Die Ding In Die Riete 5l2z3u

Die ding in die riete

verhale byeengebring

deur

Jean Lombard

Tafelberg

Ter nagedagtenis aan

Hennie Aucamp en George Weideman

Inleiding

O, sjarmante stil sfinks

ANTJIE KROG

Die wonderlike ding van ’n bundel soos dié is dat dit soos ’n string liggies skielik ander fasette van die literêre boom belig en in ’n nuwe geheel betrek. Nuwe skrywers kom na vore, asook nuwe kante van bekende skrywers, maar veral in ’n mens self steek die byeengebringde verhale ’n eie stel slangstories aan die brand. Natuurlik het die meeste van ons grootgeword met die paradysslang, en as jy ’n vrou is, ook met die wete dat dit juis vir jou is dat die slang in die hakskeen gaan byt en dat jy en die slang vir altyd deel van mekaar se lewe gaan wees. Maar die Bybel se slang is vir jou aanvanklik ’n versinde slang, hoofsaaklik visueel saamgestel uit Bybelprente en beroemde skilderye – ’n soort goties-krullende komposisie wat dreigend uit ’n boom langs Eva stort. Maar dan sien ’n mens op ’n dag jou eerste rinkhals langs ’n trappie in die sitkamer, of ’n pofadder wat jou pa met die geweer skiet, en ’n mens raak bewus van die loutere wilde vrees wat oral opwel sodra die woord “slang” deur iemand geskreeu word. In my jeug het almal slangervarings gehad, maar dit was spesifiek met ’n kuier op ’n Bosveldplaas dat ’n oom my puber-ore laat tuit het met “mambastatistieke” wat geleidelik mambastories geword het, stories wat ek jare later in Eugène Marais se Paradys van weleer herken het hoewel die feite soms heftig deur wetenskaplikes ontken is: ’n Mambavel van “agtien voet” wat teen die muur van ’n kantien in Barberton

hang; dat ’n mamba blind is as hy vervel, want die vel kry jy altyd met ’n ooglaag; dat ’n slang net een long het waarlangs die gifkliere strek; dat ’n drie meter lange mambaslang ’n koppie vol gif in sy slagoffer kan spuit, en dat geen ongevleuelde dier sneller as ’n swart “makoppa” oor die toppe van struikgewas of die takke van bome of op die grond beweeg nie – dit skep die indruk van ’n pyl uit ’n boog. Die mamba seil nie kronkelend soos ander slange nie, maar reguit en is dan “weerskynend” in die sonlig met glanse van purper en metaalgroen. Teen die agtergrond van ’n blêrende wyfiemamba wat besig is om te paar vind die onvergeetlikste aanvalle plaas: Twee seuntjies speel by ’n miershoop, ’n mamba peul uit en agtervolg die histeriese kinders. Dan lig die slang homself ’n meter of meer op agter die kleinste seuntjie en byt hom in die skouer waarna hy neerval asof ’n “koeël sy hart getref het”. G’n wonder nie dat Marais se verhaal “Diep Rivier” vir my oor die jare die onvergeetlikste slangstorie gebly het. Dié verhaal kon weens die lengte daarvan en die fokus op werklike slange nie by hierdie bundel oor wonderslange ingesluit word nie, maar dit is met plesier dat ek daarin al die eienskappe herken het wat Jean Lombard bespreek in haar verhandeling oor slangstories. Wat onder meer ter sprake is, is die “mitisiteit” van verhale, oftewel die verwerking van ’n bestaande mitologiese motief, soos die oeroue slang, op vernuwende wyses deur skrywers om sodoende iets diepers aan te roer. Die slang word méér as slang, dit word ’n sleutel wat iets onsêbaars ontsluit. Mitisiteit, sê Lombard, is nou verwant aan die konsepte “numineus”, die “spirituele” of die “goddelike”, dit wat misterieus en onpeilbaar is: die begeerte en soeke na die geheel en al Onbegryplike, die Gans Andere. Mitologiese stories van gehalte is altyd ’n poging om nader te kom aan die begrip en verwoording van bestaansvrae oor byvoorbeeld lyding en geweld, oor die misterie van seksualiteit en die verklaring van die skepping van die heelal, met ander woorde kwessies waaroor die rede en sintuiglike waarneming geen bevredigende uitsluitsel bied nie. Daar is dikwels in so ’n verhaal ’n intense verlange na die sin van die lewe, maar nóg die verlange, nóg die sin kan eintlik voldoende onder woorde gebring word. Marais maak in sy storie gebruik van ’n fiktiewe skrywer, Paul de Roubaix, wat saam met sy ou skoolmaat Sois de Ville, ’n gewese polisiekommandant, genooi word deur ’n jonger vriend, Boy van Niekerk, na sy afgeleë erfplaas, Avonduur. Hulle moet gaan vasstel waarom dit lyk asof reusemambas Boy se vrou “skade” wil aandoen. Dis glad nie mambawêreld nie, en die mambas kom honderde

