ito naunawaan ko na ____________________________________________________ ________ Natatandaan ko na natuwa ako sa na ____________________________________________________ ________ Ngayong araw na ito, maipagmamalaki kong natutuhan ko ang/ ang mga ____________________________________________________ ____________________________________________________ ____________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ 74 ______________________

Marahil ay mayroon ka nang sapat na pag-unawa tungkol sa balagtasan at sarsuwela. Gayundin, natutuhan mo na ang kahalagahan ng malikhain at mapanagutang paggamit ng wika sa pamamagitan ng pag-unawa sa pagkakaiba ng katotohanan o opinyon at kaantasan ng pang-uri. Natitiyak ko na sa tulong ng mga gawain na naisagawa mo ay higit na lumawak at lumalim ang iyong pag-unawa. Paalala lamang na muli mong balikan ang Kahon ng Hinuha sa unahang bahagi ng araling ito, at dugtungan mo na ang huling pahayag sa labas ng kahon upang matiyak mo kung nauunawaan mo talaga ang araling ito. Maraming salamat.

Ilipat Sa mga natutuhan mong mga araling pampanitikan at pangwika ay natitiyak kong kayang-kaya mong maisagawa ang Inaasahang Produktoang makasulat ka ng iskrip at diyalogo ng isang dula na sumasalamin sa pamilyang Pilipino. Bago iyan, nakatitiyak ako na makatutulong sa iyo ang karagdagang kaalaman na ito tungkol sa Inaasahang Produkto – ang pagsulat ng iskrip at diyalogo ng isang dula. Atin pang ipagpatuloy at alamin naman kung ano ang iskrip at Diyalogo. Simulan na natin.

Ang Iskrip at Diyalogo Sa isang pagtatanghal, walang kuwento ang maisasadula kung wala ang iskrip. Matatawag lamang na dula ang isang katha kung ito’y itinatanghal, ngunit maitatanghal lamang ito kung may iskrip na magsisilbing gabay ng mga tauhan upang magsadula. Taglay ng iskrip ang mga diyalogo ng mga aktor sa pagtatanghal ng isang tagpo at maging ng buong dula. Tinatawag na iskrip ang nakasulat na gabay ng aktor direktor at iba pa na nagsasagawa ng dula. Ang iskrip ang pinakakaluluwa ng isang dulang itatanghal sapagkat lahat ng bagay na isinasaalang-alang sa dula ay nagmumula rito. Sa iskrip matatagpuan ang galaw ng mga aktor, ang mga tagpo, ang mga eksena. At gayundin ang diyalogo ng mga tauhan.

75

Ang diyalogo ang sinusundan ng mga aktor. Ito ang nagbibigay ng mga mensahe sa isang dula. Diyalogo ang tawag sa anumang usapan sa pagitan ng dalawa at ilan pang mga tauhan sa loob ng isang dula. Sa pamamagitan ng iskrip, mabibigyan ng pagpapakahulugan ng direktor kung anong magiging kabuuan ng tagpuan, ang mga damit ng tauhan hanggang sa paraan kung paano isasaganap at ipahahayag ng mga tauhan ang kani-kanilang diyalogo. Isa sa batayan upang gumanda ang isang dula sa iskrip gayundin ang lawak ng karanasan ng direktor sa ganitong larangan. Narito ang paraan ng pagsusulat ng Iskrip.

Paraan ng Pagsusulat Ayon kay Sicat sa kanyang sanaysay na “Sa Pagsulat,” nagsisimula siya sa ideya. Mula sa ideya, aniya, itinatayo niya ang balangkas sa isip at pinaglalapat-lapat niya rito, sa pamamagitan ng mahiwagang kapangyarihan ng imahinasyon, ang samu’t saring impresyon, gunita, larawan, damdamin at pangyayari. Tila siya mangangaso, kung saan-saan siya nakararating. Narito ang mga paraan o teknik kung paano makasusulat ng iskrip 1. Dapat na marunong ang isang manunulat na tumimpla ng kanyang mga sinusulat. Nakabaling ito sa tono’t himig na hangad ipahiwatig sa katha. 2. Mgsimula sa pagsulat ng mga diyalogo. Kailangang masalang mabuti kung ano ang mga gagamiting salita sa diyalogo. 3. Piliin ng salita na gagamitin depende sa manonood o paksa.

76

4. Mahalaga na may nilalaman (content) ang isang kuwento. Ito ang mensahe ng kuwento, anyo (form) sapagkat mapapailalim sa anyo ang kasiningan ng pagsusulat. Dito pumapasok ang estilo. 5. Kailangan sa pagsulat ang disenyo, ang pagbalangakas, ang mga dibisyon (ang simula, sinulong, at wakas). Dapat rin na pag-aralan ang makatotohanan at epektibong banghay (plot), karakter (character), tagpuan (location), paningin (point of view), at iba pang sangkap sa pagkatha. Sa pagsulat ng iskrip nalrarapat na lakipan ito ng angkop na tunog sapagkat ang iyong gagawin akda ay pagbabatayan at pinakabuhay ng isang dula. Ngayong nalaman mo na ang mga dapat isaalang-alang sa pagsulat ng iskrip ng dula. Nakatitiyak ako na magiging matagumpay ang inyong gagawing produkto. Basahin at isagawa ang sitwasyon. Gamiting gabay ang sumusunod na pamantayan sa pagsasagawa nito. Dahil sa lumalalang isyung panlipunan na may kinalaman sa estado ng ating pamayanan tungkol sa kultura, gawi, kaugalian ng pamilya, ang

NCCA kasama ang Lokal na Pamahalaang Panturismo, DSWD ay maglulunsad ng isang patimpalak sa dulang pantanghalan na magtatampok sa mga pamilya na hanggang sa kasalukuyan ay makikita pa ang mga kultura, gawi sa makabagong panahon. Ang timpalak ay naglalayon na mahikayat ang bawat pamilya na magsilbing inspirasyon sa komunidad. Ikaw bilang pangulo ng Samahang Kabataan (SK) ang napiling mamahala ng inyong punong bayan sa patimpalak na ito. Upang mangalap ng mga pamilya na naangkop sa aganitong kategorya. Ang magwawaging lahok ay tatanggap ng salapi, tropeo at sertipiko at mailalathala sa lokal na pahayagan sa bayan. Inaasahan na ang dula ay dapat na makatotohanan, may angkop na kasuotan, naaangkop sa tema, may angkop na tunog, ilaw,at tagpuan, mahusay ang iskrip at sumasalamin sa kultura at paniniwala ng pamilyang Pilipino. 77

Rubrik sa Pagsulat ng Iskrip at Diyalogo Mga Pamantayan

Napakahusay

Mahusay

5

4

Katamta mang Husay 3

Hindi Mahusay 2

Nangangailangan pa ng Pagpapahusay 1

a. Pagkamalikhain b. Makatotohanan at kapani-paniwala ang pagkakasulat ng iskrip c. Orihinal d. Sumasalamin sa kulturang Pilipino at naaangkop sa kasalukuyan e. Wasto ang pagkakagamit ng wika

Interpretasyon 21- 25 -Napakahusay 16- 20 -Mahusay 11-15 -Katamtamang Husay 6-10 -Hindi Mahusay 1-5 -Nangangailangan pa ng Pagpapahusay

Nakumpleto mo na ang araling ito. Bago ka dumako sa susunod na aralin, Bakit hindi mo subuking itaya ang iyong mga natutuhan? Maaari mo ng sagutan ang pangwakas na pagsusulit upang matiyak natin kung sapat na ang iyong kahandaan. Simulan mo na.

78

VII.

Pangwakas na Pagsusulit (Panitikan sa Panahon ng Amerikano) A. Panuto: Piliin at isulat ang letra ng tamang sagot. Gawin ito sa sagutang papel. 1. Isang uri ng tulang patnigan na may pinagtatalunang mahalagang paksa na karaniwang may Lakandiwa na namamagitan. a. b. c. d.

balagtasan duplo karagatan karilyo

2. Dahilan kung bakit isinunod ang tawag na balagtasan sa pangalan ni Francisco Baltazar. a. b. c. d.

bilang alaala sa kaniyang kadakilaan bilang parangal sa pagdiriwang ng kaniyang kaarawan upang lalo siyang tangkilikin ng mga makata sapagkat siya ang pinakamahusay na mambibigkas noong kaniyang kapanahunan.

3. Ito ay biglaang debate ng lalake at babae ng mga taga-Cebu. a. Balitao b. Batutian c. Duplero d. Siday e. 4. Sila ang pinakamagaling na mambabalagtas noong kanilang kapanahunan. a. b. c. d.

Jose Rizal at Andres Bonifacio Juan Luna at Antonio Luna Francisco Baltazar at Jose Dela Cruz Jose Corazon de Jesus at Florentino Collantes

5. Dahilan kung bakit tinawag na “Huseng Batute” si Jose Corazon de Jesus. a. b. c. d.

Siya ang tagapamagitan sa mga mambibigkas. Mahilig siyang magsulat ng Balagtasang hindi pormal. Pinakamahusay siyang mambabalagtas sa kaniyang kapanahunan. Pagbibigay-galang it okay Jose Corazon de Jesus.

79

B. Panuto: Isulat sa patlang ang wastong anyo ng kaantasan ng pang-uri. Gawing gabay ang mga salita sa loob ng panaklong. Isulat sa sagutang papel ang mga sagot. 1.

Ang bawat mamamayan ay dapat na (husay) __________ sa paggamit ng ating pambansang wika.

2.

Talagang (hanga) __________siya sa kanyang ipinamalas na husay sa pagsasalita.

3.

(Marami) __________ ng magagandang dahilan upang ating paunlarin ang ating wika.

4.

(Gusto) __________ ng mga manonood ang balagtasan at sarsuwela sa palatuntunan ng Buwan ng Wika.

5.

(Hanga) __________ ang taong nagmamalaki at nagmamahal sa sariling wika.

C. Panuto: Gamit ang 3-2-1 Chart, buuin ang konsepto o ideyang nabuo sa iyo sa pag-aaral sa dula. 3

Tatlong bagay, kaisipan o ideyang nalaman sa aralin

2

Dalawang kawili-wiling bagay na nalaman

1

Isang malaki at itinuturing na pinakamahalagang konseptong natutuhan sa dula

Sa susunod na aralin, bibigyan natin ng pansin ang Panahon ng Komonwelt. Aalamin natin kung ano ang papel na ginampanan ng mga akdang pampanitikang namayani sa pagbabagong anyo ng panahon at masasabi mo ba na ang panitikan ay naging salamin ng kultura ng isang bansa? Pagkatapos sagutan ang ilang mga tanong sa Panimulang Pagtataya para sa Aralin 2.2, ipagpatuloy mo na ang iyong pag-aaral.

80

ARALIN 2.2 : ang panitikan sa PANAHON NG KOMONWELT I. Panimula at Mga Pokus na Tanong Kumusta? Binabati kita sapagkat matagumpay mong naisagawa ang mga gawain at pagsasanay sa Aralin 2.1. Sa bagong aralin, tutuklasin natin ang panitikan sa Panahon ng Komonwelt. Ang Panahon ng Komonwelt ay sinasabing Malasariling Pamahalaan sa ilalim ng pamamahala ni Manuel L. Quezon. Marahil ay maitatanong mo sa iyong sarili kung ang panitikan ba sa panahong ito ay nagpatuloy sa pag-unlad dahil ang ating bansa ay naging malaya na sa pananakop ng mga Amerikano. Mahalaga ba ang naging kontribusyon sa ating bansa ng mga manunulat ng panitikan sa Panahon ng Komonwelt? Sa tulong ng mga gawaing inihanda para sa iyo, malalaman mo ang kasagutan sa mahalagang tanong na ito. Hudyat na naunawaan mo ang araling ito kung sa pagtatapos ay makapagpapahayag ka ng iyong katuwiran na ang layunin ay makahikayat sa iyong tagapakinig/tagapanood na maniwala at pumanig sa iyong katuwiran. Magkakaroon ng pagtataya sa iyong ginawa sa pamamagitan ng sumusunod na pamantayan: a.) naglalahad ng sariling opinyon at katuwiran; b.) napaninindigan ang opinyon at katuwiran; c.) may batayan ang inilahad na opinyon at katuwiran; at d.) paraan ng presentasyon. Sa araling ito, ay malalaman mo ang iba pang panitikang napatanyag sa panahong ito partikular na ang Sanaysay (talumpati) at Maikling kuwento. Gayundin ang mga araling panggramatika tulad ng Iba’t Ibang Paraan ng Pagpapahayag, at Kayarian ng Pang-uri. II. Ang Mga Aralin at Ang Saklaw ng mga Ito Sa araling ito ay tutuklasin ang sumusunod na paksa: Aralin 2.1- Ang Panitikan sa Panahon ng Komonwelt Aralin 2.1.1 a. Panitikan:Sanaysay (Talumpati) “Wikang Pambansa” ni Manuel L. Quezon b. Wika: Iba’t ibang Paraan ng Pagpapahayag Aralin 2.1.2 a. Panitikan: Maikling Kuwento

81

“Lupang Tinubuan” ni Narciso G. Reyes b. Wika: Kayarian ng Pang-uri

III.

Mga Inaasahang Kasanayan Sa araling ito, malilinang sa iyo ang sumusunod na kaalaman at kasanayan

Ang Panitikan Sa Panahon Ng Komonwelt

Mga Kasanayang Pampagkatuto Pag-unawa sa Napakinggan Napauunlad ang kasanayan sa pinakinggan

pag-unawa

sa

diskursong



Naisasalaysay ang magkakaugnay na pangyayari sa napakinggan  Naihahambing ang sariling saloobin sa saloobin ng nagsasalita  Naiuugnay ang pinapaksa ng nagsasalita sa iba pang paksa at karanasan  Nakabubuo ng makabuluhang tanong batay sa napakinggan Napalalalim ang pag-unawa sa diskursong pinakinggan sa pamamagitan ng pagsusuri sa nilalaman nito  

Nabubuod ang teksto batay sa mahahalagang punto Naililipat ang impormasyon mula sa diskursong napakinggan tungo sa iba pang anyo (transcoding)

Nakagagawa ng sariling reaksiyon (pasalita o pasulat) sa mga ideyang pinakinggan  

Napipili ang angkop na ekspresiyon/pananalita sa pagpapahayag ng sariling puna Nakagagawa ng angkop na pagwawasto sa inaakalang mga maling pananaw o impormasyong napakinggan

Pagsasalita Nailalahad ang mga pagpapasiya batay sa mga patunay at katwiran Nakapangangatuwiran nang maayos at mabisa batay sa iba’t ibang sitwasyon Nailalahad nang maayos ang pansariling pananaw, opinyon at saloobin Pag-unawa sa Binasa

82

Napipili ang pangunahin at pantulong na mga ideya o kaisipang nakasaad sa binasa Nahihinuha ang pamaksang diwa ng teksto Naiisa-isa ang mga tiyak na layon ng teksto Nakagagawa ng mga gawaing magpapatunay sa mapanuring pagbasa ng teksto  

Nakabubuo ng balangkas ng binasang teksto Nakabubuo ng sintesis ng mga kaisipan o ideyang nakapaloob sa teksto  Naibibigay ang kaugnayan ng teksto sa: sarili ibang tao  Nakapangangatuwiran sa napiling alternatibong solusyon o proposisyon sa suliraning inilahad sa teksto Nasusuri ang iba’t ibang uri ng panitikan batay sa kahulugan at katangian ng mga ito 1. Sanaysay  Nailalahad ang punong kaisipan at ang paraan ng pagpapaikli ng paksa  Nasusuri ang layunin ng paksa  Naipaliliwanag ang tema o kaisipang nakapaloob sa sanaysay  Nasusuri ang mga uri ng sanaysay at ang katangian ng bawat isa  Naipahahayag ang magandang kaisipang nais ipabatid ng may-akda sa kaniyang isinulat 2. Maikling kuwento  Naipaliliwanag ang mga elemento ng maikling kuwento  Naipaliliwanag ang motibasyon o dahilan ng mga kilos o gawi ng mga tauhan  Nabibigyang-kahulugan ang mga simbolo at pahiwatig na ginamit sa akda  Naibubuod ang binasang akda Pagsulat Naisasaalang-alang ang mga kasanayan sa paggamit ng Filipino sa pagsulat ng talata 

Nagagamit ang iba’t ibang teknik sa pagpapalawak ng paksa:

83

pagbibigay ng depinisyon paghahalimbawa paghahawig o pagtutulad 

Naisasaayos ang mga pangungusap sa loob at pagitan ng talata upang magkaroon ng kaisahan sa pamamagitan ng: pag-aayos ng mga detalye na lohikal ang pagkakasunod-sunod paggamit ng mga ekspresiyong transisyunal paglalahad ng mga pangungusap nang may magkatulad na pagkakabuo

Naipakikita ang kasanayan sa pagsulat ng talata  



Nakabubuo ng balangkas upang maipakita nang malinaw ang sariling ideya at intensiyon sa pagbuo ng komposisyon Nagagawang kawili-wili ang panimula ng komposisyon sa pamamagitan ng isang: kaakit-akit na pahayag napapanahong sipi o banggit Nawawakasan ang komposisyon nang may pangkalahatang impresiyon sa pamamagitan ng: pagbubuod makabuluhang obserbasyon

Naipakikita ang kasanayan sa pagsulat ng isang tiyak na uri ng paglalahad Naisasaalang-alang ang mga kailanganin sa pagsulat ng sanaysay  Nakapipili ng isang napapanahong paksa  Nakapagtatala ng kinakailangang mga impormasyon  Nakapagpapangkat-pangkat ng magkakaugnayugnay na ideya at impormasyon  Napalalawak ang mga kaisipang kaugnay ng paksa  Nakabubuo ng isang: makatawag-pansing simula mabisang wakas Tatas Naipamamalas ang natamong mga kaalaman at kakayahan sa paglinang ng kakayahang pangkomunikatibo Pakikitungo sa Wika at Panitikan Nagpapakita ng kawilihan at kasabikan sa pagbuo at pagsagot sa mga tanong at puna sa panitikan

84

Estratehiya sa Pag-aaral/ Pananaliksik Nagagamit ang angkop na estratehiya sa pag-aaral Naipamamalas ang kakayahang maiangkop ang bilis ng pagbasa sa layunin at antas ng kahirapan ng akda Nalilikom ang mga kakailanganing impormasyon mula sa iba’t ibang pinagkukunang sanggunian Nailalahad nang maayos ang mga nalikom na impormasyon sa isinagawang pananaliksik tungkol sa mockumentary Nagagamit ang diksyunaryo at iba pang kagamitang sanggunian sa aklatan/internet

IV.

Konseptuwal na Balangkas Narito ang konseptuwal na balangkas ng araling ito Ang Panitikan sa Panahon ng Komonwelt

a. Panitikan: Sanaysay b. Wika: Iba’t Ibang Paraan ng Pagpapahayag

a. Panitikan: Maikling Kuwento b. Wika: Kayarian ng Pang-uri

Mini-museum o eksibit

Nagkaroon ka na ng ideya sa ating magiging aralin. Ngayong nalaman mo na ang magiging paksa sa araling ito at ang inaasahang kakayahan at kasanayan na lilinangin sa iyo, tingnan muna natin ang iyong kahandaan sa magiging paksa ng aralin sa pamamagitan ng pagsagot sa panimulang pagtataya.

V.

Panimulang Pagtataya

Alamin natin kung gaano na ang alam mo sa araling ito. Piliin ang pinakaangkop na sagot sa sumusunod na mga tanong/pahayag. Mangyaring sagutin ang lahat ng aytem. Pagkatapos mong sagutin ang pagsusulit na ito, makikita mo ang iyong iskor. Itala at tandaan ang mga aytem na hindi mo nasagot nang tama, at hanapin mo ang tamang sagot habang pinag-aaralan mo ang araling ito.

85

Unang Bahagi Panuto: Ibigay ang magkaibang katangian ng dalawang uri ng sanaysay. (Para sa bilang 1 – 4).

Sanaysay

Pormal

Pamilyar

Magkaibang katangian: ____________________________________________ ____________________________________________ Ikalawang Bahagi Panuto: Basahin at unawain ang sumusunod na bahagi ng teksto upang masagot ang kasunod na mga tanong. Ang matandang babae ay ‘di nakasagot. Babae palibhasa at ina ng nagtatanong na dalaginding ay natarok na kapagkaraka ang lagay ng kalooban ng kaniyang anak. Si Irene ay hindi nga sasalang ginugulo noon ng mga suliranin ng puso. Umiibig, di sasalang siya’y umiibig. “Hindi,” ang tiyak na sagot. “Nang makilala mo ba si Tatang,” ang patuloy na tanong, “ay may naramdaman ka bang pintig sa loob ng dibdib?” “Oo!” “Ipinagtapat mo ba sa iyong Inang? “Oo!” “E ano ang sinabi sa iyo?” “Nagalit, kinagalitan akong mabuti at sinabing di sasalang ako’y may iniibig na lalaki. Ako’y kaniyang pinagbalaan. At pinagsabihang kapag ako’y nagasawa ay kaniyang papatayin.” “Ay, ano ang naging sagot mo?” “Ako’y nangako, sinabi kong ang lalaking aking nakilala ay aking isusumpa.” “Kung gayo’y bakit mo naging asawa si Tatang?” “Sapagkat. . . ang pag-ibig ay isang damdaming sintigas ng bato a di

86

nadudurog sa hampas ng alon, hindi natitinag sa kinalalagyan, mamatay … mabuhay, laging sariwa.” “A, kaya pala!” “Kaya palang ano?” “Kaya pala lagi nang kakaba-kaba ngayon ang aking dibdib.” Ang ina ay napahagulgol ng iyak nang ganap na maunawaan ang ibig sabihin ni Irene. Mula sa, Ang Dalaginding ni Iñigo Ed. Regalado

5. Ang tinutukoy na dalaginding ay mga babaeng nasa edad ____________. a. 10 – 12 b. 13 – 15 c. 16 – 18 d. 19 – 21 6. Ang salitang sariwa ay halimbawa ng ___________. a. pangngalan b. panghalip c. pandiwa d. pang-uri 7. “Ang pag-ibig ay isang damdaming sintigas ng bato.” Ang salitang may salungguhit ay nasa anyo ng pang-uri na ________________. a. payak b. lantay c. pahambing d. pasukdol 8. “Ako’y kaniyang pinagbalaan. At pinagsabihang kapag ako’y nag-asawa ay kaniyang papatayin.” Alin sa sumusunod ang pinakamalapit na interpretasyon ng binasang pahayag? a.

Gagawin ng magulang ang lahat masakop lamang ang anak maging sa pag-ibig.

b.

Hindi nakauunawa ang magulang sa damdamin ng mga taong umiibig kahit pa nga ito ay kaniyang anak.

c.

Takot ang magulang maiwanan ng anak sa pag-aakalang hindi na sila aalagaan sa kanilang pagtanda.

d.

Ayaw ng magulang na umibig ang anak sa murang edad pa lamang.

9. Inilarawan ang pag-ibig sa akda sa pamamagitan ng __________. a.

pagpapaliwanag sa kahulugan nito

87

b.

paghahambing gamit ang tayutay

c.

pagsasalaysay sa karanasan ng tauhan

d.

pagpapahayag ng sariling karanasan

10. “Kaya pala lagi nang kakaba-kaba ngayon ang aking dibdib.” Ano ang mahihinuha sa pahayag na ito ni Irene? a.

Laging may takot na nadarama si Irene kapag kausap ang ina.

b.

Hindi na nakadarama ng kapayapaan si Irene dahil sa mga kagalit.

c.

Si Irene ay nagsisimula nang umibig.

d.

Bunga ng sakit ang kabang nadarama ni Irene.

Upang magkaroon ka ng pagtataya sa iyong naging sagot, tingnan mo sa Susi sa Pagwawasto ang wastong sagot. Kung marami kang nasagot na wasto ay masasabi kong handa ka na para sa aralin. Maaari mo nang simulan.

VI. Yugto ng Pagkatuto Alamin Bago pa man dumating ang mga mananakop, tayo ay may sarili ng panitikan. Hindi natin maikakaila na yumabong pa ito sa kanilang pagdating. Sa araling ito ay nakapokus tayo sa Sanaysay at Maikling kuwento sa Panahon ng Komonwelt. Marahil ay maitatanong mo sa iyong sarili, ano kaya ang kalagayan ng ating panitikan at manunulat sa panahong ito? Bigyang-pansin mo rin ang mahalagang tanong na: “Malaya ba sa pagsulat ang mga manunulat sa Panahon ng Komonwelt?” Inaasahan kong ang mga gawain at pagsasanay sa bahaging ito ay makatutulong upang masagot ang mga tanong na ito. Gawin mo ring gabay ang pamantayang pangnilalaman kung saan ay maipamamalas mo bilang mag-aaral ang pag-unawa sa ilang akdang pampanitikan partikular na ang sanaysay na umusbong noong Panahon ng Komonwelt hanggang sa kasarinlan. Inaasahan na sa pagtatapos ng araling ito ay makapagsasagawa ka ng mockumentary tungkol sa wika. At sa pagsisimula mo sa araling ito, iyong isulat ang una mong naisip tungkol sa manunulat noong Panahon ng Komonwelt sa tulong ng Generalization Table. GAWAIN 2.2.1: Generalization Table Ang unang kolum ang unang sasagutan bago ang kasunod na mga kolum. Ang ikalawa at ikatlong kolum ay sa susunod na mga bahagi ng aralin at ang huli ay sa bahaging Paunlarin ng araling ito.

Una kong naisip na . ..

Natuklasan ko na . . .

Patunay nito ang . . .

Kaya ang aking kongklusyon 88 ay:

Simulan natin

Simulan natin ang pag-aaral ng modyul na ito sa pamamagitan ng pagpili sa sumusunod na pangalan na nakilala bilang manunulat sa Panahon ng Komonwelt at ang kanilang naisulat sa panahon ding ito. GAWAIN 2.2. 3-2-1 Action Gamit ang estratehiyang 3-2-1, piliin sa kahon ang tatlong (3) akdang napabantog sa Panahon ng Komonwelt at ang manunulat ng mga akdang ito, dalawang (2) katangian ng akda at manunulat na may likha ng mga ito at isang (1) tanong/pahayag na nais mo pang mabatid tungkol sa manunulat at sa kanilang akda. Mga Manunulat Genoveva Edroza Matute Buenaventura S. Medina Jr. Adriano P. Landicho Iñigo Ed. Regalado Narciso G. Reyes Deogracias A. Rosario

3

Mga Akda Ang Anluwage Ang Dalaginding Lugmok na ang Nayon Lupang Tinubuan Sa Aking mga Kabata Hikbi sa Karimlan

Mga akdang napabantog sa Panahon ng Komonwelt at ang manunulat ng mga akdang ito 1. 2.

2

3. Katangian ng akda at manunulat sa naging sagot sa 3 1.

1

2. Tanong/pahayag na nais mo pang mabatid tungkol sa manunulat at sa kaniyang akda

89

1. Inaasahan kong nasagot mo nang wasto ang unang dalawang kolum na magkasunod. Kung hindi naman ay huwag kang mag-alala sapagkat layunin ng modyul na ito na sa sariling sikap at tiyaga ay mahanap mo ang tamang kasagutan. Ang huling bahagi ay sa iyo nakabatay. Walang tama o mali sa bahaging iyon. Bibigyang-tuon natin sa araling ito ang Sanaysay (talumpati) at Maikling kuwento na lumaganap sa panahong ito. Tutuklasin natin ang iyong dati nang kaalaman sa ating magiging paksa sa pamamagitan ng sumusunod na gawain.

GAWAIN 2.2.3: Ilalahad Ko, Kilalanin Mo

Lagyan ng tsek () ang patlang kung ang bawat aytem ay tumutukoy tungkol sa sanaysay, ekis (X) kung ito ay tumutukoy naman sa Maikling kuwento at asterisk (*) kung parehong tumutukoy sa Sanaysay at Maikling kuwento. __ nagbibigay ng mahahalagang kaisipan __ ito ay orihinal na panitikan ng mga Pilipino __ nagsisilbing aliwan/libangan __ kabilang ang sulating pampahayagan __ may mga tauhang nagsisiganap __ Buenaventura S. Medina Jr. __ Deogracias A. Rosario __ Michel de Montaigne __ maaaring iugnay sa sariling karanasan at karanasan ng ibang tao __ ginagamitan ng masining o mga tayutay na mga salita o pahayag Naging madali ba sa iyo ang pagsagot? Kung hindi, huwag kang mag-alala sapagkat sinusukat lamang natin ang iyong kaalaman sa magiging aralin. Ang susunod na bahagi ay makatutulong sa iyo upang lalo pang lumawak ang iyong kaalaman sa panitikan sa Panahon ng Komonwelt. Makatutulong ang mga gawain upang masagot mo ang mahalagang tanong na “Malaya ba sa pagsulat ang mga manunulat sa Panahon ng Komonwelt?”

90

Paunlarin Ang bahaging ito ay makatutulong sa iyo upang maunawaan mo ang mahahalagang kaisipan/konsepto na saklaw ng aralin. Ang mga akdang pampanitikan na pag-aaralan natin sa bahaging ito ay Sanaysay at Maikling kuwento na sumibol sa Panahon ng Komonwelt. Mahalagang masagot sa bahaging ito ang tanong na: “Malaya ba sa pagsulat ang mga manunulat sa Panahon ng Komonwelt?” Simulan natin sa Sanaysay. Sa lahat ng uri ng panitikan, ang Sanaysay ang sinasabing may pinakakaunting bilang ng manunulat dahil sa malayo ito sa damdamin ng mga tao. Gayon pa man, mananatiling ang nilalaman nito ay kapupulutan ng aral at aliw sa mambabasa. Sa araling ito ay gawing gabay ang sumusunod na tanong na makatutulong sa iyo sa maaari mong maging tunguhin sa araling ito.

Mabisa bang paraan ng Bakit mahaIaga ang iba’t paglalahad ng katuwiran ang ibang paraan ng pagsulat ng sanaysay? pagpapahayag sa isang ___________________________ sanaysay? ___________________________ _______________________ ___________________________ _______________________ ___________________________ _______________________ ___________________________ Sa pagpapatuloy_______________________ ng aralin ay malalaman mo rin ang wastong sagot sa mga ___________________________ _______________________ tanong na iyan. Ipagpatuloy mo lamang ang paglalakbay at pagtuklas sa mga ___________________________ _______________________ kaalamang ibibigay sa iyo ng modyul na ito. Muli mong gawin ang hinihinging sagot ___________________________ sa susunod na gawain. _______________________ ________________________ _______________________ _______________________ GAWAIN 2.2.1.a: Konseptulong _______________________ __________ Magbigay ng mga pantulong na konsepto na may kaugnayan sa salitang Sanaysay na sa iyong palagay ay makatutulong upang makabuo ng isahang konsepto para sa aralin. Gawin sa sagutang papel.

Isahang konsepto sa salitang sanaysay _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ ________________________________________

91

Sa mga naging gawain ay inalam lang natin kung gaano na ang iyong nalalaman sa araling ito. Sa pagpapatuloy ng iyong pag-aaral, malalaman mo kung tama ang iyong mga sagot. Makatutulong ang pagbasa sa kasunod na sanaysay (talumpati) upang maunawaan ang aralin, subalit bago iyon ay magbigay ka muna ng impormasyon tungkol sa sumulat ng talumpating tatalakayin, si Manuel L. Quezon.

Kapanganakan

Pamilya

Mga Katangian

Naiambag sa Pilipinas

Si Manuel L. Quezon na itinuturing na Ama ng Wikang Pambansa ay nahirang na Komisyoner ng ating bansa, may kalayaang magpahayag subalit walang kalayaang bomoto sa U.S. House of Representatives. Ipinaglaban niya ang pagkakaroon ng kalayaan mula sa mga Amerikano noong 1935. Nagtapos din siya ng kursong abogasya at nakuha ang pangapat sa pinakamataas na iskor sa pagsusulit.

Maaari mo nang basahin ang talumpating binigkas ni Manuel L. Quezon. Ang talumpati ay tumutukoy sa kaisipan o opinyon ng isang tao na ipinababatid sa pamamagitan ng masining na pagpapahayag para sa pangkat na mga tao. Layunin nitong humikayat, tumugon, mangatuwiran, magbigay ng kaalaman o impormasyon at maglahad ng isang paniniwala. Isang uri ito ng komunikasyong pampubliko na nagpapaliwanag sa isang paksa na binibigkas sa harap ng mga tagapakinig. Basahin at unawain

92

Wikang Pambansa ni Manuel L. Quezon Hindi ko nais na Kastila o Ingles ang maging wika ng pamahalaan. Kailangang magkaroon ng sariling wika ang Pilipinas, isang wikang nakabatay sa isa sa mga katutubong wika. Nagmula ang karamihan ng mga suliranin o pagkukulang na kasalukuyang nararanasan dito sa kawalan ng ating sariling wikang pambansa. Ang pagnanais gayahin ang lahat ng kilos banyaga kahit hindi alam kung ito'y mabuti o masama ay dahil sa isang kahinaan—ang kakulangan ng isang tunay na pambansang kamalayan. Hindi maaaring magkaroon ng pambansang kamalayan kung saan walang wikang ginagamit ng lahat. Naunawaan ko lamang kung gaano kahirap ang kakulangan ng wikang pambansa noong naging Pangulo ako. Ako ang Pangulo ng Pilipinas; ako ang kumakatawan sa bayang Pilipinas at sa mga Pilipino. Ngunit kapag ako'y naglalakbay sa mga lalawigan at kinakausap ang aking mga kapwa mamamayan, kailangan ko ng tagapagsalin. Nakakahiya, hindi ba? Sang-ayon ako sa patuloy na pagtuturo sa Ingles sa mga paaralan at itataguyod ko rin ang pagpapatuloy ng Kastila. Subalit dumating na ang panahon upang

magkaroon

tayo

ng

isang

wikang

pambansa.

Ang suliranin ay gusto ng mga Ilokano na Ilokano ang wikang pambansa; ang mga Tagalog, Tagalog; ang mga Bisaya, Bisaya. Ako ay Tagalog. Kung sasabihin ng mga dalubhasa sa iba't ibang wikang Pilipino na Mangyan ang katutubong wikang pinakamainam gamitin, Mangyan ang tatangkilikin ko higit sa ibang wika. Tagalog ang ginagamit namin sa pamilya. Pero handa akong mag-aral ng Ilokano, Bisaya o anupamang ibang katutubong wika para lamang magkaroon tayo ng wikang ginagamit ng lahat.

GAWAIN 2.2.1.b: Paglinang ng Talasalitaan 93

Pumili ng isang salita sa akdang iyong binasa, ilagay ito sa pinakagitnang kasunod na grapiko. Ibigay ang kahulugan, ang katangian, ang bahagi ng panalita at ang halimbawang pangungusap. Gawin sa sagutang papel.

Kahulugan

Bahagi ng Panalita

Katangian

SALITA

Halimbawang Pangungusap

GAWAIN 2.2.1.c: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa Isulat ang sumusunod na tanong at ang iyong sagot sa iyong sagutang papel. 1. Sa iyong palagay, bakit kailangang magkaroon ng wikang pambansa ang Pilipinas? 2. Bigyang interpretasyon ang pahayag na nakasulat nang pahilig: “Kailangang magkaroon ng sariling wika ang Pilipinas, isang wikang nakabatay sa isa sa mga katutubong wika.” 3. Kung ikaw ay nasa katayuan ni dating Pangulong Quezon, tulad din ba ng kaniyang desisyon ang iyong gagawin upang magkaroon tayo ng isang wikang pambansa? Bakit? 4. Sa kasalukuyan, makikita bang malaya ang mga Pilipino sa paggamit ng wikang pambansa? Magbigay ng sitwasyon batay sa sariling karanasan o ng ibang taong nakapaligid sa iyo.

94

5. Bilang isang kabataan, paano mo maipakikita ang pagpapahalaga sa wikang pambansa? 6. Pakinggan ang awiting Ako’y Isang Pinoy ni Florante. Ilahad ang pangunahing ideya sa awit na ito. May kaugnayan ba ang awit na ito sa talumpati ni Manuel L. Quezon? Ilahad ito. 7. Sa damdaming namamayani sa iyo tungkol sa wika, ihambing ito sa damdaming namamayani sa awit. 8.

Bakit kailangang magkaroon ng wikang pambansa ang Pilipinas?

Nasagot/naisagawa mo ba ang lahat ng katanungan/gawain? Balikan mong muli ang iyong naging mga sagot at limiin ito sa iyong sarili. Sa iyong binasang akda ay mabisang nailahad ng may-akda ang kaniyang katuwiran upang makahikayat, maniwala at sumang-ayon sa kaniya. Napakasarap pag-aralan ang wika lalo’t ito ay sarili. Wala na ngang tatamis pa sa sariling wika. Kaya naman sa Panahon ng Komonwelt ay pinagtibay ang wikang magiging Wikang Pambansa. Ang binasang akda ay isang halimbawa ng Sanaysay na nasa anyong talumpati. Noong Panahon ng Komonwelt ay nakatulong ito upang maipahayag ang saloobin ng isang Pilipino sa katauhan ni Manuel L. Quezon na pahalagahan ang wikang sarili na mag-uugnay sa mga Pilipino noon hanggang ngayon. Ang Wikang Pambansa ay itinaguyod ni dating Pangulong Manuel L. Quezon para sa mas ikatatatag at pagkakaroon ng unawaan ng mga Pilipino. Sa bahaging ito ay nais kong itanong sa iyo kung handa ka na bang madagdagan ang iyong kaalaman sa Sanaysay? Kung gayon, basahin ang kasunod na mga impormasyon.

Ang Sanaysay ay isang uri ng panitikan na nasa anyong tuluyan na ipinahahayag ang sariling kaisipan, kuro-kuro, saloobin

at

damdamin na

kapupulutan ng aral at aliw ng mambabasa. Ayon kay Alejandro G. Abadilla, ito’y “pagsasalaysay ng isang sanay.” Ang Sanaysay ay anyo ng sulating hiram. Noong 1580, isinilang ito sa Pransiya at si Michel de Montaigne ang tinaguriang ama. Ito ay tinawag niyang essai na nangangahulugang isang pagtatangka, isang pagtuklas, isang pagsubok sa anyo ng panulat. Ang dalawang uri ng sanaysay ay pormal at di-pormal o pamilyar. Narito ang kanilang pagkakakilanlan.

95

Pormal Nagbibigay ng impormasyon Nagbibigay ng mahahalagang kaisipan o

Di-Pormal o Pamilyar Nagsisilbing aliwan/libangan Nagbibigay-lugod sa pamamagitan ng

kaalaman sa pamamagitan ng makaagham

pagtalakay

sa

at lohikal na pagsasaayos sa paksang

karaniwan,

pang-araw-araw

tinatalakay Maingat na pinipili ang pananalita

personal Ang pananalita ay parang nakikipag-

Ang tono ay mapitagan Obhektibo o di kumikiling sa damdamin ng

usap lamang Pakikipagkaibigan ang tono Subhektibo sapagkat pumapanig sa

may-akda

damdamin at paniniwala ng may-akda

mga

paksang at

Ngayong nadagdagan na ang iyong kaalaman tungkol sa sanaysay, maaari mo ng sagutin at isagawa ang mga kaugnay na gawain. GAWAIN 2.2.1.d: Tukuyin ang Kaibahan Sagutin ang tanong na “Paano naiiba ang Sanaysay sa iba pang uri ng panitikan?” Gamitin ang Diyagram ng Hambingan at Kontrast sa paghahambing sa iba pang anyo ng tuluyan. 9.

Iba pang tuluyan

Sanaysay Paano nagkatulad?

Paano nagkaiba sa… Uri Katangian Pagkakalahad Iba Pang Pagpapaliwanag

96

Naunawaan mo na ba ang ilang bagay tungkol sa sanaysay? Kung hindi pa ganap ang iyong pagkaunawa, basahin ang isa pang halimbawa ng Sanaysay at sagutin ang kasunod na mga tanong.

Ako ay Ikaw ni Hans Roemar T. Salum “Ako’y isang Pinoy, sa puso’t diwa. Pinoy na

isinilang sa ating bansa. Ako’y ‘di sanay sa wikang mga banyaga, ako’y Pinoy na mayroong sariling wika. Wikang Pambansa, ang gamit kong salita…” Hay, napakasarap sa pandinig ang awiting iyan ni Florante. Damang-dama ang pagmamahal ng mang-aawit sa akin. Matagal na panahon na rin simula nang ako ay ipaglaban ni dating Pangulong Mauel L. Quezon. Ang pakikipaglaban niyang ito ay daan upang ako ay umusbong, gamitin at tangkilikin. Ako ang simbolo ng pagkakakilanlan ng ating bansa, ang Pilipinas. Ako ay ginagamit sa maraming sitwasyon at pagkakataon. Ah, tunay ngang malayo na ang aking narating bilang isang instrumento ng komunikasyon. Sa paglipas ng panahon ay mabilis na naging moderno na ang ating bansa. Modernong kagamitan, pamumuhay, moderno na rin pati kabataan. Talagang ang mga Pinoy ay hindi nagpapahuli. Subalit, kasabay ng pagbabago at pagiging modernong ito ay ginawa na rin akong moderno. Pakiramdam ko ay binihisan ako upang sumabay sa makabagong panahon. Mayroong wika ng kabataan ngayon, Taglish, mga jejemon wika nga. Ang salitang nanay sasabihing mudra, ang tatay ay pudra. May magsasabi ring I wanna make bili that sapatos! Hay, kailangan bang kasabay ng pagbabago ay pagbabago sa akin? Nasaan na ang ipinaglabang wika? Mga kabataan, ako ay ikaw na sasalamin sa ating bansa. Hindi masama ang pagunlad at ang pagbabago kung ang pagbabagong ito ay para sa ikabubuti at

97

ikaaayos ng komunikasyon. Sa makabagong panahon, gamitin mo ako kung sa paraan ng iyong wika ang ibig mo, piliin lamang sa tamang panahon at tamang sitwasyon, tiyak na ang aking patuloy na pag-unlad.

Mga Gabay na Tanong 1. Anong uri ng Sanaysay ang binasang akda. Ipaliwanag. 2. Pansinin ang kasunod na mga pangungusap na may salungguhit. Ano ang layunin ng mga pangungusap na ito? Matagal na panahon na rin simula nang ako ay ipaglaban ni dating Pangulong Mauel L. Quezon. _______________________________________________ ___ Sa paglipas ng panahon ay mabilis na naging moderno na ang ating bansa _______________________________________________ ___ Pakiramdam ko ay binihisan ako upang sumabay sa makabagong panahon. _______________________________________________ ___ Sa makabagong panahon, gamitin mo ako kung sa paraan ng iyong wika ang ibig mo, piliin lamang sa tamang panahon at tamang sitwasyon, tiyak na ang aking patuloy na pag-unlad. Malalaman natin kung wasto ang iyong naging sagot sa katatapos na _______________________________________________ gawain sa pamamagitan ng ilang impormasyon tungkol sa iba’t ibang paraan ng pagpapahayag. May iba’t ibang paraan ___at layunin ang isang tao sa

98

kaniyang pagpapahayag. Upang lubos itong maunawaan, basahin ang nasa kahon at isagawa ang gawaing kaugnay nito. Handa ka na ba?

Iba-iba ang paraan ng pagpapahayag, maaaring paglalahad,

paglalarawan, pagsasalaysay, at pangangatuwiran. Ang paglalahad ay may layuning magpaliwanag. Layunin ng paglalarawan ang ipakita ang kabuuang anyo ng tao, bagay o pook upang maipakita ang kaibahan nito sa mga kauri. Kung ang nais ay maglahad ng mga pangyayari, pagsasalaysay ito. Pangangatuwiran kung ito ay may layuning umakit ng iba sa pamamagitan ng pagbanggit sa mga katuwiran. GAWAIN 2.2.1.e: Pagbuo ng Sariling Yaman Sumulat ng sariling pagpapahayag tungkol sa isang bagay na itinuturing mong sarili mong yaman na maaaring sa paraang paglalahad, paglalarawan, pagsasalaysay, at pangangatuwiran. Magkakaroon ng pagtataya sa iyong ginawa sa pamamagitan ng sumusunod na pamantayan: a.) kalinawan; b.) wastong gamit ng gramatika; c.) wastong gamit ng bantas; d.) kaisahan ng salita, pangungusap at talata; e.) makatotohanan; at f.) naglalahad, naglalarawan, nagsasalaysay o nangangatwiran (depende kung anong paraan ng pagpapahayag ang pinili ng magaaral). GAWAIN 2.2.1.f: Balita Mo, Isusulat Ko Sumulat ng sariling sanaysay na maaaring sa anyong pormal o pamilyar mula sa napanood na bagong balita sa telebisyon o sa mga balitang dokumentaryo. Gamitin ang iba’t ibang paraan ng pagpapahayag. Malaya kang pumili ng anumang paksa sa napanood. Magkakaroon ng pagtataya sa iyong ginawa sa pamamagitan ng sumusunod na pamantayan: a.) kaisahan ng salita, pangungusap at talata; b.) wastong gamit ng gramatika; c.) wastong gamit ng bantas; d.) makatotohanan; at e.) gamit ang iba’t ibang uri ng pagpapahayag. Ngayong ganap mo nang naunawaan ang aralin, binabati kita! Muling balikan ang ikalawa at ikatlong kolum sa huling bahagi ng Alamin. Punan ang mga kolum na

99

ito. Matapos itong maisagawa ay palalimin pa natin ang iyong kaalaman sa tinalakay na aralin.

Una kong naisipKaya Natuklasan ang akingko na . .. na . . .ay: kongklusyon

Patunay nito ang . . .

Minsan pa ay magkaroon tayo ng pagtataya sa iyong kaalaman sa naging mga aralin sa pamamagitan ng paglalagom sa iyong mga natutuhan. GAWAIN 2.2.1.g: YES/NO Analysis Ibigay ang sariling opinyon tungkol sa kahalagahan ng opinyon at katuwiran sa isang Sanaysay noong Panahon ng Komonwelt. GAWAIN 2.2.1.h: Ang Mali Noon, Itatama Ngayon…

Sa tulong ng reflective journal ay itala ang kabuuang Muli, binabati kita!saMaaari konseptong natutuhan aralin. ka na ngayong sumubok sa pangwakas na gawain

para sa araling ito. Gawin sa sagutang papel. Ang lagom ng aking nagawa sa aralin: 

(panitikan)

 (wika) Mga bago kong natutuhan sa paraan ng paglalahad ng katuwiran gamit ang Sanaysay:   Naunawaan ko na ang iba’t ibang paraan ng pagpapahayag ay:   Ang dati kong kaalaman na natuklasan kong mali sa:

100



(panitikan)



(wika)

Natulungan akong maunawaan na 

(panitikan)

 (wika) Sa aking palagay, magagamit ko ang kaalamang ito sa pamamagitan ng: 

(sa pag-aaral)



(sa tunay na buhay)

Binabati kita! Maaari ka na ngayong sumubok sa pangwakas na gawain para sa araling ito. Basahin ang tungkol sa isa sa mga anyo ng balitang dokumentaryo, ang tinatawag na mockumentary. Makatutulong ang impormasyong ito para sa huling bahagi ng araling ito. Upang maragdagan pa ang kaalaman dito, makatutulong ang http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_mockumentaries. Ang mockumentary ay isang uri ng pelikula o programang pantelebisyon na kadalasang ginagamit sa pagsusuri o pagbibigay puna sa napapanahong pangyayari at isyu sa bansa na maaaring komedya o katawa-tawa o drama. Ito ay maaaring isang paraan ng panggagaya na maaaring ang bahagi o ang kabuuan ay itinatanghal nang natural upang maging makatotohanan.

GAWAIN 2.2.1.i: Natutuhan ay Isasabuhay… Subukin mo na ngayon ang panghuling gawain sa araling ito. Bilang pagtataya sa iyong natutuhan, isabuhay mo ito sa tulong ng gawaing ito.

Ikaw ay kabataang mag-aaral na naimbitahang dumalo sa gaganaping programa para sa Buwan ng Wikang Pambansa. Layon nitong ipagtanggol ang wika ng kabataan sa harap ng mamamayan dahil sa hindi responsableng paggamit nito. Ikaw ay makikibahagi sa pagsasagawa ng mockumentary na magkakaroon ng pagtataya sa pamamagitan ng: a.) mahusay na pagbibigay ng katuwiran; b.) makatotohanan; c.) nakahihikayat sa pagbibigay ng katuwiran; at d.) nagagamit ang iba’t ibang paraan ng pagpapahayag.

MGA PAMANTAYAN SA PAGTATAYA SA GINAWANG PAGTATANGHAL NG MOCKUMENTARY 101

Pamantayan Mahusay ang pagkakalahad ng mga katuwiran

10

8

6

Lahat ng inilahad na impormasyon at pagkakalahad ng paksa ay makatatotohanan. Nakahikayat sa lahat ng manonood pagbibigay ng katuwiran Nagamit ang lahat ng paraan ng pagpapahayag.

4

2

Pamantayan Di-gaanong mahusay ang pagkakalahad ng mga katuwiran May mga impormasyong hindi makatotohanan ang pagkakalahad. Hindi lahat ng manonood ay nahikayat sa ibinigay na katuwiran. Isa o walang nagamit na paraan ng pagpapahayag

KABUUAN

Interpretasyon: 31 – 40

Lubos na kasiya-siya

21 – 30

Kasiya-siya

11 – 20

Hindi gaanong kasiya-siya

2 – 10

Husayan pa

Marahil ay sapat na ang iyong kaalaman tungkol sa Sanaysay. Kung mayroon pang hindi malinaw sa iyo, maaari mong balikan ang naging talakayan at mga gawain. Sa naunang naging mga gawain sa naunang aralin na iyong napagtagumpayan, binabati kita! Pag-aaralan naman natin ngayon ang isa pang uri ng panitikang tuluyan – ang Maikling kuwento. (Aralin 2.2) Ang Maikling kuwento ay isang sangay ng panitikan na masining ang pagkakalikha upang mabisang maikintal sa isip at puso ng mambabasa ang mga pangyayaring nakapaloob dito. Inaasahan na sa pagtatapos ng araling ito ay masagot mo ang mga gabay na tanong upang ikaw ay makabuo ng mahahalagang

102

konsepto para sa aralin. Inaasahang makabubuo ka ng ment Poster sa pagtatapos ng araling ito. Ang pamantayan sa pagtataya ng iyong gagawin ay batay sa a.) kasiningan; b.) pagkamalikhain;at c.) pagiging makatotohanan. Mga Gabay na Tanong 1.

Paano nakatulong ang Maikling kuwento sa mga manunulat Pilipino noong Panahon ng Komonwelt?

2.

Bakit gumagamit ng iba’t ibang kayarian ng pang-uri ang isang kuwentista?

at sa iba pang

GAWAIN 2.2.a: Katotohanan o Opinyon? Sagutin ang sumusunod na gabay na tanong sa tulong ng Fact or Opinion analysis. Matutuklasan mo ang wastong sagot sa pagpapatuloy mo sa araling ito. Paano nakatulong ang Maikling kuwento sa manunulat at sa iba pang Pilipino noong Panahon ng Komonwelt? Bakit gumagamit ng iba’t ibang kayarian ng pang-uri ang isang kuwentista sa kaniyang pagsulat?

Pahayag

Katotohanan

Paliwanag

o Opinyon? Si Deogracias A. Rosario ay “Ama ng Maikling Kuwento.” Nakatulong ang maikling kuwento sa manunulat at sa mga Pilipino noong Panahon ng Komonwelt. Maaaring buhay ng manunulat ang ipinahahayag sa akdang kaniyang isinulat. Mayaman ang mga manunulat. Hindi malaya ang mga Pilipinong manunulat noong Panahon ng Komonwelt. Nakatutulong ang pang-uri sa

103

paglalarawan ng mga katangian ng isang lugar at mga tauhan sa akda.