kilometer ver met onbehoorlike haas op sy vrou afgepyl. Die jong boer vermoed, erken hy met skaamte, “toordery”. Hy word gerusgestel: “Geleerde reisigers” beweer dikwels “dat daar in die toorkuns van Afrika meer skuil as wat die meeste mense glo of van weet”. Verskeie klassieke, gerespekteerde Afrikaner-elemente open hierdie slangverhaal: die Hugenoot-vanne, kreatiwiteit (skrywer) en wet en orde (polisie) asook die erfplaas wat aan ’n voormalige roemryke rugbyspeler behoort. Die drie vriende onderneem om tot die geheim van die slangteenwoordigheid op hierdie paradyslike plaas deur te dring. Dit blyk gou dat daar ’n vreemde driehoeksverhouding op die plaas bestaan tussen die baas, sy vrou en die kinderoper, laasgenoemde ’n beeldskone “halfbloed” wat eers deur Portugese nonne in ’n klooster Westers grootgemaak is en later deur haar swart ma en sangoma-oupa in die tradisionele swart kultuur opgevoed is. Die skrywer erken dat hy selde tevore “’n mooier meisie gesien het as Juanita Perreira. … Sy had die eienaardige geelbruin vel met ’n onderlaag van pienk wat so dikwels in die Portugese halfbloed voorkom. Haar gelaatstrekke had niks van die inboorling nie. Die mond en lippe was fyn en die neus hoog en reguit soos by ’n egte Griekse tipe. … Haar trotse laggie terwyl sy trag om die baba behoorlik ten toon te stel, was iets so aanvallig as ’n mens ooit in ’n meisie kon verlang. Ek kon merk dat die verhouding tussen haar en ons gasheer en -vrou veel meer intiem en, van haar kant, minder onderdanig was as wat ’n mens gewoonlik tussen bediende en heer verwag.” Kort hierna beleef die geselskap, terwyl hulle almal buite langs ’n grenadellaheining sit, die eerste “aanval”. Op briljante wyse ontgin Marais die mitiese aspekte van die slang deur nie net die slang op sigself te beskryf nie, maar ook die donker en komplekse argetipe wat dit soms in die onbewuste verteenwoordig: In die digte blare van die grenadella, waar Boy wys, sien ek ’n stadige, aaklige, senuskokkende beweging. Wat dit was, kon ek nie uitmaak nie. Die voorwerp wat die beweging veroorsaak het, was self donker, en dit was so in die duister van die grenadella gehul dat dit onmoontlik was om die vorm of gestalte uit te maak. Ek het my verbeel dat ek ’n swart gesig sien wat deur sluwe bewegings trag om ’n loergat deur die blare van die grenadella oop te skuiwe. Dit was die

eerste en laaste indruk wat ek gehad het. En toe was daar ’n geweldige uitbarsting – ’n oorverdowende ontploffing wat my byna van my voete ruk. Boy had altwee lope van die geweer gelyk afgetrek en ’n rokende gat deur die grenadella geblaas, ongeveer vier duim bo die plek waar die bewegende voorwerp verskyn had.

Pas nadat dit blyk dat een van die wasvroue deur ’n mamba doodgebyt is terwyl sy die gasvrou se klere gewas het, word verneem dat die boer een oggend gesien het hoe sy vrou uit die veld terugkeer nadat sy na ’n sekere blom gaan kyk het. Die gras was nat van die dou, en ek kon duidelik haar spore vanaf die rantjie agter soos ’n donker streep sien. En toe skielik merk ek iets blink agter op haar spoor wat haar klaarblyklik vinnig agtervolg. Net toe ek dit opmerk, lig die slang skielik sy lyf orent, en toe sien ek dat dit ’n swart mamba is.

Gelukkig was die geweer naby. ’n Buurman daag tydens die vriende se besoek op. Hy is ietwat van ’n kluisenaar, maar het baie kennis van die natuur. Op ’n uitstappie kom hulle af op ’n reuse-bergskilpad wat doelgerig maar met onbehoorlike haas voortstommel. Die gas verduidelik dat die wyfie van die meeste werweldiere ’n sekere klier het wat ’n reukstof afskei wat gedurende paartyd in werking tree en vanweë hierdie “afwerpsel” is die mannetjie in staat om die wyfie oor ongelooflike afstande te volg en uiteindelik te vind. Die leser verstaan dus dat slange deur hierdie reukstof na die plaas aangelok kan word. Daardie aand kom die vriende van aangesig tot aangesig te staan voor die slang in sy volle kragtige dodelikheid, en dis boeiend hoe Marais die verskillende reaksies en intense emosies uitbeeld. Tydens aandete hoor almal skielik die klap van kaal voete in die gang vanaf die slaapkamer, en twee jong swart vroue “borrel” die kamer binne, gillend: ‘Wana! Wana! Die noga! Die noga!’ – ‘Die baba! Die baba! Die slang! Die slang!’