Marami ka bang nasagot nang tama? Tingnan sa Susi sa Pagwawasto upang makita ang antas ng iyong kaalaman sa magiging paksa. Kung ang lahat ay wasto, ipinababatid ko sa iyo ang aking pagbati. Ngunit kung marami ang mali sa iyong naging sagot, huwag kang mag-alala sapagkat bahagi lamang ito ng pagtataya at pagtuklas sa iyong dating kaalaman tungkol sa paksa. GAWAIN 2.2.b: Kilalanin Mo Sa bahaging ito ay alamin natin kung gaano mo kakilala ang sumusunod na mga manunulat na Pilipino. Ibigay ang naging kontribusyon nila sa panitikang Pilipino.

DEOGRACIAS A. ROSARIO

ROGELIO R. SIKAT

SEVERINO REYES

Nasagutan mo ba nang wasto ang mga tanong sa gawain? Kung hindi ka nakatitiyak sa iyong mga sagot, ang pagpapatuloy mo sa pagtuklas sa bahaging ito ng modyul ay makatutulong upang mapalawak mo pa ang kaalaman tungkol sa

104

maikling kuwento gayon din naman sa kaugnay na wika nito, ang kaantasan ng pang-uri. Sa naging mga gawain ay inalam lang natin kung gaano na ang iyong nalalaman sa araling ito. Sa pagpapatuloy ng iyong pag-aaral, malalaman mo kung tama ang iyong mga sagot. Upang ganap na maunawaan ang aralin, basahin at unawain mo muna ang kasunod na Maikling kuwento at pagkatapos ay sagutin/gawin ang mga gawain o pagsasanay sa bahaging ito.

GAWAIN 2.2.c: Pagtukoy sa Maaaring Nilalaman ng Akda Bigyan ng mga kaugnay na salita/parirala/pangungusap ang pamagat ng babasahing akda at ang maaaring nilalaman nito.

Lupang Tinubuan

Basahin at unawain

Lupang Tinubuan Narciso G. Reyes Ang tren ay tumulak sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay. Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin, Tribune, mama, Tribune, Taliba? Ubos

na po. Liwayway, bagong labas. Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam. Huwag mong kalilimutan, Sindo, ang baba mo ay sa Sta. Isabel, tingnan mo ang istasyon. Temiong, huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan. Nagkalat ang mga magnanakaw, mag-ingat ka! Kamusta na lang sa Ka Uweng. Sela, sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi. Ang pases mo Kiko, baka mawaglit. Maligayang Paglalakbay, Gng. Enriquez. Ngumiti ka naman, Ben, hindi naman ako

105

magtatagal doon at susulat ako araw-araw. Kamusta na lamang. Paalam. Paalam. Hanggang sa muli. Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos. H-s-s-ss. Tsug, tsug, tsug. Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban, at sila’y napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga. Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi, “Salamat at tayo’y nakatulak na rin. Kay init doon sa istasyon.” Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan. Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma, tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan. Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pag-alis, at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig. Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana, “Ang namatay ay ang Tata Inong mo, pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama. Mabait siyang tao noong siya’y nabubuhay pa.” Si Danding ay sinagian ng lungkot, bagama’t hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak. Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso, at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay. Naalala niya na sa Malawig ipinanganak, lumaki at nagkaisip ang kanyang ama. Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon, kung mayaman o dukha, kung liblib o malapit sa bayan. At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan, at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik. Sa unang malas, ang Malawig ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon. Isang daang makitid, paliku-liko, natatalukapan ng makapal

106

at manilaw-nilaw na alikabok. Mga puno ng kawayan, mangga, niyog at akasya. Mga bahay na pawid, luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong. Pasalit-salit, isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit. Doon at dito, nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay. At sa ibabaw ng lahat, nakangiti at puno ng ningning ng umaga, ang bughaw, maaliwalas at walang ulap na langit. Walang maganda rito kundi ang langit,” ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila. Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib. Hindi po naman,” ang marahan niyang tugon. Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar, at iba pang bayani ng lahi, at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mga Kastila. Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya, nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid. Kayrami

pala

niyang

kamag-anak

doon.

Hindi

mapatid-patid

ang

pagpapakilala ng kanyang Tiya Juana. Sila ang iyong Lolo Tasyo, at sila ang iyong

Lola Ines. Ang mga pinsan mong Juan, Seling, Marya at Asyas. Ang iyong Nana Bito. Ang iyong Tata Enteng. Yukod at ngiti rito, halik ng kamay roon. Mga kamag-anak na malapit at malayo, tunay at hawa lamang, matatanda at mga bata. Ang lahat yata ng tao sa bahay, buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding. Mabuti na lamang at likas na sarat ang ilong ko,” ang naisaloob niya. Kung hindi ay pulpol na marahil ngayon.” Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila, sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat. Umugong ang kamustahan. Ang

107

balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang maganak. Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong. Bantad na siya sa pagkamaramdamin ng kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay talusaling na sugat sa puso nito. Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala. Isang manipis na dinding ng sawali ang tanging nakapagitan sa bulwagan at sa pinakaloob ng bahay, na siyang kinabuburulan ng patay. At sa bukas ng lagusan, na napapalamutihan sa magkabilang panig ng mga puting kurtinang salo ng pinagbuhol na mga lasong itim, ay walang tigil ang pagyayao’t dito ng mga taong nakikiramay sa mga namatayan at nagmamasid sa bangkay. Ngunit pagpasok na pagpasok ni Danding ay nag-iba ang kanyang pakiramdam. Napawi sa kanyang pandinig ang alingawngaw sa labas, at dumampi sa kanyang puso ang katahimikan ng kamatayan. Dahan-dahan siyang lumapit sa kabaong, at pinagmasdan ang mukha ng bangkay. Maputi, kaaya-aya ang bukas, isang mukhang nagbabandila sa katapatan at kagitingan. Nabakas ni Danding ang lapad ng noo, sa mga matang hindi ganap ang pagkakapikit, at sa hugis ng ilong, ang bahagyang pagkakahawig sa kanyang ama. Bigla siyang nakaramdam ng awa at lungkot. "Hindi mo pa nababati ang Nana Marya mo,” ang marahang paalala ng kanyang Tita Juana. At ang pinsan mong si Bining,” ang pabulong pang habol. Humalik ng kamay si Danding sa asawa ng yumao, at naupo sa tabi ni Bining, ngunit wala siyang nasabing anuman. Puno ang kanyang puso. Pagkaraan ng ilang sandali ay umabot siya ng isang album sa mesang kalapit, binuksan iyon, at pinagmuni-muni ang mahiwaga at makapangyarihang kaugnayan ng dugo na

108

nagbubuklod ng mga tao. Pagkakain ng tanghalian ay nanaog si Danding at nagtungo sa bukid sa may likuran ng bahay. Nakaraan na ang panahon ng paggapas, at naimandala na ang ani. Malinis ang hubad na lupa, na naglalatang sa init ng araw. Naupo si Danding sa ilalim ng isang pulutong ng mga punong kawayan, at nagmasid sa paligid-ligid. Hindi kalayuan, sa gawing kaliwa niya, ay naroon ang kanyang Lolo Tasyo na nagkakayas ng kawayan. Ang talim ng matanda ay tila hiyas na kumikislap sa araw. Tumindig si Danding at lumapit sa matanda. Si Lolo Tasyo ang unang nagsalita. Kaparis ka ng iyong ama,’ ang wika niya. Bakit po?” Balisa ka sa gitna ng karamihan; ibig mo pa ang nag-iisa.” May mga sandali pong kailangan ng tao ang mapag-isa.” Ganyan din siya kung magsalita, bata pa’y magulang na ang isip.” Nasaksihan po ba ninyo ang kanyang kabataan?” Nasaksihan!’ Napahalakhak si Lolo Tasyo. Ang batang ito! Ako ang nagbaon ng inunan ng ama mo. Ako ang gumawa ng mga una niyang laruan. Naulila agad siya sa ama.” Tumayong bigla si Lolo Tasyo at itinuro ng itak ang hangganan ng bukid. Doon siya malimit magpalipad ng saranggola noong bata pa siyang munti. Sa

109

kabilang pitak siya nahulog sa kalabaw, nang minsang sumama siya sa akin sa pagararo. Nasaktan siya noon, ang akala ko’y hindi siya titigil sa kaiiyak.” Lumingon ang matanda at tiningala ang punong mangga sa kanilang likuran. Sa itaas ng punong ito pinaakyat ko at pinagtago ang ama mo isang hapon, noong kainitan ng himagsikan, nang mabalitaang may mga huramentadong Kastila na paparito. At doon, sa kinauupuan mo kanina, doon niya isinulat ang kauna-unahan niyang tula - isang maikling papuri sa kagandahan ng isa sa mga dalagang nakilala niya sa bayan. May tagong kapilyuhan ang ama mo.” Napangiti si Danding. Ang dalaga po bang iyan ang naging sanhi ng pagkakaluwas niya sa Maynila?” Oo,” natigilan si Lolo Tasyo na tila nalalasap sa alaala ang mga nangyari. Nahuli sila sa tabi ng isang mandala ng palay.” Nahuli po?” Oo – sa liwanag ng ilang aandap-andap na bituin.” Marami pang ibig itanong si Danding, ngunit naalala niya ang patay at ang mga tao sa bahay; baka hinahanap na siya. Unti-unting pinutol niya ang pag-uusap nila ni Lolo Tasyo, at iniwan ang matanda sa mga alaala nito. Ano ang pinanood mo sa bukid?” ang usisang biro ng isa sa mga bagong tuklas niyang pinsan. Ang araw,” ang tugon ni Danding, sabay pikit ng mga mata niyang naninibago at hindi halos makakita sa agaw-dilim na tila nakalambong sa bahay.

110

Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan, bagay na nagpapagunita kay Danding ng sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak nito, at ng malungkot at batbat-sakit na pagkakawalay nila, na kamatayan lamang ang lubusang magwawakas. Nagunita niya na sa maliit na bakurang ito ng mga patay na nakahimlay ang alabok ng kanyang ninuno, ang abang labi ng Katipunan, ng mga pag-asa, pag- ibig, lumbay at ligaya, ng palalong mga pangarap at mga pagkabigo na siyang pumana sa kanya ng kanyang angkan. Magaan ang pagyapak ni Danding sa malambot na lupa, at sinikap niyang huwag masaling maging ang pinakamaliit na halaman. Handa na ang hukay. Wala na ang nalalabi kundi ang paghulog at pagtatabon sa kabaong. Ngunit ng huling sandali ay binuksang muli ang takip sa tapat ng mukha ng bangkay, upang ito’y minsan pang masulyapan ng mga naulila. Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga piping panangis na higit na makadurog-puso kaysa maingay Nabasag ang katahimikan at naghari ang impit na mga hikbi at ang mga pag-iyak. Pinagtiim ni Danding ang kanyang mga bagang, ngunit sa kabila ng kanyang pagtitimpi ay naramdaman niyang nangingilid ang luha sa kanyang mga mata. Sandaling nag-ulap ang lahat ng kanyang paningin. Nilunod ang kanyang puso ng matinding dalamhati at ng malabong pakiramdam na siya man ay dumaranas ng isang uri ng kamatayan. Balisa at nagsisikip ang dibdib ng damdaming ito, si Danding ay dahan-dahang lumayo at nagpaunang bumalik sa bahay. Ibig niyang mapag-isa kaya’t nang makita niyang may taong naiwan sa bahay ay patalilis siyang nagtungo sa bukid. Lumulubog na ang araw, at nagsisimula nang lumamig ang hangin. Ang abuhing kamay ng takipsilim ay

111

nakaamba na sa himpapawid. Tumigil si Danding sa tabi ng pulutong ng mga kawayan at pinahid ang pawis sa kanyang mukha at liig. Ang kapayapaan ng bukid ay tila kamay ng isang inang humahaplos sa nagiinit na noo ni Danding. Huminga siya nang malalim, umupo sa lupa, at ipinikit ang mga mata. Dahan-dahang inunat niya ang kanyang mga paa, itinukod sa lupa ang mga palad; tumingala at binayaang maglaro sa ligalig niyang mukha ang banayad na hangin. Kay lamig at kay bango ng hanging iyon. Unti-unti siyang pinanawan ng lumbay at agam-agam, at natiwasay ang pagod niyang katawan. Sa kapirasong lupang ito, na siyang sinilangan ng ama niya, ay napanatag ang kanyang puso. Palakas nang palakas ang hangin, na nagtataglay ng amoy ng lupa at kay bango ng nakamandalang palay! Naalala ni Danding ang mga kuwento ni Lolo Tasyo

tungkol

sa

kanyang

ama,

at

siya’y

napangiti

nang

lihim.

Ang

pagsasaranggola sa bukid, ang pagkahulog sa kalabaw, dalaga sa bunton ng palay, ang lahat ay nananariwa sa kanyang gunita. Tumawa nang marahan si Danding at pinag-igi pang lalo ang pagkakasalampak niya sa lupa. Tila isang punong kababaon doon ang mga ugat, siya’y nakaramdam ng pagkakaugnay sa bukid na minsa’y nadilig ng mga luha at umalingawngaw sa mga halakhak ng kanyang ama. Sa sandaling iyon ay tila hawak ni Danding sa palad ang lihim ng tinatawag na pag-ibig sa lupang tinubuan. Nauunawaan niya kung bakit ang pagkakatapon sa ibang bansa ay napakabigat na parusa, at kung bakit ang mga nawawalay na anak ay sumasalunga sa bagyo at baha mauwi lamang sa Ina ng Bayan. Kung bakit walang atubiling naghain ng dugo sina Rizal at Bonifacio.

112

Sa kabila ng mga magigiting na pangungusap ng pambihirang mga pagmamalasakit, at ng kamatayan ng mga bayani ay nasulyapan ni Danding ang kapirasong lupa, na kinatitirikan ng kanilang mga tahanan, kinabubuhayan ng kanilang mga kamag-anak, kasalo sa kanilang mga lihim at nagtatago na pamana ng kanilang mga angkan. Muli siyang napangiti. Sa dako ng bahay ay nakarinig siya ng mga tinig, at nauulinigan niyang tinatawag ang kanyang pangalan. Dahan-dahan siyang tumayo. Gabi na, kagat na ang dilim sa lahat ng dako. Walang buwan at may kadiliman ang langit. Ngunit nababanaagan pa niya ang dulo ng mga kawayang nakapanood ng paglikha ng unang tula ng kanyang ama, at ang ilang aandap-andap na bituing saksi ng unang pag-ibig nito. Naibigan mo ba ang kuwentong binasa? Subukin natin ang iyong kakayahan sa pag-unawa. Gawin ang sumusunod na mga gawain. GAWAIN 2.2.d: Paglinang ng Talasalitaan Ibigay ang kahulugan ng sumusunod na salita. Pagkatapos, ibigay kung anong bahagi ng panalita ito, at gamitin sa pangungusap ang mga ibinigay na kahulugan.

Salita mula sa aralin

Kahulugan

Bahagi ng

Pangungusap

Panalita

pinagmuni-muni agaw-dilim piping panangis sumasalunga makadurog-puso

113

GAWAIN 2.2.e: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa Isulat ang sumusunod na tanong at ang iyong sagot sa iyong sagutang papel. 1. Ilarawan ang nayon ng Malawig. Ibig mo bang marating ang nayon na ito? Bakit? 2. Bakit lumuwas si Danding sa Malawig? 3. Ilahad ang mga kaugalian ng mga taga-Malawig. Nakikita pa ba ito sa kasalukuyan? Magbigay ng mga patunay. Kaugalian ng mga taga-Malawig

Nakikita pa ba sa kasalukuyan? (Oo/Hindi)

Patunay na nakikita/hindi na nakikita sa kasalukuyan

4. Ang Malawig ay isang lalawigan. Ihambing ang pamumuhay rito at sa lungsod. Alin ang nais mong maging tirahan? Bakit? Paraan ng Pamumuhay sa Lalawigan

Paraan ng Pamumuhay sa Lungsod

Dahilan:

5. Sa iyong palagay, nanaisin ba ni Danding na manatili na lamang sa lupang tinubuan ng kaniyang ama kaysa ang bumalik sa siyudad na kaniyang kinalakhan? Magbigay ng mga patunay sa pamamagitan ng paglalahad sa bahaging nagpapatunay nito. 6. Nanaisin mo pa bang bumalik sa iyong tinubuang lupa kung maganda na ang iyong buhay sa ibang bayan o bansa? Bakit?

114

7. Bilang mag-aaral, paano mo maipakikita ang iyong pagmamahal at pagmamalasakit sa sariling bayan? Ang binasa at tinalakay na akda ay isang halimbawa ng Maikling kuwento. Alam mo ba kung ano ang maikling kuwento? Bakit kaya ito patuloy na pinagaaralan mula noong panahon ng pananakop hanggang sa kasalukuyan? Basahin ang kasunod na mga impormasyon tungkol sa maikling kuwento at pagkatapos ay gawin mo ang kasunod na mga gawain. ANG MAIKLING KUWENTO Ang Maikling kuwento o maikling katha ay nililikha nang masining upang mabisang maikintal sa isip at damdamin ng mambabasa ang isang pangyayari tungkol sa buhay ng tauhan o ng lugar na pinangyarihan ng mahahalagang pangyayari. Taglay nito ang pagkakaroon ng (1) iisang kakintalan; (2) may isang pangunahing tauhang may mahalagang suliraning kailangang bigyan ng solusyon; (3) tumatalakay sa isang madulang bahagi ng buhay, (4) may mahalagang tagpuan, (5) may kawilihan hanggang sa kasukdulan na kaagad susundan ng wakas.

Upang matiyak na naunawaan mo ang Maikling kuwento, subuking sagutin o gawin ang mga kaugnay na gawain o pagsasanay sa maikling kuwento. 1. Sa iyong palagay, paano nakatulong ang Maikling kuwento sa mga manunulat at sa iba pang Pilipino noong Panahon ng Komonwelt at maging sa kasalukuyan? 2. Anong uri ng Maikling kuwento ang binasang aralin? Patunayan. 3. Gumawa ng balangkas ng kuwento ng katutubong kulay. Maaaring kuwento tungkol sa iyong sariling bayan o kuwento ng iyong paboritong lugar na napasyalan. Gawing gabay ang kasunod na pormat. Gawin sa papel.

115

Pamagat

Solusyon

May-akda

Mga Tauhan

Suliranin

Wakas

4. Mula sa ginawang balangkas ay bumuo ng sariling maikling kuwento. I-post ito sa iyong fb at pabigyang puna (like o dislike) ito sa mga kamag-aral o kaibigan. Kung wala namang fb , pabigyang puna ito sa kanila sa pamamagitan ng paglalagay ng tsek () sa pangkat ng mga bituing napili. Pabigyang paliwanag kung bakit ito ang kanilang puna sa iyong likha.



Napakahusay



Mahusay



May kaunting husay Nangangailangan ng malaking pagbabago



Malaki ang tulong ng Maikling kuwento upang lalo pang sumigla at tumaas ang katayuan ng panitikan sapagkat Wikang Pambansa ang ginamit na midyum sa pagsulat, dumami ang manunulat, nagkaroon ng iba’t ibang pamamaraan ng pagkukuwento at ang mga paksang dating hindi naisusulat ay nabigyan ng pansin. Inaasahan kong naunawaan mo na ang ating aralin. Palalimin pa natin ang iyong kaalaman sa pamamagitan ng pag-aaral sa kaugnay na wika ng ating aralin – ang kayarian ng pang-uri. Basahin ang mga impormasyon tungkol dito. ANG PANG-URI Ang pang-uri ay salitang naglalarawan tungkol sa pangngalan at panghalip.

116

UgnayWika Maraming paraan upang maglarawan. Maaaring sa pamamagitan ng paggamit ng kayarian

ng pang-uri. Ang mga ito ay ang payak, maylapi, inuulit at tambalan. 1. Payak ang pang-uri kung binubuo lamang ng salitang ugat. Halimbawa: ganda talino, bago 2. Maylapi kung ang salitang naglalarawan ay binubuo ng salitang–ugat at panlapi. Halimbawa: maganda, matalino, makabago 3. Inuulit kung ang salitang naglalarawan ay inuulit ang isang bahagi nito o ang buong salitang-ugat. Halimbawa: kayganda-ganda, matalinong-matalino 4. Tambalan

kapag ito ay binubuo ng dalawang magkaibang salitang

pinagsama o pinagtambal na maaaring magkaroon ng pangalawang kahulugan. Halimbawa: balat-sibuyas, utak-matsing Sa buhay, kailangang maging pusong mamon ka Upang matiyak natin ang iyong pag-unawa tungkol sa pang-uri, basahin ang kasunod na teksto sa at sagutin ang kasunod ng na tulong. mga tanong sa mga taong nangangailangan Hinditungkol dito. mahalaga ang kasikatan dahil sa yaman, sikat na sikat ka nga kung hindi mo naman alam ibahagi sa iyong kapwa, balewala rin. Maging matulungin at hindi dapat maging palalo, iyan dapat ang maging panuntunan sa buhay ng mga taong biniyayaan ng Panginoon ng maraming bagay. Hindi dapat tapakan ang mga taong may buhay-alamang, sa taimtim na panalangin sa Dakilang Lumikha, mababago rin ang mahirap nilang buhay. Kaysarap sa pakiramdam ang tumulong sa kapwa. Magiging magaang-magaan ang pakiramdam kung ikaw ay magiging daan sa pagtupad sa kanilang simpleng pangarap.

117

1. Suriin ang mga salitang may salungguhit sa binasang teksto. Itala ang mga ito sa ilalim ng angkop na kayarian ng pang-uri. Payak

Maylapi

Inuulit

Tambalan

2. Mula sa mga larawan sa ibaba, pumili ng isa. Sumulat ng komposisyon tungkol dito na naglalarawan gamit ang iba’t ibang kayarian ng panguri. 3. 118

4. Bakit gumagamit ng iba’t ibang kayarian ng pang-uri ang isang kuwentista? Kumusta? Naisagawa mo ba ang lahat ng gawain? Tunay na nakatutulong ang mga kayarian ng pang-uri upang mas mabisang mailarawan ang tagpuan, mga tauhan at mga pangyayari sa akda. Ngayong natapos mo na ang mga gawaing pampanitikan at panggramatika, subukin naman nating magkaroon ng pagtataya sa iyong pag-unawa sa mahahalagang konseptong nakapaloob sa aralin. Sagutin ang tanong upang mataya ang iyong pag-unawa sa naging aralin.

Natutuwa ako at malapit ka na sa hagdanan ng tagumpay. Kaunting sikap pa at makakamit mo na ang bandila ng tagumpay. Nakita mo na ang kahalagahan ng Maikling kuwento. Sa Panahon ng Komonwelt ay malaya ang mga manunulat na ipahayag ang kanilang saloobin, damdamin at ideya. Kasama ng kalayaan sa pagpapahayag ng mga ito ang kalayaan sa paggamit ng sariling wika sa kanilang mga akda.

119

Pagkatapos mong maunawaan ang Maikling kuwento, magkaroon pa tayo ng pagtataya sa gawaing susubok sa iyong pag-unawa sa aralin. Basahin ang kasunod na sitwasyon at ihanda ang sarili sa pagsasagawa nito. Naniniwala ako sa iyong kakayahan kaya’t halika na! GAWAIN 2.2.f: Proud to be Kabarangay! Magkakaroon ng panauhin sa inyong lugar dahil sa nalalapit na pagdiriwang ng kapistahan. Bilang SK Chairman ng inyong barangay, ikaw ay naatasang i-promote ang inyong lugar sa inaasahang mga panauhin na punong-lalawigan, punong-bayan at iba pang politiko, mga turista at mga kabarangay sa pamamagitan ng paggawa ng ment poster. Ang iyong likha ay magkakaroon ng pagtataya batay sa: a.) pagiging masining; b.) pagiging malikhain; c.) husay sa pagpapaliwanag; at c.) pagiging makatotohanan. MGA PAMANTAYAN SA PAGMAMARKA NG MENT POSTER Napakahusay

Mahusay

Mahusay-husay

Kailangan Pang Paunlarin

Natugunan ang lahat ng pangangailanga n sa nilalaman at mekaniks

Natugunan ang lahat ng pangangailanga n sa nilalaman at mekaniks

Natugunan ang ilang pangangailanga n

Natugunan ang ilang pangangailanga n

Ganap at epektibong naihatid ang mensahe

Epektibong naihatid ang mensahe

Nahirapang maihatid ang mensahe

Walang gaanong naihatid na mensahe

Napakahusay at higit sa inaasahang elementong display na biswal Naipaliwanang nang maayos at wasto ang poster.

Nakaaakit ang

Katamtaman ang pang-akit na display

Walang organisasyon at kaayusan ang display na biswal

Hindi gaanong malinaw ang pagpapaliwanag

Hindi malinaw ang pagpapaliwanag

display na biswal Naipaliwanag nang maayos ang poster

Ngayon ay natalakay na natin ang Sanaysay at Maikling kuwento, mga panitikang maging sa kasalukuyan ay dapat na bigyang-pansin. Balikan ang naging mga gawain at ihambing ang iyong unang ideya sa naging takbo ng talakayan. Ilan sa iyong mga ideya ang wasto? Kung halos lahat ay nakuha mo nang tama, binabati

120

kita. Kung hindi naman ay mayroon ka pang pagkakataon upang maiwasto ito. Alam mo na ang mahahalagang ideya sa araling ito, palalimin pa natin ang kaalamang ito sa susunod na bahagi.

Pagnilayan at Unawain Ang layunin mo sa bahaging ito ay palalalimin pa ang iyong pagunawa sa mahahalagang konseptong nakapaloob sa araling ito – Aralin 2.2: Ang Panitikan sa Panahon ng Komonwelt. May ilan pang gawain na pagtutulungan nating gawin at sagutin upang sa gayo’y matiyak ko na wala ka nang maling pagunawa sa nilalaman ng araling ito. GAWAIN 2.3: KKK (Katuwiran Ko’y kailangan) Sa nakaraang aralin ay natutuhan mo ang iba’t ibang paraan ng pagpapahayag. Isa na rito ang pangangatuwiran. Sa gawaing ito, ang husay mo sa pagbibigay ng katuwiran ay kailangan. Sagutin mo ang tanong na “malaya ba ang manunulat sa Panahon ng Komonwelt?” Sagutin ang mahalagang tanong na ito gamit ang yes/no analysis.

Malaya ba ang mga manunulat sa Panahon ng Komonwelt? Pangatuwiranan.

Oo ___________ ___________ ___________ ___________

Hindi ___________ ___________ ___________ ___________

Wikang pambansa ang ginagamit ng mga manunulat sa panahong ito at lalo pang umunlad ang panitikan dahil sa naipahahayag ng mga manunulat ang kanilang saloobin, ideya at damdamin nang hindi napipigilan nang ibang tao o mananakop.

121

GAWAIN 2.4: Ito Noon, Ganito Ngayon Gamit ang IRF (Initial, Revised, Final) ay ibigay ang dating kaalaman sa paksa, ang nabagong pagkaunawa sa aralin at ang kabuuan at wastong natutuhan sa araling tinalakay. Gayahin ang pormat sa sagutang papel. Initial (Dating Kaalaman sa Paksa) Revised (Nabagong Pagkaunawa sa Aralin) Final (Kabuuan at wastong natutuhan sa aralin) Ngayong malalim at malawak na ang iyong pag-unawa sa aralin, alam kong handa ka na sa susunod na gawain sa susunod na bahagi

Ilipat Layunin mo sa bahaging ito ang ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sa aralin. Ang susunod na gawain ay magtataya sa iyong natutuhan sa aralin. GAWAIN 2.5: KULTURA – IN OR OUT? Magkakaroon ng paligsahan sa iyong paaralan tungkol sa paglalarawan ng mga kulturang Pilipino sa Panahon ng Komonwelt na nagbago, nawala at nananatili pa sa kasalukuyan. Bilang lider ng Mga Kabataang Historyador sa Pilipinas (KHP), sa harap ng mga guro, kapwa mag-aaral, puno ng kagawaran, punongguro at historyador ay gagawin mo ito sa masining na paraan tulad ng mini-museum o eksibit. Magkakaroon sila ng pagtataya sa iyong likha batay sa a.) presentasyon na iyong isasagawa; b.) makatotohanan; c.) batay sa pananaliksik; at d.) pagkamalikhain.

MGA PAMANTAYAN SA PAGTATAYA SA MINI-MUSEUM O EKSIBIT A – Perpekto B - Halos perpekto

122

C – May kaayusan D – Paunlarin pa PAMANTAYAN

A

B

C

D

Presentasyon – maayos at organisado Makatotohanan – totoo ang mga impormasyong ipinakita Batay sa pananaliksik – mapanghahawakan o mapagkakatiwalaan ang pinagkunan ng mga impormasyon

Malikhain – masining at gumamit ng mga awtentikong bagay

Interpretasyon: 4 na A – Napakahusay! Ipagpatuloy ang kahusayan o kagalingan sa mga gawain. 3 A – Mahusay! Hindi man perpekto, naipakita mo ang iyong kahusayan o kagalingan. 2 na A – Katamtamang Husay! Nakita ang iyong pagsisikap subalit dagdagan pa upang mapaunlad pa ang gawain. 1 o walang A – Hindi Mahusay! Ulitin pa ang gawain upang maging makabuluhan ito sa sarili at sa titingin ng iyong likha. Nakatulong ba ang pagganap na gawain upang maunawaan mo ang halaga ng aralin sa iyong pang-araw-araw na pamumuhay? Ngayong natapos mo na ang aralin, bago ka maglakbay sa bagong aralin ay sagutin mo muna ang pangwakas na gawain.

VII.

Pangwakas na Pagtataya: (Panitikan sa Panahon ng Komonwelt) 123

SUMMARY-LESSON CLOSURE: Sa pamamagitan ng Lesson Closure ay bumuo ng konsepto sa naging aralin.

LESSON CLOSURE Ang aralin sa modyul na ito ay _____________________. Ang mahalagang ideya tungkol sa sanaysay ay _____________________ _____________________________________________________ __. Mahalagang maunawaan ang ideya o konseptong ito sapagkat ___________________________________________________. Isa pang mahalagang konsepto sa aralin ay ang tungkol sa maikling kuwento kung saan naunawaan ko na _________________________ _____________________________________________________ ___. Mahalaga ito dahil _________________________________________. Magagamit ko ito sa pang-araw-araw na pamumuhay sa pamamagitan ng ____________________________________________________ Sa kabuuan, ang aralin ay ___________________________________________________ ___________________________________________________.

Sa pagtatagumpay mo sa araling ito, ikaw ay aking binabati. Napatunayan mong muli ang iyong kakayahan sa pag-unawa sa mga aralin sa sariling sikap at tiyaga. Sa pagpasok mo sa bagong aralin, palawakin mo pa ang iyong kaalaman sa pag-aaral sa mga panitikan sa Panahon ng Kasarinlan. Muli kang gagabayan ng modyul para sa panibagong pagbubukas ng aralin. Hangad ko ang muli mong pagtatagumpay. 124

ARALIN 2.3: Ang Panitikan sa Panahon ng Kasarinlan I. Panimula at Mga Pokus na Tanong Kumusta na! Labis akong natutuwa na sa dalawang panahon na iyong pinagdaanan ay marami kang napulot na kaalaman. Malaki ang magagawang tulong sa iyo sa pagpasok mo sa bagong panahon na ito, ang Panahon ng Kasarinlan. Sa araling ito ay aalamin mo ang naiambag ng akdang pampanitikan na sumibol at napatanyag sa Panahon ng Kasarinlan. Sa iyong palagay, nakatulong ba ang panitikan sa paglalahad ng damdamin, katuwiran, opinyon o saloobin ng mga manunulat upang matamo ang damdaming makabayan sa nasabing panahon? Masasabi mo ba na ang panitikan ay naging salamin ng kultura ng isang bansa? Gayundin, mahalaga bang matutuhan mo ang paggamit ng angkop na gramatika? Mahalaga ba na magkaroon ka ng kaalaman at kakayahan tungkol dito? Malalaman mo ang sagot sa mahahalagang tanong na ito sa pagpapatuloy mo ng iyong pagaaral. Upang mapatunayan na naunawaan mo ang nilalaman ng araling ito, sa pagtatapos ng iyong pag-aaral, inaasahan na makabubuo ka ng isang photo documentary na naglalarawan ng kultura at kalagayang panlipunan ng mga Pilipino sa panahong ito na nawala,nabago na at nananatili pa hanggang sa kasalukuyan. Narito ang mga pamantayan kung paano tatayain ang gawaing ito: a) orihinal, b) may kaugnayan sa paksa/napapanahon ang paksa, c)malikhain ang presentasyon, d) wasto ang paggamit ng gramatika/retorika. Malalaman mo sa araling ito ang iba pang akdang pampanitikang napatanyag sa panahong ito partikular ang Maikling kuwento at Dula. Gayundin ang mga araling panggramatika tulad Aspekto ng Pandiwa at Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat.

II. Ang Mga Aralin at Ang Saklaw ng mga Ito

125

Masasagot mo ang mahahalagang tanong at maisasagawa mo ang Inaasahang Produkto/Pagganap kung uunawain mo ang sumusunod na nakapaloob sa araling ito:

ARALIN 2.3: ANG PANITIKAN SA PANAHON NG KASARINLAN

Aralin 2.3.1 a. Panitikan: Maikling Kuwento “Paglalayag sa Puso ng Isang Bata” ni Genoveva Edroza-Matute b. Wika: Aspekto ng Pandiwa Aralin 2.3.2. a. Panitikan: Dula “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio Salazar b. Wika: Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

III. Mga Inaasahang Kasanayan Sa araling ito, malilinang sa iyo ang sumusunod na kaalaman at kasanayan:

126

ARALIN :

Mga Kasanayang Pampagkatuto

ANG

Pag-unawa sa Napakinggan

PANITIKAN

Nabibigyang kahulugan ang mga makabuluhang

SA

salita/matatalinghagang pahayag na ginamit sa akdang

PANAHON

napakinggan

NG

Nakikinig nang may pag-unawa upang:

KASARINLAN



mailahad ang layunin ng napakinggan



masagot ang mga tiyak na tanong



maipaliwanag ang pagkakaugnay-ugnay na mga pangyayari

Nakapaglalahad ng sariling pananaw sa pagiging makatotohanan/di- makatotohanan ng mga punto/argumentong binibigyang-diin o halaga ng napakinggan batay sa paraan ng pagsasalita (tono, diin, paghinto, intonasyon) Pagsasalita Naipapahayag nang maayos ang matinding reaksiyon sa mga bagay na ‘di nagugustuhan (may pagsasaalang-alang sa damdamin ng kausap) Nakapagsasagawa ng interbyu/panayam Nakapagsasagawa ng sarbey batay sa kulturang Pilipino gamit ang panitikan Nakapaglalahad ng pamamaraan sa pagsasagawa ng simposyum tungkol sa kahalagahan ng kulturang sariling atin Nakabubuo ng pansariling opinyon batay sa mga ideya,kaisipang inilahad ng teksto Nakapaglalahad ng sariling pananaw kung paano mapananatili ang kulturang Pilipino sa tulong ng panitikan Pag-unawa sa Binasa Nasusuri ang iba’t ibang akdang pampanitikan batay sa mga

127

katangian nito Naipahahayag ang mga makabuluhang kaisipang nais ipabatid ng may-akda Naipaliliwanag ang mga elemento ng akda 

dula



maikling kuwento

Natutukoy ang iba’t ibang tunggaliang naganap sa akda Napagsusunod-sunod ang mga pangyayari sa akdang binasa buhat sa simula, tunggalian, kasukdulan, kakalasan at wakas Nakagagawa ng mga gawaing magpapatunay sa mapanuring pagbasa ng akda/teksto Nakabubuo ng sintesis ng mga kaisipan o ideyang nakapaloob sa teksto Napayayaman ang karanasan ng mag-aaral sa tulong ng mga akdang pampanitikan upang mapaunlad at mapalawak ang kakayahan at pananaw sa buhay Naipaliliwanag kung paanong ang mga elemento ng akda/teksto ay nakatulong upang maipahatid ang layunin ng may-akda Napahahalagahan ang kulturang Pilipino na masasalamin sa mga akdang pampanitikan Nakapagbibigay-hinuha sa 

pangyayari



kaalaman



pakay o motibo



layunin ng may-akda

Naihahambing ang kalagayan ng panitikan at epekto nito sa kulturang Pilipino noon at ngayon Nasusuri sa teksto ang mga aspekto ng pandiwa Naisasaayos ang mga pangyayari sa maikling kwento/dula ayon sa wastong pagkakasunod-sunod

128

Nasusuri ang bahagi ng maikling kuwento/dula/sanaysay Nakikilala ang iba’t ibang bahagi at elemento ng maikling kwento/dula Napaghahambing ang elemento ng maikling kuwento sa dula Nasusuri ang kulturang taglay ng panitikan kung ito’y nanatili, nabago o nawala na Pagsulat -Nailalahad ang sariling kuro-kuro sa mga detalye, kaisipan, at opinyong nakapaloob sa teksto kung: 

totoo o hindi totoo



may pagbabatayan o kathang-isip lamang



mabuti o masama



katotohanan o opinyon

Nakapaglalahad ng sariling pananaw batay sa nilalaman ng akdang binasa kung ito’y makatotohanan o di-makatotohanan gamit ang graphic organizer Nakasusulat ng maikling kuwento batay sa kultura ng lugar na pinagmulan Nakasusulat ng talatang 

naglalarawan



naglalahad



nagsasalaysay



nangangatuwiran

Nakapag-uugnay ng mga kaisipan mula sa binasang akda hango sa sariling karanasan 

nasaksihan



napakinggan/napanood/nabasa

Tatas Naipamamalas ang natamong mga kaalaman at kakayahan sa paglinang ng pangangailangang pangkomunikatibo Naipamamalas ang makahulugan at masining na pagpapahayag para sa mabisang pakikipagkomunikasyon

129

Nagagamit ang magagalang na pananalita sa pakikipagkomunikasyon Nagagamit ang pormal at impormal na Filipino sa komunikasyon ayon sa sitwasyon, pangangailangan at pagkakataon Estratehiya sa Pag-aaral Nagagamit ang angkop na estratehiya sa pag-aaral Pananaliksik Nalilikom ang kakailanganing mga impormasyon mula sa iba’t ibang pinagkukunang sanggunian Nailalahad nang maayos at mabisa ang nalikom na mga impormasyon sa pananaliksik Nagagamit ang diksyunaryo at iba pang mga kagamitang sanggunian sa aklatan/Internet

IV. Konseptuwal na Balangkas Narito ang konseptuwal na balangkas ng mga araling ito

Ang Panitikan sa Panahon ng Kasarinlan

3.1.1 Panitikan: Maikling Kuwento 3.1.2 Wika: Aspekto ng Pandiwa

3.2.1 Panitikan: Maikling Kuwento 3.2.2 Wika: Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat

130

Nasasabik ka na marahil sa mga aralin na iyong aalamin,huwag kang mag-alala kasama mo na magsisilbing katuwang mo sa pagdukal ng mas malalim pang karunungan.Magtiwala ka lamang sa iyong kakayahan at tinitiyak ko magiging kapaki-pakinabang sa iyo ang ating samahan, ipangako mo lamang na walang iwanan hanggang sa matapos mo ang kabuuan ng araling ito. Halika na! Simulan mo na ang iyong pag-aaral sa pamamagitan ng pagsagot sa panimulang pagtataya na susuri sa iyong kahandaan sa magiging paksa ng ating aralin.

V. Panimulang Pagtataya Alamin natin kung gaano na ang alam mo tungkol sa araling ito. Hanapin at isulat sa iyong notbuk ang sa iyong palagay ay tamang sagot sa bawat tanong. Sagutin ang lahat ng aytem. Pagkatapos masagot ang maikling pagsusulit na ito, malalaman mo ang iyong iskor. Alalahanin mo ang mga aytem na mali ang iyong sagot at hanapin mo ang tamang sagot habang pinag-aaralan mo ang modyul na ito.

Unang Bahagi Panuto: Ibigay ang hinihingi ng diyagram tungkol sa dula. (para sa bilang 15) Gawin sa sagutang papel.

Dula

Kahulugan

Katangian

Kahalagahan nito bilang akdang pampanitikan

131

Ikalawang Bahagi Panuto: Basahin at unawain ang isang bahagi ng maikling kuwento. Sagutan ang mga tanong na kasunod nito. Nagkatuwaan ang mga bata sa pagtatampisaw sa baha. Ito ang pinakahihintay nilang araw mula nang magkasunud-sunod ang pag-ulan. Alam nilang kapag iyo’y magpatuloy sa loob ng tatlong araw, ang lansangang patungo sa laruan ay lulubog. At ngayon, ay ikalimang araw nang walang tigil ang pag-ulan. Ilang maliit na bata ang nagpapalutang ng mga bangkang papel, nariyang tinatangay ng tubig, naroong sinasalpok at inilulubog, nariyang winawasak. Sa tuwing ako ay makakakita ng bangkang papel ay nagbabalik sa aking gunita ang isang batang lalaki. Isang batang lalaking gumawa ng tatlong malalaking bangkang papel na hindi niya napalutang sa tubig kalian man.

Sa karimla’y pinalaki niya ang dalawang mata, wala siyang, makitang ano man maliban sa isang makitid na silahis. Dali-dali siyang nagbangon at pakapa-kapang sumiksik sa pagitan ng kapatid at ng kanyang kausap. Idinaan niya ang kanyang kamay sa pagitan ng baywang at bisig ng ina. Naramdaman niya ang bahagyang pag-angat ng kaliwang bisig niyon. Ang kanang kamay noo’y ipinatong sa kanyang ulo at pabulong na nagsalita “Siya matulog ka na.” Ang mukha ng kanyang ina ay nakita ng batang higit na pumuti, kaysa rati. Ngunit ang mga mata noo’y hindi pumipikit, nakatingin sa wala. Kaya nga ba’t sa tuwi akong makakita ng bangkang papel ay nagbabalik sa aking gunita ang isang batang lalaki. Isang batang lalaking gumagawa ng tatlong malalaking bangkang papel na hindi niya napalutang kailanman. -halaw sa “Bangkang Papel” ni Genoveva Edroza Matute

132

6. Ang katangian ng batang lalaki sa akda ay ______. A. mapagmahal B. palaasa C. mayabang D. mapangarapin 7. Sa karimla’y pinalaki niya ang dalawang mata, wala siyang makitang ano man maliban sa isang makitid na silahis. Ang damdaming inilalarawan ay _______. A. pagkatakot B. pagkagitla C. paghanga D. pagtataka 8. Batay sa akda, ang bangkang papel ay sumasagisag sa ______. A. pag-asa B. pangarap C. pag-unlad D. paghahangad 9. Ang pagkakasunod-sunod ng mga pangyayari sa kuwentong binasa ay tinatawag na ________. A. banghay B. tema C. pananaw D. damdamin 10. Nagsimula ang akda sa pamamagitan ng ______. A. kilos at galaw ng tauhan B. tagpuan at banghay C. tagpuan at kapaligiran Nahirapan ka ba sa pagsagot? Huwag kang malungkot kung ilan lang ang tama mong sagot. Tutulungan ka ng araling ito upang turuan ka pa at maiwasto ang mali sa mga sagot mo. Simulan na natin ang pag-aaral ng mga akdang pampanitikan sa Panahon ng Kasarinlan. 133

VI . Yugto ng Pagkatuto Alamin Malaki ang papel na ginampanan ng panitikan sa buhay ng mga Pilipino sa iba’t ibang panahon. Naranasan nila na maipahayag ang sariling damdamin at saloobin sa pamamagitan ng mga pasalita at pasulat na akda na nagbukas sa isang diwang makabansa. Simulan na natin ang pag-aaral nang sa ganoo’y, malaman mo kung nakatulong ba ang panitikan sa paglalahad ng damdamin, katuwiran, opinyon o saloobin ng mga manunulat upang matamo ang damdaming makabayan sa Panahon ng Kasarinlan? Bakit mahalagang pag-aralan ang panitikan sa panahong ito? Umaasa ako na ang mga gawain at pagsasanay sa bahaging ito ay makatutulong upang masagot ang mga tanong na ito. Gawin mo ring gabay ang pamantayang pangnilalaman kung saan maipamamalas mo bilang mag-aaral ang pag-unawa sa ilang akdang pampanitikan partikular na ang Maikling kuwento at Dula na napatanyag at umusbong noong Panahon ng Kasarinlan. Sa pagtatapos ng araling ito, inaasahan kong makapagsasagawa/makabubuo ka ng photo documentary na naglalarawan ng kultura at kalagayang panlipunan ng mga Pilipino sa Panahon ng Kasarinlan . Ngayon, simulan mo na ang pag-aaral sa araling ito sa tulong ng Timeline, ikaw ay magbabalik-tanaw sa mga manunulat at akdang pampanitikan na umusbong sa Panahon ng Pananakop ng Amerikano, Komonwelt hanggang sa Panahon ng Kasarinlan. Sa pamamagitan nito, tiyak kong maalala mo ang mga akdang iyong napag-aralan sa nagdaang panahon GAWAIN 2.1: Timeline…Noon at Ngayon Tingnan ang mga larawan ng manunulat sa p.139. Kilalanin mo at piliin sa hanay A ang mga manunulat at hanay B naman ang kanilang akda na isinulat at ilagay ito sa angkop na panahon na hinihingi sa timeline. Gawin sa sagutang papel.

Panahon ng Amerikano

Panahon ng Komonwelt

Panahon ng Kasarinlan

134

Hanay A

Hanay B

Ang Pagpupulis – Trapiko ay Isang Sining Paglalayag sa Puso ng Isang Bata Ako ang Daigdig Isang Dipang Langit Lupang Tinubuan Wikang Pambansa Si Nemo, Ang Batang Papel Titser Ako’y Isang Tinig Matapos mong makilala at maihanay nang wasto sa angkop na panahon ang nasa bawat hanay sa Timeline, nais kong bigyan mo ng hinuha ang mahahalagang tanong sa aralin sa tulong ng KWHL Sheet. Sagutin mo muna ang tatlong naunang kolum, ang KWH. Pagkatapos nating pag-aralan ang modyul na ito ay saka mo sagutin ang huling kolum, ang L.

GAWAIN 2.2: TSART-KWHL Nakatulong ba ang panitikan sa paglalahad ng damdamin, katuwiran, opinion o saloobin ng mga manunulat upang matamo ang 135 damdaming makabayan sa Panahon ng Kasarinlan?

K

W

H

L

Ano ang alam mo na? (What do you know?)

Ano ang nais mong malaman? (What do you want to find out)

Paano mo makikita ang nais mong maunawaan? (How can you find out what you want to learn?)

Ano ang iyong natutuhan/ naunawaan? (What did you learn?)

Inaasahan ko na masasagot mo nang tama ang tanong na ito. Kung hindi pa, huwag kang mag-alala sapagkat gaya nga ng ipinahayag ko sa layunin ng araling ito na sa iyong pagsisikap at pagtitiyaga ay mahahanap mo ang tamang kasagutan. Maaari ka ng magsimula sa pag-alam sa mga impormasyon kaugnay ng akdang pampanitikan. Paunlarin Ang bahaging ito ay makatutulong sa iyo upang maunawaan mo ang mahahalagang kaisipan/konsepto na saklaw ng aralin. Huwag kang mag-alala sa tulong ng iyong pagsisikap at pagtitiyaga, mahahanap mo ang tamang kasagutan. Ngayon ay maaari kang magsimula na sa pag-alam sa mga impormasyon kaugnay ng akdang pampanitikan. Magsimula tayo sa Maikling kuwento (Aralin 2.3.1 Ang Maikling kuwento o maikling katha gaya ng karaniwang taguri dito ay sangay ng salaysay (narration). May sariling mga katangian ito na ikinaiiba sa ibang akdang pampanitikan. Kabilang sa mga katangiang ito ay ang pagkakaroon ng iisang kakintalan, may isang pangunahing tauhang may mahalagang suliraning kailangang lutasin, tumatalakay sa isang madulang bahagi ng buhay at iba pa. Mahalaga ring masagot mo ang sumusunod na pantulong o prosesong tanong upang makatulong sa iyo sa pagsagot sa mahalagang tanong ng aralin. Mga Gabay na Tanong 1. Paano naiiba ang maikling kuwento sa iba pang akdang pampanitikan? 2. Ano ang karaniwang tema o paksang ginamit ng mga manunulat sa panahong ito? 3. Paano nakatutulong ang pagkakaroon ng kaalaman at kakayahan sa paggamit ng angkop na aspekto ng pandiwa sa pag-aaral ng maikling kuwento?

136

Simulan mo na ang mga gawain. Unahin mo munang tuklasin kung ano ang iyong nalalaman sa ating paksa. GAWAIN 2.3.1. a: TUKLAS-INFO Batay sa iyong nalalaman, subukin mong isulat ang hinihingi sa dayagram kaugnay ng araling iyong pag-aaralan. Huwag kang mag-aalala, ito’y pag-alam lamang kung gaano na ang iyong kaalaman tungkol sa pag-aaralan natin.

Ano ang Maikling kuwento?

Maikling Kuwento

Paano ito lumaganap sa Pilipinas?

Ihambing ang Maikling kuwento sa iba pang akdang pampanitikan

Inalam lang natin sa mga gawaing ito kung ano na ang iyong nalalaman sa araling ito. Sa pagpapatuloy ng iyong pag-aaral, malalaman mo kung tama ang iyong mga sagot. Makatutulong ang pagbasa sa sumusunod na Maikling kuwento upang maunawaan ang aralin. Ngunit bago iyon, mahalagang malaman mo muna kung sino ang sumulat ng akda.Upang ganap na maunawaan ang aralin, kilalanin mo muna ang isa sa natatanging manunulat sa panahong ito. Kilala mo ba si Aling Bebang o si Genoveva Edroza-Matute? Magbigay ng ilang impormasyon tungkol sa kaniya gamit ang sumusunod na Concept Map.

Kapanganakan:

Pamilya: Larawan ni Genoveva EdrozaMatute

Mga Katangian:

137 Mga Tagumpay sa Buhay:

Genoveva Edroza-Matute Si Aling Bebang, ayon sa talambuhay na isinulat ni Gregorio C. Borlaza, ay bunso sa labindalawang magkakapatid, at supling nina Anastacio B. Edroza at Maria Magdalena K. Dizon. Siyam ang namatay sa kaniyang mga kapatid, at karamihan ay wala pang isang taon ang itinagal sanhi ng pagkakasakit. Lumaki siya sa Tayuman-Oroquieta, malapit sa karerahan ng kabayo sa San Lazaro. Hindi naglaon ay nakitira siya sa Nasiyahan ka ba sa iyong nabatid sa ating may-akda? Sa kaniyang ale—na kapatid ng kaniyang ama—doon sa Felix Huertas, Maynila pagpapatuloy, basahinngmo na ang maikling kuwento may Clara pag-unawa at hanggang makatapos elementarya. Nag-aral siya nang sa Santa Primary School (na naging P. Gomez Elementary School) at Magdalena Elementary pagkatapos ay sagutin ang mga tanong sa pagsasanay at isagawa ang mga School, pagkaraan ay sa gawaing nasa bahaging ito. Manila North High School (na Arellano High School ngayon), nagkolehiyo sa Philippine Normal School (na Philippine Basahin at unawain Normal University ngayon), hanggang matapos ang masterado sa Filipino at doktorado sa edukasyon sa Unibersidad ng Santo Tomas. Ngayon, may ilang impormasyon ka na tungkol sa may-akda, handa ka na ngayong basahin at unawain ang isa sa kanyang ipinagmamalaking akda. Simulan mo na.

PAGLALAYAG sa PUSO ng ISANG BATA ni Genoveva Edroza Matute

138

Binata na siya marahil ngayon. O baka ama na ng isang mag-anak. Ito ay kung nakaligtas siya sa nakaraang digmaan… nguni't ayaw kong isiping baka hindi. Sa akin, siya'y hindi magiging isang binatang di-kilala, isang ama, o isang alaala kaya ng Bataan. Sa akin, siya'y mananatiling isang batang lalaking may-kaliitan, may

kaitiman,

at

may

walong

taong

gulang.

Pagkaraan ng daan-daaang tinuruan, mga sumipot, nanatiling saglit, at lumisan pagkatapos, pagkaraan ng mga taong ang ila'y nagdumali, ang ila'y nagmabagal at ang ila'y nakintal sa gunita, buhay na buhay pa sa aking isipan ang kanyang mukha at ang kanyang pangalan. Nguni't ang buhay sa lahat ay ang isang bagay na itinuro niya sa akin isang araw nang siya ang aking maging guro at ako ang

kanyang

tinuturuan.

Isa siya sa pinakamaliit sa klase. At isa rin siya sa pinakapangit. Ang bilog at pipis niyang ilong ay lubhang kapansin-pansin at tingnan lamang iyo'y mahahabag na sa kanya ang tumitingin. Kahit ang paraan niya ng pagsasalita ay laban din sa kanya. Mayroon siyang kakatuwang "punto" na nagpapakilalang siya'y taga-

ibang

pook.

Ngunit may isang bagay na kaibig-ibig sa munti't pangit na batang ito, kahit sa simula pa lamang. Nagpapaiwan siya tuwing hapon kahit na hindi siya hilingan ng gayon. Siya rin ang pinakahuling umaalis: naglilibot muna sa buong silid upang pulutin ang mga naiiwang panlinis. Lihim ko siyang pinagmamasdan habang inaayos niya ang mga ito sa lalagyan, ipinipinid, at pagkatapos ay magtutungo sa likod ng bawat hanay ng upuan upang tingnan kung tuwid ang bawat isa. At sa pintuan,

lagi

siyang

lumilingon

sa

pagsasabi

ng

"Goodbye,

Teacher!"

Sa simula, pinagtakhan ko ang kanyang pagiging mahiyain. Nakikita ko siyang gumagawa nang tahimik at nag-iisa - umiiwas sa iba. Maminsan-minsa'y nahuhuli ko siyang sumusulyap sa akin upang bawiin lamang ang kanyang paningin.

139

Siyang tinatanaw tuwing hapon, pinakahuli sa kanyang mga kasamahan, ay naiisip kong alam na alam niya ang kanyang kapangitan, ang nakatutuwang paraan ng kanyang

pagsasalita. Unti-unti kong napagdugtong-dugtong ang mga katotohanan tungkol sa

kanyang buhay. Payak ang mga katotohanan: siya'y isang munting ulilang galing sa lalawigan, lumuwas sa malaking lungsod bilang utusan. At kalahating araw siyang pumapasok sa paaralan upang may makasama sa pagpasok at pag-uwi ang anak ng kanyang

panginoon. Nadama ko ang kakaibang kalungkutan: Nais kong makita siyang

nakikipaghabulan sa mga kapwa-bata, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal, napapasuot sa kaguluhang bahagi ng buhay ng bawat bata. Kahit na hindi siya marunong, maging kanya lamang sana ang halakhak at kaligayahan ng buhay-bata. Tinatawag ko siya nang madalas sa klase. Pinagawa ko siya ng marami't mumunting bagay para sa akin. Pinakuha ko sa kanya ang mga tsinelas ko sa pinakahuling upuan sa silid. Naging ugali niya ang pagkuha sa mga iyon, ang paghihiwalay sa mga iyon upang itapat sa aking paa. Ang pagbili ng aking minindal sa katapat na tindahan, hanggang sa hindi ko na kailangang sabihin sa kanya kung ano ang bibilhin - alam na niya kung alin ang ibig ko, kung alin ang hindi ko totoong ibig. Isang tahimik na pakikipagkaibigan ang nag-ugnay sa munti't pangit na batang ito at sa akin. Sa tuwi akong mangangailangan ng ano man, naroon na siya agad. Sa tuwing may mga bagay na gagawin, naroon na siya upang gumawa. At unti-unti kong nadamang siya'y lumiligaya - sa paggawa ng maliliit na bagay para sa akin, sa pagkaalam na may pagmamalasakit ako sa kanya at may pagtingin sa kanya. Nahuhuli ko na siyang nagpapadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan hanggang sa magkahiga-higa sa likuran ng silid. Nakikita ko na siyang nakikipaghabulan, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal. Nagkakandirit

140

hanggang sa tindahang bilihan ng aking minindal. At minsan o makalawa ko siyang nahuling

nagpapalipat-lipat

sa

pagtapak

sa

mga

upuan.

At kung ang lahat ay wala na, kinakausap ko siya at sumasagot siya nang pagaril sa Tagalog. At sa mga ganoong pagkakatao'y nagmumukha siyang maligaya at ang kanyang, "Goodbye, Teacher," sa may-pintuan ay tumataginting. Sa mga ganoong pagkakatao'y naiiwan sa akin ang katiyakang siya'y hindi na totoong napag-iisa

at

hindi

na

totoong

nalulumbay.

Isang mabagal na paraan ang pag-akit na iyon sa kanya at ang pagtiyak na siya'y

mahalaga

at

sa

kanya'y

may

nagmamahal.

Napasuot na siya sa mga kaguluhang bahagi ng buhay ng bawa't bata. Nanukso na siya sa mga batang babae. Lalo siyang naging malapit sa akin. Lalo siyang

naging

maalala

at

mapagmahal.

Maligaya

na

siya.

Isang araw, nangyari ang hindi inaasahan. Sa paglingon ko sa mga taong nagdaa'y naamin ko sa sariling ang lahat ng iyo'y aking kasalanan. Mainit noon ang aking ulo, umagang-umaga pa. At ang hindi ko dapat gawin ay aking ginawa napatangay ako sa bugso ng damdamin. Hindi ko na magunita ngayon kung ano ang ginawa ng batang iyon na aking ikinagalit. Ang nagugunita ko lamang ngayon ay ang matindi kong galit sa kanya, ang pagsasalita ko sa kanyang ipinanliit niya sa kanyang upuan. Nalimutan ko ang kanyang pag-iisa, ang kanyang kalumbayan, ang mabagal na paraan ng pag-akit at pagtiyak sa kanyang siya'y mahalaga at minamahal. Nang hapong iyo'y hindi siya nagpadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan. Ngunit siya'y nagtungo sa huling upuan upang kunin ang aking tsinelas, upang paghiwalayin ang mga iyon at itapat sa aking mga paa. Nagtungo siya sa tindahang katapat upang bilhin ang aking minindal at nagpaiwan siya upang likumin ang mga kagamitan sa paglilinis at upang ayusin ang mga iyon sa lalagyan sa sulok. Pinagpantay-pantay rin niya ang mga upuan sa bawat hanay, gaya ng kanyang

141

kinamihasnan. Ngunit hindi siya tumingin sa akin minsan man lamang nang hapong iyon. Naisip ko: napopoot siya sa akin. Sa munti niyang puso'y kinapopootan niya ako ng pagkapoot na kasintibay ng pagmamahal na iniukol niya sa akin nitong mga huling buwan. Ang isa mang batang namulat sa pag-iisa at sa kalumbayan ng pag-iisa't kawalan ng pagmamahal ay makaaalam din sa kawalan ng katarungan. Ngayo'y

paalis

na

siya,

ang

naisip

ko,

nang

may

kapaitan

sa

puso.

Tumagal siya sa pagpapantay sa mga upuan. Na tila may binubuong kapasiyahan

sa

kanyang

loob.

Nagtungo siya sa pintuan at ang kanyang mga yabag ay mabibigat na tila sa isang matandang pagod. Sa loob ng maraming buwan, ngayon lamang siya hindi lumingon upang magsabi ng, "Goodbye, Teacher." Lumabas siya nang tahimik at ang

kanyang

mabibigat

na

yabag

ay

lumayo

nang

lumayo.

Ano ang ginawa kong ito? Ano ang ginawa kong ito? Ito ang itinanong ko nang paulit-ulit sa aking sarili. Napopoot siya sa akin. At ito'y sinabi ko rin nang paulit-ulit

sa

aking

Bukas….

Marahil,

kung

sarili.

pagpipilitan

ko

bukas…

Biglang-bigla, ang maitim at pipis na mukha ng bata'y nakita ko sa pintuan. Ang mga mata niyang nakipagsalubungan sa aki'y may nagugulumihanang tingin. "Goodbye, Teacher," ang sabi niya. Pagkatapos ay umalis na siya. Nagbalik

siya

upang

sabihin

iyon

sa

akin.

Kung gaano katagal ako noon sa pagkakaupo, ay hindi ko na magunita ngayon. Ang tangi kong nagugunita'y ang pagpapakumbaba ko sa kalakhan ng puso ng munting batang yaon, sa nakatitinag na kariktan ng kanyang kaluluwa. Nang sandaling yaon, siya ang aking naging guro.

Naka-relate ka ba? Upang malaman natin na naunawaan mo ang iyong binasa, sagutin mo nang buong husay ang sumusunod na mga gawain.

142

GAWAIN 2.3.1.b: Paglinang ng Talasalitaan Sa pamamagitan ng Clustering, ibigay ang hinihinging mga konsepto o kaisipan na may kaugnayan sa pahayag na SA PUSO NG ISANG BATA. Gawin sa sagutang papel.

GAWAIN 2.3.1.c: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa Upang ganap na mataya ang iyong pag-unawa sa binasa, sagutin mo ang sumusunod na mga tanong/gawain. Gawin ito sa sagutang papel. 1. Suriin mo ang mga tauhan batay sa kilos, damdamin at pananalita sa pamamagitan ng Character Mapping. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat

Pananalita

Pananalita

Kilos

Kilos

Damdamin

Damdamin

2. Bakit nais ng guro na mapalapit sa bata? 3. Patunayan na ang guro sa akda’y naturuan ng bata sa kaniyang buhay? 4. Kung ikaw ang bata, babalikan at magpapaalam ka pa ba sa iyong guro kapag ikaw ay napagalitan niya? Pangatuwiranan. Isulat sa papel. 5. Sa iyong palagay, ano kaya ang gagawin ng guro pagkatapos nang

143

ipinakita sa kaniya ng mag-aaral kahit na napagalitan siya? Sumulat ng diyalogo bilang sagot. Gawin sa papel 6. Anong damdamin ang namayani sa guro ng nasabi niya sa kanyang sarili ang pahayag na ito? “Nalimutan ko ang kanyang pag-iisa, ang kaniyang kalumbayan, ang mabagal na paraan ng pag-akit at pagtiyak sa kanyang siya’y mahalaga at minamahal.” 7. Nagtungo siya sa pintuan at ang kaniyang mga yabag ay mabibigat na tila sa isang matandang pagod. Sa loob ng maraming buwan, ngayon lamang siya hindi lumingon upang magsabi ng, “Goodbye, Teacher.” Lumabas siya nang tahimik at ang kaniyang mabibigat na yabag ay lumayo nang lumayo. Ano ang mensaheng nais iparating nito sa guro at mag-aaral? Isulat ang sagot sa papel. 8.

Punan ang mga kahon ng mga mensahe ng kuwento. Gawin sa papel.

9.

Pagpapahiwatig ang isang matingkad na katangian ng mga kuwento ni Genoveva Edroza Matute. Karaniwang nagtutuon siya sa isa o 9. Ano ang tema o paksa ng nasabing akda? Patunayan. dalawang tauhan, at sa mga tauhang ito ay lalaruin niya ang banghay at 10. Sa iyong palagay, may kaugnayan ang paksa o tema ng nasabing akda gusot ng kuwento. Ang pingas o puntos ng tauhan ay maaaring nasa sa buhay ng may-akda ng kuwento? kapasiyahan nito, at hindi dahil sa taglay na personal at panlabas na 11.Mula sa simula hanggang saniyang wakas ng kuwento,ang anong ang anyo. Sa mga matagumpay kuwento, mgapamamaraan tauhan ay pumupukol ginamit ng may-akda? ng mabibilis na salitaan, o nagsasalita sa guniguni, at ang mga kataga ay waring makapaglalagos sa kalooban ng mambabasa. Sumasabay din ang mga kuwento ni Aling Bebang, palayaw ni Matute, sa mga kasalukuyang pangyayari na kung minsan ay nakalulugod at kung minsan ay nakaiinis, 144 at kung ano man ang epekto nito sa mambabasa’y mauugat sa lalim ng pagkaunawa ng manunulat sa kaniyang pinapaksa.

Nasagot at naisagawa mo ba ang lahat ng katanungan/gawain? Muli, balikan mo ang iyong mga naging sagot at suriin mo. Sa iyong binasa, mabisang naisalaysay ng may-akda ang tema, paksa o layunin sa kanyang akda sa pamamagitan ng mabisang paggamit ng mga pahiwatig. Isang halimbawa ng Maikling kuwento ang iyong binasang akda. Maliban sa kuwento ng katutubong kulay na iyong napag-aralan sa Panahon ng Komonwelt, may iba pang mga uri ang Maikling kuwento. Siyanga pala, ang binasa mong akda ay isang halimbawa ng Maikling kuwento na nasa uring kuwento ng tauhan. Handa ka na bang madagdagan pa ang iyong kaalaman tungkol sa Maikling kuwentong ito? Kung gayon, basahin mo ang kasunod na impormasyon.

145

Nadagdagan na ang iyong kaalaman tungkol sa Maikling kuwento, Ang binibigyang-diin sa kuwento ng tauhan ay ang pangunahing tauhan o mga tauhang gumagalaw sa kuwento. Ipinakikilala ang kanilang pag-uugali, pagkilos, pananalita at iba pang katangian sa pamamagitan ng tahasan o tuwirang paglalarawan o kaya’y pagpapahiwatig sa pamamagitan ng usapan ng mga tauhan at sa ikinikilos ng mga iyon. Ang mga tauhan ang gumagalaw sa akda- protagonista na tinatawag na bida at antagonista na nagpapahirap o nagpapasalimuot sa buhay ng bida. Ang tauhang lapad (flat character) ay hindi nagbabago ang pag-uugali kung ano ang gawi, kilos at katangian niya sa simula ng akda hanggang katapusan; habang ang tauhang bilog (round character) naman ay nagbabago mula sa pagiging salbahe ay nagiging mabait; kung api sa simula, sa pagwawakas ay natuto nang lumaban.

mangyaring sagutin at gawin mo ang kaugnay na mga gawain. GAWAIN 2.3.1.d: Pananaw mo,Pananaw ko,Pananaw ng lahat Ibigay ang kahulugan ng maikling kuwento ayon sa iyong sariling pananaw, pananaw ng ibang tao (kapwa kamag-aral, kaibigan) at pananaw ng eksperto (maaaring kapanayamin nila). Gawin sa papel. Sa pananaw ng aking kamag-aral ... Sa pananaw ng aking kaibigan... Sa aking pananaw...

146

Sa pananaw ng mga eksperto...

GAWAIN 2.3.1.e: Pagkakaiba-Pagkakatulad Paano naiiba ang Maikling kuwento sa ibang akdang pampanitikan? Isulat sa papel ang sagot. Gayahin ang pormat. MAIKLING KUWENTO

Iba pang akdang pampanitikan

PAGKAKAIBA

PAGKAKATULAD

sa Tema sa Paksa sa Layunin sa Pamamaraan

Kung susuriin mo, sa pagdaan ng mga panahon (mula sa Panahon ng Amerikano, Panahon ng Komonwelt hanggang Panahon ng Kasarinlan) ang Maikling kuwento ay naging behikulo ng mga manunulat para maipahayag ang kanilang saloobin, damdamin, katuwiran o opinyon. Nagkakaiba lamang sila sa tema, paksa, layunin at pamamaraan kung paano ito nilikha ng isang manunulat na nakabatay

147

kung minsan sa kanilang naging karanasan o totoong buhay. At upang higit mo pang maunawaan at makilala ang Maikling kuwento, basahin mo pa ang isang halimbawa nito at sagutin ang kasunod na mga tanong: Ang Aking Inspirasyon “Tumayo ang lahat at tayo’y mananalangin.” Ito ang laging bukambibig ng gurong nagsilbing pangalawang magulang sa aking buhay. Guro siya ng ikalawang taon sa aming paaralan. Lahat ng aking kamag-aral ay natutuwa tuwing sasapit ang ikawalo ng umaga sapagkat Filipino na. Sa tuwing magtuturo siya, ang lahat ay tahimik na nakikinig, walang dumadaldal. Ang buong klase ay nag-aabang ng bagong kaalaman na ibabahagi niya sa amin. Gustong-gusto ko ang araling itinuro niya tulad ng akdang pampanitikan. Dito ko natutuhan na ang panitikan ay salamin ng kultura ng isang bansa. Buong puso at galak siyang nagtuturo at ito’y walang halong pagkukunwari. Kaya marami akong natutuhan sa kanya. Naunawaan ko na sa iba’t ibang panahon malaki ang naging papel ng manunulat sa pagpapaunlad ng panitikang Filipino. Parang kailan lang, sampung taon na pala ang nakalilipas. Subalit sa puso’t diwa ko ay parang kahapon lang. Isa ako sa nag-aaral sa kaniyang paaralan. Ngayon, ganap na akong isang guro ng Filipino na sumunod sa yapak ng isang gurong nagsilbing inspirasyon ng aking buhay. Minsan, pinuntahan ko ang paaralang aking pinagtapusan kung saan siya nagtuturo upang mabisita at personal na mapasalamatan. Ngunit pagdating ko sa paaralan, ang guwardiya na nagbabantay ang aking napagtanungan. Ang tanong ko’y “nariyan ba si Ma’am?”. Ang sagot niya “kaaalis lamang niya ng dumating ka.” Hindi man kami nagtagpo sa oras na iyon, subalit sa puso ko natagpuan ko ang natatanging guro na nagsilbing tanglaw sa landas ko.

Mga Gabay na Tanong 1. Sino ang nagsasalaysay sa kuwento? 2. Anong uri ng Maikling kuwento ang iyong binasa?Patunayan. 3. Aling bahagi sa akdang ito ang masasabi mong may pagkakatulad/ pagkakaiba sa kuwentong nauna mo nang nabasa? Pangatuwiranan. 4. Pansinin ang salitang may salungguhit sa kuwento. Anong bahagi ito ng panalita? Ano ang diwang inihahatid nito? Malalaman mo kung wasto ang iyong naging sagot sa katatapos na gawain sa pamamagitan ng mga impormasyon tungkol sa aspekto ng pandiwa. Malaking tulong upang higit na maipakita ang kasiningan ng larawan at daloy ng Maikling kuwento sa pamamagitan ng wastong paggamit ng aspekto ng pandiwa. 148

Mula sa salitang aspekto, malalaman na ito ay nagpapakita kung kailan natapos, katatapos, kasalukuyang ginagawa ang kilos. Upang lubos itong maunawaan, basahin ang nasa kahon at gawin ang gawaing kaugnay nito. Handa ka na ba?

Ang aspekto ng pandiwa na nagsasaad kung naganap na o hindi pa nagaganap ang kilos, at kung nasimulan na at kung natapos nang ganapin o ipinagpapatuloy pa ang pagganap. May apat na aspekto ang pandiwa: aspektong perpektibo kung ito ay nagsasaad o nagpapahayag na ang kilos na nasimulan na at natapos na, aspektong imperpektibo kung nagpapahayag ng kilos na nasimulan na ngunit di pa natatapos at kasalukuyan

pang

ipinagpapatuloy,

aspektong

kontemplatibo

ay

naglalarawan ng kilos na hindi pa nasisimulan at aspektong perpektibong katatapos kung saan nagsasaad ito ng kilos na katatapos lamang bago nagsimula o naganap ang kilos.

GAWAIN 2.3.1.f: Aspekto-Tsart Balikan muli ang kuwento. Isulat ang mga salitang may salungguhit sa tamang talahanayan nang ayon sa aspekto nito. ASPEKTO NG PANDIWA Aspektong

Aspektong

Aspektong

Aspektong

Perpektibo

Perpektibon

Imperpektibo

Kontemplatibo

g Katatapos

149

GAWAIN 2.3.1.g: Salaysayin ng Buhay Magsalaysay ng ilang pangyayari sa iyong buhay noon na sa iyong palagay ay nangyayari pa rin sa ngayon. Isaalang-alang ang simula, gitna at wakas ng pagsasalaysay. Gamitin at salungguhitan ang mga aspekto ng pandiwa sa gagawing pagsasalaysay. Ganap na ang iyong pagkaunawa sa aralin. Muling balikan ang huling kolum ng tsart-KWHL. Punan ang kolum na ito. Matapos itong maisagawa ay palalimin pa natin ang iyong kaalaman sa tinalakay na aralin. Nakatulong ba ang panitikan sa paglalahad ng damdamin, katuwiran, opinyon o saloobin ng mga manunulat upang matamo ang damdaming makabayan sa Panahon ng Kasarinlan?

K

W

H

L

Ano ang alam mo na? (What do you know?)

Ano ang nais mong malaman? (What do you want to find out)

Paano mo makikita ang nais mong maunawaan? (How can you find out what you want to learn?)

Ano ang iyong natutuhan/ naunawaan? (What did you learn?)

Pagkatapos mong pag-aralan ang maikling kuwento at ang wastong paggamit ng aspekto ng pandiwa, dugtungan mo ang pahayag na nasa kahon upang makabuo ng makabuluhang pahayag. GAWAIN 2.3.1.h: DugtungangPahayag Itala mo ang kabuuang konseptong natutuhan sa aralin sa pamamagitan ng pagdurugtong sa pahayag na nasa kahon.

Nalaman ko na ang ….

Naliwanagan ako dahil sa… 150

Naunawaan ko na…

Binabati kita at ilang hakbang na lamang ay tapos na ang iyong paglalakbay para sa araling ito. Ang layunin mo sa bahaging ito ay maipakita ang iyong pagkaunawa sa aralin sa pamamagitan ng pagtatanghal ng masining na pagkukuwento o mga kauri nito tungkol sa mga pangyayari sa kasalukuyan na may pagkakatulad o kabaligtaran ng mga pangyayari sa maikling kuwento. Maaari ka na ngayong sumubok sa pangwakas na gawain para sa araling ito. GAWAIN 2.3.1.i: Inspirasyon Ko, Kuwento ng Buhay Mo Sinasabi na kung walang guro, walang anumang propesyon tulad ng doktor, abogado, inhinyero at iba pa. Kaya naman dapat lamang kilalanin ang mahahalagang papel ng kaguruan sa paghubog ng isang kabataan. Marapat lamang na siya’y tumanggap ng pagkilala. Kaakibat ng programa ng Kagawaran ng Edukasyon ay ang Pambansang Kongreso ng mga Guro sa Pilipinas. Ito ay lalahukan ng mga piling guro sa buong Pilipinas, mga tagapanayam, mga superbisor, punong-guro, Filipino specialist at buong pangasiwaan ng Kongreso. Ikaw, bilang kampeon sa katatapos na Pambansang Paligsahan sa larangan ng masining na pagkukuwento ay inanyayahan bilang isa sa mga panauhing pandangal na magpapakita ka ng masining na pagkukuwento batay sa paksang “My Teacher, My Hero” kaugnay sa pagdiriwang ng World Teachers Day bilang pasasalamat sa kanilang buong pusong pagtupad sa tungkulin. Tiyakin mo na ito’y a)orihinal; b) malikhain; c) may pagkakaugnay-ugnay ang mga pangungusap; d) makatotohanan; e) napapanahon; at f) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa. Kahanga-hanga ang iyong ginawa! Magaling! Tunay nga na ikaw ay malikhain. Tiyak ko na sapat na ang iyong kaalaman tungkol sa maikling kuwento. Kung mayroon pang hindi malinaw sa iyo, muli mong balikan ang naging talakayan at mga gawain. Ngayon nakumpleto mo na ang araling ito, dumako ka naman sa susunod na aralin, ang dula (Aralin 2.3.2) Halina at simulan mo na ang panibagong aralin.

151

Isang tuluyan ang dula na kababakasan ng kulturang Pilipino ipinakikita rito ang paraan ng pamumuhay noon hanggang sa pag-unlad nito sa kasalukuyan, na naging pagkakakilanlan ng ating lahi. Sa Panahon ng Kasarinlan, naipakilala ng mga manunulat na ang dula ay hindi lamang para sa napakababaw na layuning magbigay ng kaaliwan, sa halip, ito ay maaaring mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos. Inaasahan na sa pagtatapos ng araling ito ay masasagot mo ang mga gabay na tanong upang makabuo ng mahahahalagang konsepto para sa aralin. Inaasahang ikaw ay makabubuo at makikibahagi sa pagtatanghal ng dula mula sa orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng isang tao/mga tao sa kasalukuyan batay sa mga kraytirya: a) kaangkupan, b) makatotohanan, c) masining, d) orihinal, e)kaangkupan ng tunog/props/costume, f) taglay ang mga bahagi ng dula, g) kahusayan sa pag-arte. Mga Gabay na Tanong 1. Masasalamin ba ang kulturang Pilipino sa mga dulang pantanghalan sa kasalukuyan? 2. Naging mabisa bang kasangkapan ng mga manunulat sa paghahayag ng kanilang damdamin, saloobin, opinyon at karanasan ang dula? 3. Bakit mahalagang malaman mo ang tamang paraan ng pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat?

GAWAIN 2.3.2.a: Pagkakatulad-Pagkakaiba Sa tulong ng Venn Diagram, ipakita at ilahad ang pagkakaiba at pagkakatulad ng dalawa sa mga uri ng panitikan. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat.

152

Pagkatapos mong mailahad ang pagkakaiba at pagkakatulad ng Maikling kuwento at Dula, sikapin mo namang sagutin ang hinihingi sa talahanayan. GAWAIN 2.3.2.b: Balik-tanawin… Balikan mo ang ilan sa araling napag-aralan mo upang masagutan mo ang dayagram.Gawin sa sagutang papel. MAIKLING KUWENTO

PANAHON NG AMERIKANO

PANAHON NG KOMONWELT

PANAHON NG KASARINLAN

PANAHON NG AMERIKANO

PANAHON NG KOMONWELT

PANAHON NG KASARINLAN

PAMAGAT PAKSA MAY -AKDA PANGUNAHING TAUHAN ARAL DULA PAMAGAT PAKSA MAY -AKDA PANGUNAHING TAUHAN ARAL

GAWAIN 2.3.2.c: Sang-ayon o Salungat

153

Sagutin mo ang sumusunod na mga gabay na tanong sa tulong ng discussion web. Malalaman mo ang wastong sagot sa pagpapatuloy ng iyong pag-aaral ng araling ito. Sang-ayon

Salungat Hanggang sa kasalukuyan nananatili pa rin ang kulturang Pilipino na masasalamin sa dulang pantanghalan mula sa Panahon ng Naging mabisang Kasarinlan kasangkapan ng mga manunulat sa pagpapahayag ng kanilang damdamin, saloobin, opinyon, at karanasan sa Dula. Mahalagang malaman mo ang tamang paraan ng pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat.

Nasagutan mo ba nang wasto ang mga tanong sa gawain? Kung hindi ka tiyak sa iyong naging mga sagot, ipagpatuloy mo lamang ang iyong pagtuklas sa bahaging ito ng aralin na makatutulong upang mapalawak pa ang kaalaman mo tungkol sa dula gayundin naman sa kaugnay na wika nito, ang pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat Para sa higit na pagkakaunawa mo sa aralin, halika at kilalanin mo ang isa sa napantanyag na manunulat sa Panahon ng Kasarinlan. Pagkatapos mo siyang makilala, basahin at unawain mo muna ang kasunod na dula na isinulat niya noong Panahon ng Kasarinlan.

154

Dionisio S. Salazar

Tubong-Nueva Ecija na ipinanganak noong Pebrero 8,1919 si Dionision Santiago Salazar. Nagtapos ng kolehiyo sa prestihiyosong Unibersidad ng Pilipinas (kursong AB) at Unibersidad ng Sto. Tomas (para sa kanyang MA). Isa siyang premyadong manunulat at hindi matatawaran ang kaniyang husay at galing, patunay na rito ang siyam (9)na nobelang kaniyang isinulat at nailathala na tunay namang maipagmamalaki natin. Nagtamo siya ng iba’t ibang parangal gaya ng Carlos Palanca Award, National Balagtas Award, Dangal ng Lahi sa Dula, Manila Cultural Heritage Award, TOFIL Awardee for Drama and Literature at iba pa. Siya ay tunay na huwarang manunulat ng makabagong panahon. Ang kaniyang mga dula ay isang obra maestrang maipagmamalaki nating lahat. Isa siyang premyado at walang katulad ang husay na manunulat na dapat ipagmalaki sa lahat. Ang kaniyang mga isinulat ay dapat tangkilikin sapagkat ito’y sariling atin.

O, nasiyahan ka ba sa iyong nabatid tungkol kay Dionisio Salazar? Sa pagpapatuloy, babasahin mo na ang dula, huwag mong kalilimutang sagutin ang mga tanong sa pagsasanay. Isagawa ang mga gawain sa bahaging ito. Bilang panimula, nais ko munang bigyan mo ng hinuha ang pamagat ng ating dula. Isulat sa papel ang sagot.

GAWAIN 2.3.2.d: Hinuha Mo…Hinuha Ko

155

Ang

aking

hinuha

sa

pamagat

ay

______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Matapos mong mabigyan ng hinuha ang pamagat ng ating dula, handa ka na para basahin ito. Basahin at unawain SINAG SA KARIMLAN ni Dionisio S. Salazar MGA TAUHAN : Tony ……………….. Binatang bilanggo Luis ……………….. Ang kanyang ama Erman ……………… Doming …………….. Mga kapwa bilanggo Bok ………………… Padre Abena ………Isang pari ng bilibid Miss Reyes ………… Isang Nars Isang Tanod PANAHON: Kasalukuyan TAGPUAN: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. ORAS: Umaga PROLOGO: Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula … Moog ng katarungan … Sagisag ng Demokrasya … Salaming pambudhi … Palihan ng puso’t diwa…Waterloo ng kasamaan… Hamon sa pagbabagong buhay …May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayu’t talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang dako’y may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan… Marami nang lubha ang mga pumasok at lumabas dito. Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatak…May sala o wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan…

156

PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahay ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras ang makikita rito. Ang dalawang nasa magkabilang gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawing kanan ay magkaagapay si Tony (19 na taon) at si Bok (29); sa gawing kaliwa naman ay naroroon si Mang Erman (45) at si Doming (30). May munting durungawang nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan. Hubad ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang mga bendang nasa kanyang tiyan at kaliwang bisig. May black eye rin siya. Si Bok na bilanggong labas-masok sa Bilibid, ay nakakulubong – may trangkaso siya. Si Mang Erman, na may apat na araw nang naooperahan sa almoranas, ay gising at waring nag-iisip. Naka-plaster cast naman ang isang paa ni Doming …Paminsan- minsa’y maririnig ang malakas ng paghilik ni Bok . Doming Ernan Doming Ernan Doming Ernan Doming Bok Ernan Doming Bok

Doming Bok Doming Tony Ernan Tony

: (Bibiling sa higaan, iiangat ang ulo, at tatanungin si Bok) tipaningmayap, lakas namang mag-ilik ni Bok. : (Mangingiti) Pasensiya ka na Doming. : Kelan pa kaya lalabas dito ‘yan, a Mang Ernan? Traga malas hang.BABAYING . Ba,sino ‘yan? …. (Ingunguso si Tony.) : Ewan, Hatinggabi kagabi nang ipasok ‘yan dito. Kawawa naman. Duguduguan siya. : OXO seguro ‘yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan naman seguro. (Mamasdang mabuti si Tony.) Mukhang bata pa. : At may hitsura, ang sabihin mo.(Mapapalakas ang hilik ni Bok.) : Tipaning – parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.) : (Biglang mag-aalis ng kulubong; pasigaw) Saylens! Magapatulog man kayo! Yawa…. : Si Bok naman. Konting lamig, ‘bigan. : Hisi lang, Tsokaran. : Tuluyan nang babangon: matapos mag-inat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i. Galaking sugat n’ya. (Titingnan si Tony.) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony.) : Kilala mo siya, Bok? : (Sabay iling) De-hin. Kung ibig yo gigisingin ko… : Ba, ‘wag!, (Makikitang kikilos si Tony.) O, ayan, gising na. : (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-ma—gandang umaga senyo… : Gayundin sa ‘yo. Este, ano nga’ng - ? : (Mauupo; mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony ho’ng pangalan ko. Tekayo!Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba?

157

Ernan : Ako nga. Tony : Nababasa ko’ng inyong mga akda. Hanga ako senyo! Ernan : Salamat, Tony. Bok : (May pagmamalaki) ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en only Bok –alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marai padrino. Yeba!… (Mangingiting makahulugan ang lahat.) Tony : Haharapin si Doming; malumanay) Kayo? Doming : Doming hang palayaw ko. Walang h-alyas . Bok : (Kay Tony) OXO? … Sigue – Sigue? … Bahala na? … Pawang iling ang itutugon niTony.) Beri-gud Ginsama ka a ‘ming Batsi Gang, ha? Tony : Salamat, Bok. Pero sawa na ‘ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa barkada’y –heto, magdadalawang taon na ‘ko dito sa Big House. Ernan : Mukhang makulay ang … Pewede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa ‘min ang iyong buhay? Bok : (Bago makapangusap si Tony) Holdi’t,Tony boy! … Ba’t nagalaslas ang imong tiyan,ber? At… teribol yang blakay mo. Yawa. Doming : (Mapapansin ang pangagasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo ba,Tony? Tony : (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver Boy kagabi.Nang hindi ako sumama’y sinuntok ako. Mabuti kanyo’t nailagan ko’ng saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib), kundi’y … nasirang Tony na ‘ko ngayon. Pero ang di nailaga’y yung sakyod ni Pingas … Nagpatay-patayan lang ako kaya … Aruy!

Ernan

: Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay. Tila lima ang patawirin. Ang iba’y nahuli. (Sa sarili) A,kalayaan, sa ngalan mo’y kay raming humahamak sa kamatayan ! (Kay Tony ) mabuti’t tumanggi ka, Tony, kundi’y … ‘tay kung masakit ‘yan ay saka na. Tony : Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito … (Hihinga muna nang mahaba.) Mula nang madala ko rito, e nag-iba na’ng takbong … Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan … Malaki’ng utang na loob ko ke Padre Abena … sa aking pagbabago… Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbabayaran …. Me parusa sa bawat kasalanan! Ernan : (May paghanga) May sinasabi ka, Tony! Bok : (Ngingiti – ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony; sa himig nagmamagaling) No dais, Tony, kun sila malalaki naganakaw milyun – milyun, ba. Sigi lang, ‘adre. Basta mi lagay. Basta mi padrino!

158

Tony Bok

Doming Ernan

Tony

Ernan

Tony Doming Bok Tony Bok Tony

Bok Tony

: Me relihiyon ka ba, Bok? : (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala kwenta ‘yan. Hm, dami, dami nagasimba, pero ginluluko sa kapwa. Dami gadasal, pero gin-nakaw, gin-ismagel,yawa. : Mabuti pay ‘way na tayo maghusap tungkol sa relihiyon. : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersyal. Paris ng iba’t ibang ismo, kaya … di dapat pagtalunan. : Pero, Mang Ernan, ba’t tayo matatakot magtalo? Kung walang pagtatalo, walang pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan, walang pagkakaisa. Ang mga taong di nagkakaisa’y pirming nagaaway. : Tama ‘yan. Ngunit ang pagtatalo’y dapat lamang sa taong malaki ang puso; hindi sa mga maliit ang pinagkukunan. Pero … pinahahanga mo ako, Tony! Nag-aaral ka ba ng batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa. : Elementarya lamang ho ang natapos ko. : Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalita. : Ber, ber, mga pare! ‘Yung istorya ni Tony! : Iimbitahin kita , Bok, isang araw, sa klase namin nila Padre Abena. Marami kang mapupulot doon. At pakikinabangan. Tiyak. : No ken du! Kun naytklab pa, olditaym! : (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya) Buweno…Ako’y buhay sa ‘sang karaniwang pamilya sa Tundo. Empleyado si Tatay. Guwapo siya. Pero malakas uminom ng tuba. At mahilig sa karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. ‘Sang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko; meron siyang kerida . Natural, nag-away sila … Umalis si Tatay . Iniwan kami. Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya. Balediktoryan ako… : (Sisingit) Balediktoryan? Siga ka. Yeba! : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong kapatid na babae. Malubha si Nanay. Naospital siya… Naghahanapbuhay naman ako. Pero, kulang din, kasi mahal ang lahat … Nakakahiya pero … dahil sa barkada’y natuto akong mandukot, mang – agaw, magsugal. Naglabas-masok ako sa Welfareville … Inilipat ako dito pagkatapos … Santaon na lang ang natitira sa senten’sya ko… A, ang tatay ko ang may sala ng lahat! … Mabuti nama’t idinistino ako ni Direktor sa ‘ting library. Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbasa ng –

159

Ernan Tony Doming Tony Ernan : Doming Tony Bok Tony

Ernan

Tony

Ernan Tony Ernan

Doming Ernan Bok Tony Ernan

Tony Ernan

: Magaling. Ang pagbabasa’y nakapagpapayaman ng isip. Sabi nga ni Bacon ay “Nakalilikha ng tunay na lalaki ang pagbabasa…” : Mahilig din ho akong magsulat. : Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa Tatay mo? : Mula nang umalis siya’y di na namin nakita. O nabalitaan kaya. Kinamuhian ko siya nang labis. Huwag naman. Hindi tama ‘yan. Ang ama ay ama kailanman. : Kung magkita kayo, hanong gagawin mo? : Ayoko na siyang makita pa! : Gaisip ko reliyuso ka. Ba’t ngani…? : ‘Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. Siya’ng dahilan ng pagkaospital ni Nanay. Ng pagkamatay ng aking kapatid… ng aking pagkakaganito! : Kung sabagay ay madaling sabihing “lumimot at magpatawad.” Subalit may kahirapan itong isagawa. Gayunmay’y walang hindi napag-aaralan, kung talagang ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mga naghangad ng aking pagbagsak. : Malaki ang inyong puso, Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng inyong puso. Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng iyong tingin. Pambihira kayo. : Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong kasawian ay ang di pagkakaroon ng anak? : Biyudo kayo? : Hindi, buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain. Mapagmahal. Mapagkakatiwalaan. Pero ang mag-asawang walang anak (Magbubuntunghininga) …napaka … hindi ganap ang kanilang kaligayahan. : Hilang taon na kayo, Mang Herman? : K’warenta’y singko na. : Tsiken pid! Ang akin lolo, sisenta na, gaaanak pa. (Maikling tawanan.) : Ga’no na kayo katagal dito, tabi ? … : Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam n’yoy kuwestiyon de prinsipyo ang ipinasok ko rito. Binayaran ko lang yung multa. – na sabi nga ni Bok ay tsiken pid lang – ay ligtas na ‘ko sa pagkakabilanggo. : E bat naman kayo namultahan? : Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng isang kapisanang pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga aklat kasaysayang mali-mali ang mga ulat, mga nobela, komiks

160

Tony Ernan

Tony

Ernan Tony Ernan Tony Ernan

Bok Ernan

Bok

Tony Ernan Doming Ernan Tony

at magasin at iba pa na nakaw lang sa iba ang nilalaman… Nahabla kami. At namultahan ng hukuman. Dahil nga sa prinsipyo’y inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong nakapagsusulat dito, kung sabagay. : Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Kay dami kung ibig sulatin kasi, e. : Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang batong may mataas na uri … Ituturing kitang parang tunay na anak. Mapapamahal ka rin sa king mabait na maybahay… Meron din kaming ilang ari-arian … pag-aaralin ka namin. : Ke buti n’yo! . . . Me pangako rin si Padre Abena. Pag – aaralin din daw ako. Pero…nakakahiya na atang pumasok sa klase. Baka tawanan. : Ang karunungan, iho ay walang kinikilalang edad. Ang totoo’y walang katapusan itong pag-aaral ng buhay ng tao. : Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan. : Ang dunong ay yaman, ikaw, hagdan, kapangyarihan. Walang marunong na nagkakaanak ng alipin. : Wala ring kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni Rizal, binaril – : Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayo’t dahil sa kanyang pambihirang katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan. Kailangan natin ang marunong na lider, Tony. Yaong taong matalino na’y makabayan pa. Hindi gahaman sa salapi’t karangalan. Hindi mapagsamantala yaong walang colonial mentality. : Kalunyal mantiliti? Anu ‘yun? : Diwang alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan. Walang sariling paninindigan.Wal- (Kagyat na matitigil dahil sa naririnig na takatak ng sapatos.) Bantay!… (Habang dumaraan ang may edad nang tanod ay walang imik sa magkakasama.) : (Pagkatalikod ng tanod) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip seguro magatakas tayo.Yawa. (Tawanan) Pano ngani?… Mi trangkaso… Lumpo (Titingnan si Doming) …Almoranas (Susulyapan si Mang Ernan) . . . Galaslas ang tiyan? Ingungususo si Tony.Tawanan na naman.) : Maiba ‘ko, Mag Ernan. Ba’t kayo naospital? : Hindi naman. : Sang tanong, Mang Ernan. Nagagawa bang makata? : Isinisilang sila, Doming …. Maalala ko nga pala! Di ba’t ikaw Tony ang tumula nang dumalaw itong minsan ang Presidente? : Ako nga ho.

161

Ernan Tony Ernan Doming Ernan Tony Ernan Tony Ernan Bok

Doming

Tony Doming Ernan

Bok Doming Tony Ernan Doming

Bok Ernan

: Ang binigkas mong tula’y – : Pilipinas, ke gandang tula. Alam kong kayo’ng gumawa niyon. : Ibig kong malaman mo na ang tulang iyo’y kasama sa lalabas kong aklat ng mga piling tula… kabilang na roon ang mga sinulat ko rito. : Hanong pamagat? : Sinag Sa Karimlan. : Sinag sa Karimlan? Wow, gandang pamagat! Bagay na bagay sa saaa … atin dito! Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang liwanag! : Walang taong hindi nalalambungan ng dilim. Lubhang makapangyarihan ang karimlan! Subali… naitataboy ang dilim! : Sana’y mabasa ko ‘yon!… : Bibigyan kita ng sipi. At marami pang iba. : (Nakahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na ang paksa)Ber, ber, Doming! Gin istorya mo naman pare…. (Titingnan at tataguan ng iba si Doming, bilang pagayon sa pahiwatig ni BOK) : Ako’y ahente ng seguro. Malakas ang aking komisyon. Sang haraw, buat sa hisang prubins’ya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero matutuwa ning asawa o, sabi ko. Sa kusina hako nagdaan. Pero hanong nakita ko? Sus, hang asawa ko’t matalik na kebigan hay… Uling-uli ko sila . Nagdilim hang aking tingin … Binaril ko’ng traydor nang tumalon sa bintana… Napatay ko siya. (Mapapasandal sa dingding pagkatapos). : At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon? : Hewan ko nga ba. (Magbububuntunghininga) : Nakikiramay kami sa ‘yo, Doming …. Alam mo Tony, ang bilangguan ay hindi lamang para sa mga nagkakasala . Ito’y para rin sa mga sinamaang palad. Sa mga kawawa. Sa walang malakas na naa… padrino, sabi nga ni Bok. : (May pananabik) Ber, ang imong waswas ? Seksi? : Para sa haki’y siyang pinakamaganda sa ‘ming bayan. Kinuha s’yang mag-hartista. Marami kong naging karibal sa kanya! : “Tapat ang puso mo’t di nagunamgunam na ang paglililo’y nasa kagandahan ” Sino nga, Mang Ernan, ang nagsabi niyon? : Si Balagtas, iho, ang “Sisne ng Panginay” : Hang sama, ng loob ko’y ‘yung pinakamatalik ko pang kebigan hang…(Haharapin si Tony.) Binata ka pa, Tony, hano? … Ikaw, Bok, binata rin? ‘Wag kayong pakakasal sa masyadong napakaganda. : A, p’wee sa akon gano. Todas lahi sila lahat pag ako ginaliko, hm… : Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na “A thing of beauty is a joy forever.” Dahil sa kagandaha’y daming tahanan ang nawasak at

162

Bok Tony Doming Bok Doming Ernan

Tony Ernan

Tony

Ernan Tony Ernan Doming Tony

P. Abena

Bok Tony

patuloy na mawawasak. Daming pagkakaibigang napuputol. Daming kataksilang nangyayari! …. Kung totoong nagbibigay ng inspirasyon ang kagandahan, totoo ring lumalason ito. Pumapatay! : Asan ngayon ang imong misis Dom? : Magsasama kayo uli? Paglabas mo? : Indi na. Hisinusumpa ko! : Ilan ang imong anak? Sino gid gaalaga? : Wala. “Yung panganay namin ay namatay sa eltor. : Tungkol sa kaibigan. Sadyang mahirap silang harapin. Lalo na ngayong namamayani ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan. pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang maraming Diogenes! (Dahil a hindi lubos na maunawaan ni Bok ang marami sa kanyang naririnig, mahihiga na siya’t magbabalot ng kumot.) : Pa’nu hu makikilala ang tapat na kebigan? : Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay sa mga oras ng kagipitan. Ng pangangailangan. Nang pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat na kaibigan. Lagi siyang handang magbigay. Magpakasakit. : Paris ni Damon at Pityas, ano ho ? … Ba’t nga kaya napakaraming mapagkunwari? Ke raming marumi na naglilinis-linisan . At meron pang kaya lang nagbibigay e dahil me inaasahang tubo o gantimpala. May – : “ – nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulis ay pulpol.” : Me kunwari’y nagkakawanggawa, pero saan ba’y ibig lang maperyodiko ang kanilang retrato o pangalan. : Kaya nga kaibigan natin ang moral regeneration pagbabagong –buhay. : Napapansin kong alos pare-ong pare-o hang takbo ng hisip mo, Tony , ke Mang Ernan. : P’wera bola, Doming! Malayong – (Mauuntol ang sasabihin dahil sa paglitaw ni Padre Abena ) Aba si Padre Abena ! Magandang umaga po Padre. : Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang taas ni Padre Abena. Isa siya sa pari ng Bilibid. Mag-aapatnapu na siya, Maamo ang kanyang mukha at malamig ang tinig. Nakasutana siya. At nakasalamin habang lumalapit ) Tony, totoo bang? … may sugat ka sa tiyan ! .. sa braso! May blak-ay ka! : (Maliksing babangon) kondi magapatay-patayan ‘yan, Padre tay-pa na . : Totoo po’ng sabi ni Bok, Padre. Ganon nga ‘ng ginawa ko kaya lang iniwan ng mga tigasin.

163

P. Abena Tony P. Abena

Tony P. Abena Tony Ernan

P. Abena

Tony P. Abena

Tony P. Abena

Tony P. Abena

P. Abena Lahat Tony

: Laking pagsisi ngayon ng mga nabigong mapupusok. : Sadyang walang unang sisi, Padre, E-e-e- … pa’no po ngayon , Padre maaabsen ako sa ‘ting klase? : Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang pinakamarunong sa lahat, a…Natutuwa ako’t hindi ka naganyak sumama kagabi. : Padre, hindi ko mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa ‘kin! Gayundin ang ke Direktor. :Salamat, anak. Huwag kang makalimot sa Diyos Ang tumatawag ay dinirinig. Ang napakupkop ay tinatangkilik. : Padre, ke buti-buti n’yo ! … Siyanga pala, si Mang Erna’y ibig ding …Wala raw silang anak. : (Maagap) Totoo, padre, ang sinabi ni Tony. Gayunma’y kung may usapan na kayo’y… Padre, kami ng maybahay ko’y labing limang taong umasa, nagnobena, namintakasi upang magka-anak, subalit… Aywan ko ba kung bakit agad akong nagkaamor kay Tony. :Talagang isa sa marami ang batang iyan . Masunurin siya. Matulungin.Mapagkakatiwalaan at matalino. Balak ko sanang pagpariin siya dangat ibang kurso ang kanyang ibig. Natutuwa ako’t kayo’y – : Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang ama-amahan? : Bakit hindi ? Mabuti nga’ng gayon at maraming titingin sa ‘yo. Pagdating naman ng araw ay… kagustuhan din ng tatay mo ang mangyayari. : (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob, Padre Sinabi ko na senyong wala ‘na akong Tatay! : Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang damdamin. May lambong ka pa ng karimlang … A, ‘di na nga bale. Maiba ako, malalim bang naging sugat mo, Tony? : Sabi ng doktor e di naman daw napinsala ang aking bituka. : Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong maggagagalaw at nang hindi dumugo. (Sa bahaging ito’y aalingawngaw ang isang malakas na pagpapagibik buhat sa ibang panig ng ospital. Matatahimik ang lahat at makikinig sana) “Tubig! Tubig! Mamamatay na ‘ko sa uhaw! Tubiggg! : Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang nagpapagibik na ‘yon.(Susundan ito ng alis .) : Adyos, Padre. : ( Sa sarili) Ke bait niya. Salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring tulad niya …Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral … kung sakali…

164

Ernan

Tony Ernan

Bok

Tony

Bok Ernan Bok

Ernan

Bok Doming

: Sadyang mabait si Padre Abena. Sana’y paris niya ang lahat ng alagad ng pananampalataya … Pero, tingnan mo, Tony: sa karamihan ng kanyang gawain ay hindi mo siya makakapiling sa lahat ng oras, samantalang ako … Tuturuan kita ng pagtula. Ng pagsulat. Pananalumpati. Pag – aaralin kita hanggang ibig mo. Kailangan naming mag-asawa ang tagapagmana. : Paumanhin ho, Mang Ernan… Bukod sa makata, ano ho ba’n – : A, ako’y peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa Maynila. Kaanib sa ilang samahang pangwika, pangbayan, pangkultura … May malaki akong aklatan –magugustuhan mo …. Guro naman sa piyano ang aking maybahay. Magkakasundo kayo. Teka, ayan na’ng ating butihing angel! ((Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa pumapasok na nars. Magbibigay galang ang lahat. Ilalapag ng simpatika’t batang-batang nars ang lalagyan ng mga gamot. Isa-isa niyang titingnan ang temperatura ng naroong apat na pasyente. Hindi iintindihin ang may paghanga’t pagnanasang tinging iniuukol sa kanya – lalo na si Bok. Alam niyang sa kaharian ng mga lalaki, ang pangit mang babae ay nagiging pulot gata. Aalis siya pagkabigay ng kaukulang gamot sa mga may karamdaman) : (pagkatalikod ng nars) Wow! Talagang da-magan si Miss Reyes! Kung magaibig lang siya ngani sa akon, pero … ginsama ang akon record. Yawa. : Bok, si San Agustin , bago naging santo ay naging isang pusakal munang magnanakaw … Tandaan mo’to, Bok. Higit na marangal ang masamang bumuti kaysa mabuting Sumama. : Galalim man ang imong Tagalog! : Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok (Tawanan) : (Matatangay na rin ng biruan) Tama ka Mang Ernan. San Bok (pagdadaupin ang mga palad sa tapat ng dibdib, titingala ng bahagya at pipikit ) … santo santo gid ng mga holdaper! .. Nakakahiya, yawa. (Tawanan na naman.) : P’wera biro, napansin kong may ibig sabihin ang tinginan ni Tony at Miss Reyes. Lalaban ako ng pustahan na … (Haharapin si Tony.) Magtapat ka Tony, may pagkakaunawan na kayo ni Miss Reyes, ano? (Ngingiti lamang ng makahulugan si Tony at ang palihim na pag-sang-ayon sa pamamagitan ng pagtaas ng kilay ay mapapansin din nina Bok at Doming.) : Jackpot ka, Tony boy! Tsk, tsk, talaga man materyales pwerte si Miss Reyes. Inggit ako sa imo. : Listo ! Ayan na naman hang-tay-ban! Darating ang dati ring tanod.)

165

Tanod Tony Tanod Tony Tanod Doming Tony Tanod Tony Ernan Doming Bok Tony

Ernan

Luis

: (Sa may pintuan) Antonio Cruzada! : (Itataas ang kanang kamay) Sir! : Miron kang bisita, adding. : Bisita? Asan Sir? Sino ho siya? Kilala ba n’yo sir? : Iiling at susulyapan si Mang Ernan) Siguro sing, idad sa kanya. : Kuwarentay singko. : Papunta na ba rito, sir? : Wen adding. (Aalis. Lalabas sa pintuang pinapasukan.) : (Kunut-noo) Sino kaya ‘yon? … Ba, siya ang una kong dalaw sa loob ng dalawang taon. : Baka … Tatay mo na ‘yun, Tony) : Baka naman hisang kamaghanak. : (Mapapabangon na naman) G’wapo bang imong derpa? Paris moTony? : (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunawaan ang tanong ni Bok; sa sarili) Pa’no niya malalamang narito ako? …. Anim na taon!… City Jail … Welfareville … Muntinlupa… Imposible! Hindi. Hindi maaaring siya! (Halos pasalubong) Huwag Mo pong itulot,Diyos ko! : Sino man’yon ay may kapit siya. Kung di’y ‘di siya makatutuloy dito. Ayun! Siya na Siguro ‘yung dumarating! (Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony. Kasama niya ang dating tanod. May kataasan si Mang Luis, nakasalamin siya ng may kulay. Mababasa sa kanyang anyo na siya’y dumanas o dumaranas ng maraming suliranin. Isang manhid na barong tagalog ang kanyang suot. Sunog ang kanyang balat, gayun may halata rin ang kanyang kagandahang lalaki. Magaapatnapu pa lamang siya subalit mukha nang lilimampuin. Pagagalain niya ang kanyang sabik na paningin. Pagkunwa’t ituturo naman ng tanod para sa kanya ang pinaghahanap na hindi kaagad mamumukhaan. Pagtatama ng kanilang tingin ang anaki nakatanaw ng multo si Tony. Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugod na lalapit ang ama sa anak.) : (Madamdamin) Tony, anak ko! …(Walang imik na pagyayapos ang tila natatandaang si Tony. Magpapalipat-lipat ang kamay ng naluluha sa galak na ama sa buong katawan ng mutyang anak. Pagkaraan ng ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang kibong magwawala si Tony. Kahit nakararamdam ng kirot at tatayo siya’t uurong ng ilang hakbang. Tutop niya ang sugat sa tiyan. Tiim ang kanyang mga bagang, may apoy sa mata at iaalon ang kanyang dibdib. Mapapansin ni Mang Luis ang mga sugat at “black-eye” niya.)

166

Luis

Luis

Tony Luis Tony Tony Luis Tony Tony

Luis Tony

Bok Tony

: Anak ko, napano ka? (Hindi rin tutugon si Tony. Patuloy ang pananalim ng kanyang sulyap, ang panginginig ng kanyang ugat sa kalamnan ng kanyang panga, ang paninikip ng kanyang dibdib. Samantala’y walang kibuan ang lahat, bagaman mataman silang nagmamasid at nakikiramdam) : Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang ako’y makita? Pagkaraan ng may anim na taon? (Buhat sa kinatatayuan ay hindi rin iimik o titinag si Tony. Unti- unti siyang lalapitan ng ama.) : Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag! : (Matigigil!) Anak, di mo ba … Ako ang Tatay mo… : (Palibak) Tatay? … Hm, ang nakilala kong ama’y anim na taon nang p-p patay ! : Sayang lang ang inyong pagod! : Lalapit pa ng isang hakbang; titigil) anak, patawarin mo ‘ko… : Inuulit ko: wala na akong,, ama! …. (Lilingon sa gawi ng bintana.) Mula nang iwan n’yo kami dahil sa ‘sang – :(Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama) Dahil sa kerida’y sapin-saping hirap ang aming dinanas …lalo na’ng aking Nanay … Pati pag-aaral ko’y natigil …Ano’ng gagawin ko? Me sakit si Nanay … Me sakit si Baby … Nagkasangla-sangla kami … At nang lumao’y wala nang ibig magpautang sa ‘min … ‘Sang araw e napilitan akong … Nang– agaw ako ng bag. Nahuli ako. Nagmakaawa ako at pinatawad naman. Subalit …. nang dumating ako sa - amin ay … (mababasag ang tinig) patay nang kapatid ko! Sa tulong – : Nahihilam na sa luha) Tony, husto na ! … U-utang na loob … A-a alam ko na’ng lahat! … : (Hindi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng mga kapitbahay e nailibing din si Baby… Naospital si Nanay … Walang ibig kumupkop sa ‘kin … Baka raw me T.B. rin ako … Ako’y naging kanto boy, nabarkada, hanggang … Natuto ako ng iba’t ibang paraan ng pagnanakaw … Natikman kong matulog nang walang unan …magtago sa ilalim ng tulay … : (Mabilis na papatlang) Tsiken pid ‘yan, Tony! : (Wawalaing – bahala si Bok) Subalit me wakas ang lahat … Mula sa city jail e nalipat ako sa Welfareville. Naglabas-masok ako ro’n … Nang magdisiotso ako’y heto …Magdadalawang taon na ‘ko rito … (Hihinga ng mahaba at malalim . Tutop pa rin ng kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin nang tuwiran ang lumuluha’t mistulang korderong ama. Makapangyarihan.) Kayo na dapat kong tawaging ama ay tinatanong ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ‘ming mag-iina kung kayo’y tumupad senyong tungkulin?…

167

Luis Tony Luis Tony Luis

Tony Luis

Tony

Luis Tony Luis

Tony Luis

Tony

: H-hindi ko na – hindi ko na kayo iiwan … K-k kelanman ! : Pangako, hm … Daling sabihin, daling sirain… : Nagbalik ako upang – upang pagsilbihan kayo habambuhay … : (Patuya) Ba’t di kayo bumalik senyong magandang kerida? : (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan n’ya ako – ang taksil! – nang hindi ko na masunod ang kanyang kapritso … Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang nalabuan kong isip. Ngayo’y – : Huli na ang lahat! : Ang sakit mong magsalita, anak…alam mo bang limang buwan kitang pinaghahanap?… At nang malaman kong narito ka’y nilakad kong … Nangako si Senador Bigat na mabibigyan ka ng parole. : (Dahil sa ibang iniisip ay hindi maunawaan ang huling sinabi ng ama) Ewan ko kung si Nanay e buhay pa o patay na. (Pasigaw naman) Kayo! Kayo ang sanhi ng kanyang kasawian! Aru-aruuuyyy! : Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita na kami. Magaling na siya. : Magliliwanag ang mukha) Buhay! Salamat sa Diyos! : (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony) Pinatawad na n’ya ako. At nagkasundo nga kaming hanapin kita. Anak, magsama-sama tayong muli! : Mahal ko si Nanay, ngunit kayo… Ibig ko pang mamatay kesa sumama sa senyo! : (Mawawala ang pagtitimpi at paghaharian ng damdaming –ama. Isang matinding sampal ang ibibigay kay Tony). Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging ito’y nganingani nang lundagin ni Bok si Mang Luis danga’t makakambatan siya ni Mang Ernan na huwag manghimasok. Sa sandaling ito’y nakatalikod naman at nasa may labas ang tanod. Mapagwawaring ang nagawang kabiglaan, mabilis na lalapitan ang anak. Iigtad naman si Tony.) Patawarin mo ‘ko, anak! : (Matapos pahirin ang likod ng palad and dumudugong bibig) Lalo lamang ninyong pinalalayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod.) (Tigib-pagsisisi at panunumbat sa sarili, walang malamang gawin o sabihin si Mang Luis. Naroong pisilin ang mga kamao; naroong muling tangkaing lapitan ang nagmamalaking anak; tanawin sina Mang Ernan na parang nagpapahabag at nagpapatulong. Wala namang imikan ang nangamamasid. Pagkuwa’y walang kibong lalabas. Titigil sa may pintuan. Titigil sa may pintuan upang linguni’t pag-ukulan ng may pagmamahal sa titig si Tony. Wala namang kamalayan ang nagugulumihanan ding si Tony sa mga ikinikilos ng kanyang ama. Muling babalikan ni Mang Luis ang nakatungong bunso subalit hindi maisasagawa ang balak na

168

Ernan

Tony Ernan

Tony Bok Doming Bok Ernan

Tony

Ernan

Tony

Ernan

Bok Doming

pagyapos dito. Mapapabuntunghininga na lamang at tiim-bagang na aalis. Magkakatitigan sina Mang Ernan, Bok at Doming. Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang nauupo sa gilid ng kanyang teheras Si Tony. Kagat niya nang mariin ang kanyang labi.) : (Malumanay subalit madamdamin) Ang buhay, Tony, ay batbat ng iba’t ibang uri ng pagsubok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa kakambal na pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana ay pinagtatampuhan ng tagumpay. : Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar ko’y – : Nauunawan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Mahihipo ang dugong nagmumula sa sugat sa tiyan.) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Pakitawag mo nga ang doktor…(Kay Tony) Mabuti’y mahiga ka. Siguro’y maaampat ‘yan. : (Habang nahihiga) Walang anuman ito Mang Ernan. : (Nakaupo pa rin subalit nakabalabal na ng kumot) Hm… tsiken pid ‘yan. : Sabagay, hakuman ‘yang nasa lugar ni Toni’y – hewan ko nga ba… : Bilib gid ako sa imo… Gas-mati ka. Y-y-yeba! …. : (Habang bumabalik sa kanyang teheras; sa sarili) A, kung masusunod lamang ng mga tao ang Panalangin ni San Francsico ng Asisi, sana’y – : Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan) Pagkaganda –ganda nga ng “Panalangin ni San Francisco” … Bathala, gawin Ninyo akong … kasangkapan … Kung saan may galit – : (Maagap) Bayaang nakapaghasik ako ng pag-ibig. Ang isang maganda pang bahagi’y ‘yung … “Nasa pagbibigay ang ating ikatatanggap … nasa pagpapatawad ang ating kapatawaran … “ : (Mabilis) Mang Ernan… Madali ngang sabihing “Lumimot at magpatawad, “ ano ho? Pero, ar – ruyyy … (Mapipikit at aasim ang mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.) : (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punung-puno yaon ng dugo) Tony!(Kagyat na nalalapitan ang binata at pagyayamanin.) Doming! Bok! Pakitawag n’yung doktor! O nars! Madali kayo! … : Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals –wals ‘yan! : (Patikud–tikod na lalabas subalit doon pa’y sisigaw na) Nars! Nars! Narrsss!…(Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na sigaw ni Doming. Agarang lalapatan ng pampaampat ng dugo ang sugat ni Tony. Samantalang nagamutan sila ay siya namang paglitaw

169

sa may pintuan ng magkasamang P. Abena at Mang Luis.Walang imik silang magmamasid.) Nars : Sariwa pa’ng sugat mo, kaya huwag ka munang magsalita nang malakas. At huwag kang maggagalaw ha, Tony? Tony : Paglabas ko rito’y pupunta ‘ko senyong bahay, ha, Lyd? A, Miss Reyes pala! Nars : Sabi na’t puwera muna ang salita. Pag sinuway mo ‘koy … Sige ka, hm… Tony : Okey. (Pipikit dapwat muling didilat. Masusulyapan si P. Abena. Magpapalitan sila ng ngiti.) Nars : O, hayan , tapos na. Be good, ha, Tony? Promise? Tatango ang binata; hahanda siya sa pag-alis.) Tony : Maraming salamat, L-Ly – Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman ! Alam mo na iyan … matagal na. ( Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagkat natatakpan ito ng papalapit na pari.) P. Abena : Magkakilala pala kayo ni Miss Reyes …. Mabait at masipag ang batang ‘yan. Paris mo… Tony : Siya nga po ang babaing handa kong … Bok : (Makahulugan ang ngiti) tingin ko’y ayos na Silang dal’wa, Padre. P. Abena : Hindi masama Pabor ako. Saglit na titigil; kay Tony, sa ibang tinig) Anak, ang tatay mo’y … nagkita kami. nakiusap siyang Tony : Malilimutan ang lahat; mapapabagong bigla’t puputulin ang pagsasalita ng kausap) Padre! … Na naman? (Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan na lang siyang mapapailing; subalit maagap namang maaalayan si Tony. Si Mang Luis naman, naroon pa rin sa may pintuan, ay mapapabuntung-hininga’t mapapakagat labi sa namamalas na katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang paglapit. Si Miss Reyes naman na hindi pa tuluyang nakakalayo ay magaganyak na manood sa tagpong yaong may pangako ng kapanabikan. Lalapitan si Tony at masuyong pagsasabihan.) Nars : Tony, di ba’t sabi ko sa’yo’y huwag ka munang gagalaw ‘pagkat makasasama sa ’yo? Tony : Patawarin mo ‘ko, Ly – est, Miss Reyes. Nars : (Tatanguan si Tony) Patatawarin kita pero sa uli-uli’y.. Sige, higa na. (Susunod na sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang mag-ama. Matagal silang magkakatinginan. P. Abena :(Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes, nakapagpapatawad….

170

(Hindi tutugon si Tony. Mapapatango siya. Ganap na katahimikan . Walang kakurap-kurap, at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon. Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi. Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayo’y nakayupyop sa bisig ni Padre Abena. Magaling sa sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siya’y unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama. Ngayo’y may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony. May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi. At sa isang kisap-mata’y mayayapos siya ng kanyang ama. Masuyo, madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap. Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat . Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labi’t mapapatungo ng marahan. Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama, titingala ng bahagya at pangiting bubulong.) Nagustuhan mo ba ang dulang iyong binasa? May nabago ba sa iyong saloobin at pananaw sa buhay matapos mong mabasa ang dula? Kaugnay ng akdang ito, iba’t ibang gawain ang inihanda ko para sa iyo. Higit nitong mapalalawak at mapalalalim ang iyong kaalaman. GAWAIN 2.3.2.e: Kasingkahulugan(Talasalitaan) Basahin ang mga pariralang hango sa dula. Ibigay ang kahulugan ng mga salitang may salungguhit. Piliin sa

ang kasingkahulugan ng mga ito at gamitin

sa sariling pangungusap. Gawin sa papel. 1. nagbakbakan naman seguro. Pangungusap:____________________________________________ 2. masyadong kontrobersiyal Pangungusap:_____________________________________________ 3. nalalambungan ng dilim. Pangungusap:_____________________________________________ 4. paglililo’y nasa kagandahan

171

Pangungusap:_____________________________________________ 5. walang pagkukunwari Pangungusap:_____________________________________________

naglabanan pagpapanggap pagtataksil

natatakpan

nakakubli Mainit na pinaguusapan GAWAIN 2.3.2.f: Sa Antas ng Iyong Pag-unawa Bilang pagpapatunay na naunawaan mo ang iyong binasa, sagutin mo ang sumusunod na mga tanong/gawain. Isulat ang sagot sa iyong notbuk.

1. Ilarawan mo ang pagkilos, pananalita, saloobin at paniniwala ng mga tauhan sa dulang iyong binasa. Gawin mong batayan ang kasunod na tsart. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat.

2. Mga Tauhan

PAGKILOS

PANANALITA

PANINIWALA

SALOOBIN

Tony Ernan Doming Bok

3. May katuwiran ba si Tony na itakwil ang kaniyang ama? Ipaliwanag. 4. Halimbawang nagkamali ka, paano mo ito maitutuwid? 5. Sa iyong palagay, bakit maraming tao ang napipilitang gumawa ng mga bagay na labag sa batas?

172

6. Kung ikaw si Tony, paano mo haharapin ang iyong ama sa likod ng kaniyang mga pagkukulang sa inyong pamilya?

7. Anong kalagayang panlipunan ang masasalamin sa dula? May pagkakatulad o pagkakaiba ba ito sa ngayon? Gawin sa papel. NOON

KALAGAYANG

NGAYON

PANLIPUNAN

8. Isa-isahin ang mga bahagi ng dulang “Sinag sa Karimlan” na nagpapakita sa katangian ng isang dula. Gawin sa papel.

9. Makatuwiran ba o di-makatuwiran na isisi ng isang tao sa kaniyang kapwa ang masaklap na nangyari sa kaniyang buhay? Bakit?Isulat sa papel ang sagot.

173

10. Sa iyong palagay, naging mabisang kasangkapan ba ng mga manunulat sa panahong ito ang Dula sa paghahayag ng kanilang damdamin, saloobin, opinyon at karanasan? 11. Anong uri ng Dula ang iyong binasa? Ilahad ang mga katangian nito.

URI NG DULA

MGA KATANGIAN -

12. Tukuyin ang nais sabihin ng may-akda. Punan ang tsart. Gawin sa papel. Sa Sarili

Sa Ibang Tao

Sa Lipunang Ginagalawan

Ang binasa at tinalakay nating akda ay isang halimbawa ng Dula. Maliban sa Sarsuwela na isa sa uri ng dulang pantanghalan na ipinakilala sa iyo sa naunang aralin (Panahon ng Amerikano), may iba pang mga uri ang Dula. Basahin mo ang kasunod na karagdagang mga impormasyon tungkol sa dula at pagkatapos gawin mo ang kasunod na mga gawain. Ang anumang uri ng dula ay binubuo ng mga sangkap na nagpapatingkad dito kung kaya’t nararapat lamang na ang isang dula ay hindi magkulang ng

Ang dula ay isang akdang sa pamamagitan ng kilos at galaw sa tanghalan ay

sangkap sapagkat ito ang nagsisilbing haligi nito upang lalong makatayo nang

naglalarawan ng isang kawil ng mga pangyayaring naghahayag ng kapana-panabik na

buong husay at makulay. rin ng angibang nagdudulot ng kawilihan sa mga manonood. a) bahagi ng buhay ng tao.Ito Gaya katha, ang dula ay lumilibang, nagbibigay-aral, Tanghalan-lugarkung at saan nagaganap ang Higit mga napangyayari sa ang isang pumupukaw ng damdamin humihingi ng pagbabago. nakapagpapakilos dula pagtatanghal; b)akda iskripitinuturing pinakakaluluwa ng isang dula, ng at kaysa sa ibang sapagkat bukod sananaririnig ang mga salita, nakikita pa lahat ang kilos galaw sa tanghalan. pangyayaring isinasaalang-alang o nagaganap sa isang pagtatanghal ay naaayon sa

iskrip; c) aktor- gumaganap at nagbibigay-buhay sa dula, sila ang nagpapahayag ng mga diyalogo, nagsasagawa ng mga aksyon at nagpapakita ng mga emosyon sa mga manonood; d) direktor- nagbibigay ng interpretasyon at nagpapakahulugan sa isang iskrip; e) manonood- mga saksi o nakapanood ng isang pagtatanghal; f)

174

eksena- ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpoang pagpapalit ng mga pangyayari sa dula.

Nakatulong nang malaki ang Dula sa pagpapasigla at pagpapaunlad ng panitikan sa Panahon ng Kasarinlan. Naging daan ito upang malinaw na mailarawan ng buo ang kulturang Pilipino at kanilang pangkasalukuyang kalagayang panlipunan. Naipakilala nila ang dula na hindi lamang para sa napakababaw na layuning magbigay kaaliwan kundi maaaring mabisang kasangkapan sa pagbibigay ng kamalayang panlipunan, sa paggising ng damdamin at sa pagpapakilos. Mga Pahayag ng Pagsang-ayon at Pagsalungat Samantala, kaugnay nito ang pagiging interaktibo ng tao sa pagbibigay ng sariling opinyon o reaksiyon hinggil sa kaniyang naranasan, nakita o napanood, Isang ito upang kapaki-pakinabang ang pakikilahok sa anumang narinig at nabasa. Saparaan pagbibigay ng maging tiyak na reaksiyon sa mga ito, karaniwang humahantong sa pagsang-ayon o pagsalungat. Basahin ang mga impormasyon usapan o pagbibigay ng mga pala-palagay, opinyon o ideya o kaisipan. Sa paraang ito, tungkol sa tamang paraan ng paggamit ng pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat. mahalagang malaman natin ang mga pananalitang dapat gamitin sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat. Sa pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat ay makabubuting pag-aralan o pag-isipan munang mabuti at magkaroon ng malawak na kaalaman ukol sa isyu. Iwasang gumawa ng desisyong hindi pinag-iisipan at maaaring dala ng desisyong itinutulak ng nakararami. Halimbawa: *Pahayag na karaniwang nagsasaad ng pagsang-ayon Sang-ayon ako. Tama. Iyan ang nararapat. Pareho tayo ng iniisip. Ganyan din ang palagay ko. Oo. Tunay *Pahayag na nagsasaad ng pagsalungat Hindi ako sang-ayon. Mabuti sana ngunit. Ikinalulungkot ko ngunit. Nauuwaan kita subalit. Bakit di natin. Ayaw

175

Upang matiyak natin ang iyong pag-unawa sa tamang paraan ng paggamit ng pahayag na pagsang-ayon at pagsalungat, maaari mo ng sagutin ang hinihingi ng tanong/gawain . GAWAIN 2.3.2.i: Reaksiyon 1 / 1 Isulat ang reaksiyon ng mga tauhan sa pangyayari mula sa dula.Gawin sa papel. a.Pananaw ni Mang Ernan sa buhay b.Pagbabago ng kaisipan ni Tony sa kaniyang ama c.Hindi naibigan ni Bok ang ginawang pagsampal ng ama ni Tony d.Naging tugon ni Padre Abena sa ginawa nina Tony at Mang Luis GAWAIN 2.3.2.j: Ilahad Mo, Opinyon Mo Pumili ng isa sa sumusunod na paksa at ilahad ang opinyon mo hinggil dito. Gumamit ng mga pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat at salungguhitan ang mga ito. Sa tulong ng debate, ilahad ang iyong opinyon sa sumusunod na paksa. a. Dapat basahin at pag-aralan sa klase ang maikling kuwento at dula. b. Dapat magkaroon ng tamang batas para sa mga inosenteng indibidwal na nakukulong c. Dapat magkaroon ng pantay na karapatan ang babae at lalaki GAWAIN 2.3.2.k: Sumasang-ayon…Sumasalungat

176

Suriing mabuti ang mga pahayag. Sumasang-ayon o sumasalungat ka ba sa mga ito? Lagyan ng tsek ( / ) ang kahong katapat ng iyong sagot at saka ipahayag ang iyong pangangatuwiran sa patlang. a. Ang pagpapatawad ay mahirap gawin. Sumasang-ayon ako Sumasalungat ako Ang

pangangatuwiran

ko

ay

_____________________________________________________________ _____________________________________________________________

b. Lubos na nakatutulong sa pagbabagong-buhay ng isang tao ang relihiyon. Sumasang-ayon ako Sumasalungat ako Ang pangangatuwiran ko ay _________________________________ ______________________________________________________________ c. Ang tao ay sumasama dahil sa kaniyang kapwa. Sumasang-ayon ako Sumasalungat ako Ang pangangatuwiran ko ay _________________________________ GAWAIN 2.3.2.l: Halaga ng Wika Bakit mahalagang matutuhan mo ang tamang paraan ng paggamit ng mga salitang nagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat? Pangatuwiranan.

177

Naging madali ba sa iyo ang pagsagot sa gawain? Alam kong kayang-kaya mo ito. Minsan pa ay magkaroon ka ng pagtataya sa iyong kaalaman sa mga naging aralin sa tulong ng sumusunod na gawain. GAWAIN 2.3.2.m: Ilahad…Pananaw Mo Ilahad ang iyong pananaw sa tanong na nasa loob ng bilog

Masasalamin pa ba ang kulturang Pilipino sa mga dulang pantanghalan sa kasalukuyan?

Naging mabisa bang kasangkapan ng mga manunulat sa paghahayag ng kanilang damdamin, saloobin, opinyon at karanasan ang pagsulat ng Dula?

Bakit mahalagang matutuhan mo ang tamang paraan ng pagpapahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat

GAWAIN 2.3.2.n: Bisa sa Isip, Damdamin, Kaasalan

178

Buuin ang pahayag batay sa bisang pangkaisipan, bisang pandamdamin at bisang pangkaasalan buhat sa dulang napag-aralan. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat.

Matapos mong mapalalim ang iyong pag-unawa sa aralin, handa ka nang ilapat ang iyong mga natutuhan sa susunod na bahagi. GAWAIN 2.3.2.o: Buhay Ko, Buhay Mo Sa Likod ng Iskrip Subukin mo na ngayon ang panghuling gawain sa araling ito. Bilang pagtataya sa iyong natutuhan, isabuhay mo ito sa tulong ng gawaing ito. Bilang presidente ng Samahan ng Mandudula sa inyong paaralan, ikaw ay naimbitahang dumalo sa gaganaping seminar-worksyap tungkol sa “Dula at Dulang Tagalog sa Modernong Panahon”. Isa sa bahagi ng naturang seminar ang pagpapanood ng isang video clip tungkol sa buhay ng isang artistang nagwagi bilang pinakamahusay na aktres o artistang babae sa larangan ng indie film. Batay sa napanood, gagawa ka ng orihinal na iskrip na naglalarawan ng ilang pangyayari sa buhay ng naturang aktres at pagkatapos itatanghal ito sa gitna ng mga manonood bilang awput. Tatayain ito batay sa mga kraytirya: a) kaangkupan, b) makatotohanan, c) masining, d) orihinal, e) kaakmaan ng tunog/props/costume, f)

179

taglay ang mga bahagi ng dula, g) kahusayan sa pag-arte at h) nagagamit ang pahayag ng pagsang-ayon at pagsalungat. Magaling! Naisagawa mo nang buong husay ang naturang gawain. Sa bahaging ito tapos na nating talakayin ang maikling kuwento at dula, mga panitikang maging sa kasalukuyan ay dapat na bigyang-pansin. Balikan mo ang naging mga gawain at ihambing ang iyong inisyal na ideya sa naging takbo ng talakayan. Ilan sa mga ito ang wasto? Kung halos lahat ay nakuha mo nang tama, binabati kita!. Kung hindi naman ay mayroon ka pang pagkakataon na muli itong balikan upang maiwasto ito. Ngayong alam mo na ang mahahalagang ideya/konsepto ng dalawang araling ito, ihanda mo naman ang iyong sarili sa susunod na gawain kung saan magkakaroon ng pagtataya kung paano mo naunawaan ang naging mga aralin. Ilipat Layunin mo sa bahaging ito ang ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sa dalawang aralin. Tatayain ito sa pamamagitan ng sumusunod na gawain. Ikaw ay opisyal ng Sangguniang Kabataan (SK) ng inyong barangay na naimbitahang maging panauhing tagapagsalita sa gaganaping programa para sa

Foundation Day ng iyong lungsod. Layunin mong makapaghatid sa kanilang kaalaman tungkol sa kultura at kalagayang panlipunan ng inyong barangay na katatapos lamang tanghalin bilang Most Outstanding Barangay ng Taon. Gagamitin mo bilang presentasyon sa inyong pagsasalita ang photo documentary na naglalarawan ng kalagayan ng kultura at kalagayang panlipunan ng inyong barangay sa kasalukuyan. Tiyakin mo na ito’y a)orihinal/awtentiko; b) malikhain; c) makabuluhan

ang mensahe; d) may pagkakaugnay-ugnay ang mga pangyayari at larawan; d) nagtataglay ng elemento ng masining na pagkukuwento; e) masining; at f) may wastong gamit ng aspekto ng pandiwa.

180

Kumusta? Ano ang pakiramdam mo matapos mong magawa ang naturang gawain? Sabi ko na nga ba, kayang-kaya mo itong gawin. Nakumpleto mo na ang mga araling ito. Bago ka dumako sa susunod na gawain o bahagi, sagutin mo muna ang pangwakas na pagsusulit upang matiyak natin kung sapat na ang iyong kahandaan. VI.

Pangwakas na Pagtataya (Panahon ng Kasarinlan)

Ano ang nalaman o natutuhan mo sa ating aralin? Ilahad ang naramdaman matapos itong matalakay.

Matapos matalakay ang aralin, NALAMAN KO NA: 1. 2. 3. 4.

Nakadama ako ng _____________________________________matapos mailahad ang aralin dahil: 1. 2. 3. 4. Pinatunayan mong muli na sa sariling sikap at tiyaga, malalampasan mo ang lahat ng pagsubok sa modyul na ito. Sa kabuuan, naunawaan mo na ang tungkol sa tulong na hatid ng panitikan sa pagtatamo ng damdaming makabayan sa Panahon ng Kasarinlan at sa kahalagahan nito bilang salamin ng kultura ng isang bansa. Oops, huwag ka munang bibitiw. Upang mas lalo pa nating malaman na ganap at malalim na talaga ang iyong pagkaunawa sa buong Modyul 2, muling pagnilayan, suriin,at sagutin mo ang mahahalagang konsepto nito na matatagpuan sa unahang bahagi.

PAGNILAYAN AT UNAWAIN

181

Ngayon subukin natin kung talagang naunawaan mo ang mahahalagang konseptong nakapaloob sa modyul na ito na nais kong matandaan mo. Masasagot mo na nang tama kung bakit kailangang pag-aralan ang panitikan sa iba’t ibang panahon? Tunay ba na ang panitikan ay naging salamin ng kultura ng isang bansa? 1. Ibigay ang konseptong inilalahad ng graphic organizer. Pag-aralan mo ito nang mabuti. Gawin sa papel. Gayahin ang pormat

Ang Pagkakatulad at Pagkakaiba ng mga akdang pampanitikan noong Panahon ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan (batay sa paksa, tema, layunin ng manunulat at uri ng akdang pampanitikan)

Ang Panahon ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan ay may pagkakatulad…

Ang pagkakaiba ng Panahon ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan ay…

Ang Panahon ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan ay may pagkakatulad… Ang Panahon ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan ay may pagkakatulad…

2. Bakit mahalagang pag-aralan ang mga akdang pampanitikan sa mga panahong ito? 3. Nakatulong ba ang panitikan upang maging daan ng Pagkatapos kong pag-aralan angpagpapahayag mga akdang ng saloobin, opinyon at katuwiran? pampanitikan na sumibol at umusbong sa 4. Ano ang natutuhan motatlong sa kabuuan ng araling ating tinalakay? Sagutin ito sa panahon, napag-alaman kong pamamagitan ng pagdurugtong sa mga pahayag na nakasulat sa Speech ______________________________________________ Balloon. Gawin sa papel. __________________________________________. Naramdaman kong ________________________________________ ______________________________________________ __________________________________________. Dahil dito, naunawaan ko ang kahalagahan ng __________________ ______________________________________________ __________________________________kaya_______ ______________________________________________182 ______________________________________________ __.

Nasisiyahan ako at nagagalak sapagkat natugunan mo ang lahat ng gawain na inilaan para sa iyo ng modyul na ito. Tunay na marami ka ng naipong kaalaman/impormasyon at higit na ang iyong kahandaan hindi lamang sa pagsagot ng modyul kundi higit sa mas makabuluhang patutunguhan nito. Bilang isang hamon, muli sikapin mong matugunan at mahigitan ang inaasahan kong magagawa mo sa susunod na bahagi. ILIPAT Binabati kita! At ilang hakbang na lamang at tapos na ang iyong paglalakbay sa modyul na ito. Ang layunin mo sa bahaging ito ay ilipat at isabuhay ang iyong natutuhan sa Modyul 2 sa pamamagitan ng pakikibahagi sa pagbuo at pagtatanghal ng isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nananatili pa sa kasalukuyan, nagbago at nawala na. Unawain mong mabuti ang sitwasyon upang maisagawa buong husay gawain.ang ekonomiya ng bansa ay ang Isa mo sa nang nakatutulong upang ang mapasigla pagpasok ng dolyar sa pamamagitan ng turismo. Marami ang nabibigyan ng trabaho. Kaya naman patuloy sa pagbuo ng iba’t ibang programa ang Departamento ng Turismo upang higit na maipagmalaki ang kulturang Pilipino sa buong mundo. Naglalayon na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa kagandahang taglay nito. Bilang tagapangulo ng departamento ng lokal na turismo sa iyong probinsiya, layunin mo na hikayatin ang mga turista na balik-balikan ang Pilipinas dahil sa ating pamanang kultural. Kaya ikaw ay naatasan na bumuo at itanghal ang isang video presentation na nagpapakita ng kulturang Pilipino na nagpapatunay na “It’s More Fun in the Philippines” . Sa nasabing presentasyon ay makikita ang kulturang Pilipino na nananatili, nabago at nawala na sa inyong probinsiya. Ang presentasyon ay batay sa sumusunod na pamantayan: a) batay 183 sa pananaliksik; b)makatotohanan; c)orihinal; d)malikhain; e) may kaugnayan sa paksa; f)napapanahon; g) taglay ang elemento ng pagbuo ng isang video presentation.

Napakahusay ng iyong video presentation! Maipagmamalaki na kita! Nagagalak ako at natapos mo na ang araling ito. Inaasahan ko na marami kang natutuhan sa ating pag-uugnayan. Kaya bago ka dumako sa susunod na modyul, sagutin mo ang ating pangwakas na pagsusulit. Huwag kang matakot, kayang-kaya mo ito dahil marami ka ng alam.

VII.PANGWAKAS NA PAGSUSULIT (para sa Modyul 2) Sa bahaging ito ay magkakaroon ka ng pagtataya kung paano mo naunawaan ang aralin. Sagutin ang sumusunod na tanong. Tiyakin na nabasang mabuti ang panuto upang masagot mo ito ayon sa isinasaad nito. Maaari ka nang magtungo sa bagong aralin kung maipapasa mo ang huling pagtataya subalit kung hindi naman ay babalikan mo lamang muli ang mga gawain. Huwag kang mag-alala sapagkat bahagi lamang ito ng proseso upang matiyak na naunawaan mo ang aralin. Pangkalahatang Panuto 1.Basahing mabuti ang bawat panuto sa pagsusulit. 2.Isulat ang sagot sa iyong notbuk. 3.Basahin at balikang muli ang mga tanong at ang iyong naging sagot upang matiyak na nasagot mo ang lahat ng katanungan at mapagaralang muli ang iyong mga naging kasagutan.

184

Simulan mo na ang pagsagot. 1. Sino ang tinaguriang ama ng maikling kuwento? a. Rogelio R. Sikat a.

Deogracias A. Rosario

b.

Narciso Reyes

c.

Liwayway Arceo

2. Paano lubusang lumaganap ang Maikling kuwento sa Panahon ng Komonwelt? a. Nagkaroon ng samahan ng mga manunulat na tinawag na Panitikan. b. Nagkaroon ng paghihimagsik sa mga dayuhang manunulat c. Naglunsad ng mga makabagong pag-aaral sa pagsulat d. Ginawang instrumento ang pahayagang La Solidaridad ng mga kuwentista 3.Tinawag ni Alejandro G. Abadilla na “pagsasalaysay ng isang sanay.” a. salaysay b. komposisyon c. talumpati d. sanaysay 4.Bakit ang sanaysay ang may pinakakaunting bilang ng sumusulat at bumabasa? a. Malayo ito sa damdamin ng madla b. Napakahirap nitong gawin. c. Dahil nagmula ito sa ibang bansa. d. Ang paraan ng paglalahad ay hindi tinatangkilik. 5.Paano naiiba ang sanaysay sa iba pang akdang tuluyan? a. Ito lamang ang may pangunahing tauhan na naaapi subalit lumalaban. b. Mayroon itong isahang yugto. c. Tumutugon ito sa interes ng buhay, sa panitikan at iba pang sining.

185

d. Ito ay maaaring pormal dahil nagbibigay ng impormasyon at pamilyar dahil nang-aaliw. 5. Anong bahagi ng kuwentong nagbibigay ng pinakamasidhi o pinakamataas na kapanabikan o interes sa mambabasa? a.kakintalan b.kasukdulan c.kakalasan d.wakas 7. Ano ang tawag sa mga pahayag o ideyang hindi lantad o hayag ang kahulugang nais iparating ng mga manunulat sa Maikling kuwento? a. simbolismo b. pahiwatig c. kakintalan d. larawang-diwa

Panuto: Basahin at unawain ang sumusunod na bahagi ng teksto upang masagot ang kasunod na mga tanong. Bago tayo magsimula’y akin munang ninanais Na batiin kayong dito’y naliliping matahimik. Nanalig akong kayo ay mayroon ding pananalig Na ang tao’y nabubuhay na may layo’t panaginip; Datapuwa’t sa ano mang hangad nila’t iniibig, Ay mayroong mag-uudyok, o kaya ay umuugit; Kung minsa’y ang ating puso, at kung minsan ay ang isip, Kaya naman iba’t iba ang wakas na nasasapit. Hango sa “Alin ang Dapat Maghari sa Tao, ang Puso at Pagibig o

8.Anong uri ng tulang patnigan ang binasa? a. Balagtasan b. Duplo c. Karagatan d. Batutian 9. Sino kaya ang nagsasalita sa hinangong akda? a. May-akda b. Lakandiwa c. Mambabalagtas 1 d. Mambabalagtas 2 10. Anong sukat mayroon ang akda? a. Wawaluhin b. lalabindalawahin c. lalabing-animin d. lalabingwaluhin

186

11.

Anong paksa kaya ang pagtatalunan sa akda? a. kalakasan at kahinaan b. kayamanan at karalitaan c. pag-aaral o pag-ibig d. puso at isip

Tony

:Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang amaamahan? P. Abena :Bakit hindi? Mabuti ngang gayon at maraming titingin sa’yo. Pagdating naman ng araw ay…magugustuhan din ng tatay mo ang mangyayari. Tony :(Mapapalakas ang tinig) Utang na loob, Padre. Sinabi ko na seyong wala akong Tatay! P.Abena :Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang damdamin. May lambong ka pa ng karimlang…A, di na nga bale. Maiba ako, malalim bang naging sugat mo, Tony? Tony :Sabi ng doktor e di naman daw napinsala ang aking bituka. P. Abena :Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong Maggagalaw at nang hindi dumugo.

(Sa bahaging ito’y aalingawngaw ang isang Malakas na pagpapagibik buhat sa ibang panig ng ospital. Matatahimik Ang lahat at makikinig sa narinig “Tubig! Tubig! Mamamatay na ‘ko sa Uhaw! Tubig!) P. Abena : Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang napagibik na ‘yon (Susundan ito ng alis) Lahat : Adyos, Padre. Tony : (Sa sarili) Ke bait niya. Salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring tulad niya. Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral kung sakali. Halaw sa akdang “Sinag sa Karimlan” ni Dionisio S. Salazar

12.

“Utang na loob, Padre. Sinabi ko na seyong wala akong Tatay!” ang pahayag na ito ni Tony ay nagpapahiwatig ng _______________. a. pagngingitngit ni Tony sa ama b. pagkagalit ni Tony sa kalagayan niya c. pagtatampo ni Tony ke Padre Abena d. pagkainis ni Tony sa pangalang binanggit

187

13.

Ang pandiwang may salungguhit sa pangungusap na “Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang napagibik na ‘yon.” ay nasa aspektong_____________ a. perpektibo b. kontemplatibo c. imperpektibo d. perpektibong katatapos “Ilang dantaong tayo ay napasakamay ng mga dayuhan. Naghirap at

14. Ano ang tawag sa anumang usapan sa pagitan ng dalawa at maraming nagtiis. Ngayon, napasakamay na natin ang kalayaan at tinagurian na tayong mga tauhan sa loob ng isang dula. malaya;a.usapan subalit malaya na nga ba tayo…?” Unang hampas ang naramdaman mo

b.diyalogo

nang ikaw ay hagupitin ng mga mananakop. Masidhing kirot ang dumapo sa iyo

c.salitaan

noon, at naganap ang unang latay sa iyong katawan. Ilang dantaon na ikaw ay

d.eksena

nilagyan ng tanikala, pinagdusa sa sarili mong bayan, pinaranas ng kalupitan, at

15. Sino ang kinikilalang bida sa isang akdang pampanitikan?

paulit-ulit na pinapatay. Nagpasalamat ka sa mga puti nang silain nila ang iyong

a. antagonista

mananakop. Subalit nagkamali ka dahil sila pala ang papalit, ang pangalawang b. ekstra hampas. bumahid sa iyong katawan ang latay, ikalawang latay na sa buong c.Muling kontrabida

d. protagonista akala mo’y di na masusundan. Pinilit ka pa nilang palitan din ng Ingles ang wika mo gayong iyan ang inihandog sa ‘yo ng iyong Inang-bayan. Iyon ay di mo matanggap kaya lalong hinigpitan nila ang iyong tanikala. Dumating ang pangatlong latay, mas mabagsik, mas matindi kung humagupit kaya lalong namilipit ang iyong katawan. Sa panahong iyon ka dinusta pati na ang iyong lupang sinilangan. Iyon ang nagpabuhay ng iyong dugo kaya ikaw ay bumangon at lumaban sa mga tampalasang yumapak sa iyong bayan. Walang takot kang humarap sa kanila hanggang malagot mo ang tanikalang gumapos sa ‘yo sa loob ng apat na raang taon. Ngayon, ikaw nga ay malaya na. Wala na ang panlalait, wala na ang pandurusta, wala na ang paghihirap at wala na ang tanikala. Lumaya lamang ang iyong katawan subalit naiwan sa likod mo ang mga latay na tumimo sa iyong isip. Malaya ka na nga sa salitang malaya, isang tunay na Pilipino sa bayang Pilipinas. Subalit, ang kilos mo, ang kaugalian at ang iyong kaisipan. Ahh…hanggang ngayon ay mababakas pa ang mga latay ng iyong kahapon.

188

Mula sa “Latay ng Kahapon” ni Buenaventura S. Medina Jr.

16.Anong kalayaan ang tinutukoy sa akda? a. politiko b. mananakop c. kahirapan d. pagpapahayag ng saloobin. 17. “Wala na ang panlalait, wala na ang pandurusta, wala na ang paghihirap at wala na ang tanikala.” Ano ang sinisimbolo ng salitang may salungguhit?

189

a. bilangguan b. kalayaan c. sakit sa katawan d. kadena 18. Alin sa sumusunod ang nagpapahayag ng pagsang-ayon? a. Lumaya lamang ang iyong katawan subalit naiwan sa likod mo ang mga latay na tumimo sa iyong isip. b. Malaya ka na nga sa salitang malaya, isang tunay na Pilipino sa bayang Pilipinas. c. Subalit, ang kilos mo, ang kaugalian at ang iyong kaisipan. d. Ahh…hanggang ngayon ay mababakas pa ang mga latay ng iyong 16.

kahapon. Ayon sa akda, bakit lalong hinigpitan ng mga puti ang tanikala sa mga Pilipino? a. dahil sa pagpipilit na palitan ang wikang inihandog ng Inang-Bayan na malaon nang ginagamit b. upang lalong tanggapin ang mga dayuhan sa kanilang pananakop sa bansa c. sapagkat hindi matanggap ng mga Pilipino ang wikang Ingles na pilit na ipinapalit sa sariling wika d. dahil unti-unti na tayong nakalalaya na ayaw naman nilang mangyari

17. Alin sa sumusunod na sitwasyon ang nagpapakita ng pagiging malaya mula sa mga dayuhan sa kasalukuyan? a. pagtangkilik sa sariling produkto kaysa sa mga gawang dayuhan b. pagpapahayag ng sariling opinyon laban sa ibang bansa c. pagtangkilik sa produktong dayuhan upang masabing in d. pag-aaral sa wika ng mga dayuhan na makatutulong sa sariling pagunlad Ngayon, tingnan mo ang iyong sagot sa pagtatapos ng modyul. Marami ka bang naging wastong sagot? Natutuwa ako at punong-puno ka ng kaalaman sa araw na ito! Alam mo ba na ‘di lamang sa Panahon ng Pananakop ng Amerikano, Komonwelt at Kasarinlan lumaganap ang mga akdang pampanitikang natutuhan mo dahil sa kasalukuyan ay may tinatawag na tayong panitikang popular.. Gusto mo bang malaman ang mga ito? Ikaw, nasa uso ka ba? In ka

190

ba ngayon? Kung oo, tiyak na makapag-aaral ka na sa ikatlong modyul na iyong pag-aaralan…ang Repleksiyon ng Kasalukuyan…Tungo sa Kinabukasan. Maligayang paglalakbay!!!

SANGGUNIAN *Aklat Baisa-Julian, Aileen G. at Dayag, Alma M., Pluma I Wika at Panitikan para sa Mataas na Paaralan. Alma M. Quezon City, Philippines, Phoenix Publishing House, Inc., 2009 Arrogante, Jose A. et.al Panitikang Filipino Pampanahong Elektroniko. National Book Store. Mandaluyong City, 1991 Austero, Cecilia S., et al, Komunikasyon sa Akademikong Filipino. UNLAD Publishing House. Pasig City. 2007 Evasco, Eugene at Ortiz Will. PALIHAN Hikayat sa Panitikan at Malikhaing Pagsulat. C&E Publishing, Inc. Quezon City. 2008 Garcia, Lakandupil., et al, Komunikasyon sa Akademikong Filipino, 2006. Glinofria, Maurita L. at Laxina, Teresita F., Kadluan ng Wika at Panitikan IV Makati City, Philippines, Diwan Scholastic Press Inc., 1999. Mag-atas, Rosario U et.al., Panitikang Kayumanggi (Pangkolehiyo), Valenzuela, Metro Manila, Philppines, National Bookstore, Inc. 1994.

191

Resuma, Vilma Mascarina. Komunikatibong Modelo.

Gramatikang

Pedagohikal

ng

Wikang

Filipino

Reyes, Soledad S. Pagbasa ng Panitikan at Kulturang Popular. Ateneo de Manila University Press. Quezon City. 1997 Rubin, Ligaya T. et.al., Panitikan sa Pilipinas, Sampaloc, Manila, Philippines, Rex Book Store: 2001. Santiago, Lilia Quindoza et al., Mga Panitikan ng Pilipinas, C & E Publishing Inc., 2007 Pahayagan Pilipino Mirror. Eros Atalia. Dagling Katha, Oktubre 29, 2012 Magasin Awake! Magazine, Social Networking, Watchtower Society, September 2010 Magasing Gumising! Gabay sa Paggamit ng Kompyuter, Oktubre 2011 Internet Aňonuevo, Roberto Alimbukad bilang-lunsaran-ng-panunuri/)

(http://alimbukad.com/2008/08/08/ang-editoryal-

http/www.youtube.com/watch http://iskwiki.upd.edu.ph/images/1/12/Working_while_in_class.pdf http://the1010project.multiply.com/journal/item/34/34?&show_interstitial=1&u= %2Fjournal%2Fitem http://www.ampedasia.com/forums/showthread.ph http://www.balita.net.ph/2012/06/kuwentuhang-media/#.UKseSO_QVyw http://www.cbworld.com/cinema/html/about_us.html

http://www.cinemalaya.org/film http://www.gmanetwork.com/news/story/277577/ulatfilipino/balitangpinoy/freedom-ofinformation-foi-bill-namimiligrong-mamatay-pagsapit-ng-disyembre

192

http://www.goodreads.com/author/show/562411.Liwayway_A_Arceo&docid=ABGlKlb Q9ckHIM&imgurl=http://photo.goodreads.com/authors/1285673744p5/562411.jpg&w =200&h=255&ei=qcWYUIG4Chttp://www.google.com.ph/images http://www.google.com.ph/imgres?q=amado+v. +hernandez&num=10&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=ea4EYMmffqTL9 M:&imgrefurl=http://tl.wikipedia.org/wiki/Amado_V._Hernandez&docid=4iKXVzDQtav xDM&imgurl=http://.wikimedia.org/wikipedia/tl/thumb/4/4d/Amado_V_Hernand ez.jpg/200pxhttp://www.google.com.ph/imgres? q=epifanio+matute&num=10&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=ZLKmBTz QV0CoJM:&imgrefurl=http://www.panitikan.com.ph/authors/m/egmatute.htm&docid= _HCanklXMTkfgM&imgurl http://www.google.com.ph/imgres? q=genoveva+edroza+matute&num=10&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid= TGmUnIRphI7ZEM:&imgrefurl=http://banareskimberly.blogspot.com/2012/07/angkuwento-ni-mabuti-nihttp://www.google.com.ph/imgres?q=manuel+l. +quezon&num=10&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=hZL8VgvZzhW9CM: &imgrefurl=http://www.takdangaralin.com/history/philippine-presidentshistory/manuelhttp://www.google.com.ph/imgres? q=narciso+reyes+lupang+tinubuan&num=10&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&t bnid=phnem0zXRMpM:&imgrefurhttp://www.123people.ca/s/narciso %2Breyes&docid= http://www.google.com.ph/imgres? q=rene+villanueva&hl=fil&biw=1366&bih=586&tbm=isch&tbnid=ZtEk2Y6A4zEuuM:&i mgrefurl=http://eatingthesun.blogspot.com/2007/12/rene-o-villanueva-1954 http://www.google.com.ph/imgres? q=severino+reyes&hl=fil&biw=1366&bih=550&tbm=isch&tbnid=LKWSzchujeP65M:&i mgrefurl=http://en.wikipedia.org/wiki/File:Severino_Reyes.jpg&docid=J7AUpzUBsdm 2zM&imgurl= http://www.rymaec.org/node/412 http://www.youtube.com/watch?v=5ERcIh2nJx0&feature=related http:/www.google.com.ph images.cnhsteacheers.multiply.multiplycontent.com/.../Worksheet%2

193

Thefreedictionary.com Wordnetweb.princeton.edu/perl/webwn www.adobe.com/products/ www.audioenglish.net www.gmanetwork.com/news/video/shows/investigative documentaries www.screenaustralia.gov.com www.starcinema.com.ph www.wikipedia.com

Talaan ng Paggamit ng Aklat Paaralan: Purok: Sangay: Region: Kailan natanggap sa paaralan: Pangalan ng Kailan Kailan Kondisyon Kondisyon Humiram Ipinahiram Isinauli

Sa Mag-aaral

194

Isulat ang pangalan sa hanay na “Pangalan ng Humiram.” Gamitin ang sumusunod na titik sa pagtatala ng kondisyon ng aklat: A (Bago) C (May kaunting sira) B (Gamit na ngunit maayos pa) D (Maraming sira) Laging isaayos ang mga sirang aklat. Ingatan ang Iyong Aklat Mga Dapat Gawin: 1. 2. 3.

4. 5. 6. 7. 8.

Pabalatan ang aklat ng plastik o manila paper. Maaari ring gamitin ang lumang diyaryo o magasin. Tiyaking malinis ang iyong kamay kapag binubuklat ang mga pahina. Sa unang paggamit ng aklat, ihiga ito at buklatin nang isa-isa ang mga pahina. Bahagyang diinan ang bahaging pinagdikitan ng mga pahina habang binubuklat. Gumamit ng panandang papel o cardboard sa pagitan ng mga pahina. Idikit at ayusin ang mga punit na bahagi ng aklat. Pag-ingatan ang aklat kapag ito ay hinihiram o ipinahihiram. Itago ang aklat sa malinis at tuyong lugar. Ipagbigay-alam kaagad sa iyong guro kapag ito ay nawala.

Mga Di Dapat Gawin: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Huwag itupi ang mga pahina. Huwag sulatan ang balat at mga pahina nito. Huwag gupitin ang mga larawan dito. Huwag punitin o pilasin ang mga pahina. Huwag hayaang nakabukas ang aklat kapag hindi ito ginagamit. Huwag gumamit ng lapis, ballpen, o iba pang makapal na bagay sa pagitan ng mga pahina para pananda. Huwag isiksik ang aklat sa bag na masikip. Huwag gamitin ang aklat na pantakip sa ulo kapag umuulan. Huwag upuan ang aklat.

Para sa mga katanungan o puna, sumulat o tumawag sa: DepEd-Bureau of Secondary Education, Curriculum Development Division 2nd Floor, Bonifacio Bldg., DepEd Complex (ULTRA) Meralco Avenue, Pasig City, Philippines 1600 ISBN

Telefax: (632) 638-4799 o 637-4347 E-mail Address:[email protected] 195