Al vier van ons het gelyk opgespring en, saam met Juanita, die gang opgestorm. Toe ons by die deur van die slaapkamer kom, het ek vir die eerste maal opgemerk dat Boy ’n dubbelloopgeweer in sy hande had. … Nooit sal ek die verskriklike skouspel vergeet wat ons in die dof verligte slaapkamer aanskou het. … klein Marie was op die groot bed – waarskynlik slegs tydelik – aan die slaap. Ek kon haar klein gesiggie duidelik sien, met die lippies half oop en die skyn van ’n glimlaggie op haar mondjie. Sy was in die middel tussen die slaapplekke van haar moeder en vader, wat aangedui word deur die plasing van die nagklere. Op Marie, ons gasvrou, se kussing, waar haar geborduurde nagrok opgevou was, sien ons die vreeslikste slang wat ek ooit in my lewe teëgekom het. Ek dink die ontsettende omgewing het daartoe bygedra om die dier in ons verbeelding te vergroot en sy wrede en dreigende voorkoms meer afskuwekkend te maak. Dit was ’n swart mamba van ongeveer twaalf voet lank. Hy was in twee kringe op Marie se nagrok opgerol met die orige van sy lyf in die lug omhoog, wat hom ’n hoogte gegee het van minstens ses voet bo die ledekant. Die nek was gebuig, met die oop bek in ons rigting. Ons kon dadelik die glinstering van sy oë en die glans van sy slagtande sien. Hy swaai stadig van kant tot kant, wat elke keer sy vreeslike kop direk bo die slapende kind bring.

En te midde van ons radelose geraas en vasklou, tree Juanita skielik oorheersend te voorskyn. Ek had haar tevore nie opgelet nie. Wat ek eerste gesien het, was dat sy tussen ons deurdruk sonder om ’n woord te sê. Met een hand ruk sy van Marie se skouers ’n wit tjalie – dieselfde tjalie wat oor die stoel gehang het die nag van die gebeurtenis op die veranda. Sy stap die kamer binne met die tjalie in een hand, en toe sy voor die bed kom, begin sy dit met altwee hande na die slang toe te waai. Haar gedrag het ons almal tydelik versteen en van alle krag beroof. Ek dink ons het almal die gevoel gekry dat sy kennis besit wat haar tydelik meesteres van die situasie maak. Stadig sak die reuse-slang in een vou op die ander inmekaar, en net toe die laaste kring op die kussing neersak, gooi Juanita die tjalie oor hom. Sy gryp die kussing tesame met die nagrok en slang in een bondel en loop na die venster, wat onder oop was. Met een beweging gooi sy die hele drag deur die venster en skuif vinnig die raam toe. En nog was sy die eerste om die kind op te tel en in haar arms vas te druk. Daar was ’n kort worsteling tussen haar en die moeder, want Juanita wou die kleintjie nie loslaat voordat sy die gesiggie met soene bedek het nie. Daarna was daar ’n algemene omhelsing; ek onthou dat ek gesien het dat Boy die jong vrou in sy arms neem en herhaaldelik op die wange soen, met die uitroep: ‘Juanita, jy het my kind gered!’

’n Omruiling van rolle vind plaas: die “halfbloed” is nou die “meesteres” van die slang en sy beskik oor kennis wat lewens kan red of vernietig. Deur middel van die slang word morele en politieke kwessies van daardie tyd gekompliseer en die leser word bewus gemaak van die fyn lyn tussen geloof (soort hoort by soort) en bygeloof (toordery met slange) en die verreikende gevolge wanneer dié sake verwar word. Met ’n volgende uitstappie hoor hulle ’n beeldskone lied wat in Portugees gesing word. By ’n groepie hutte, oftewel ’n kraal, kom hulle op Juanita af: Om die heupe was gebreide beesvel-voorskote wat tot aan die knieë reik. Haar hele mondering was met skitterende krale uitgewerk, en om hals, arms en enkels was die gewone versameling koper- en ysterringe. Sy staar ons geruime tyd verbysterd aan, en ek dink nie dat ek ooit in my lewe iets so mooi en so end by die wilde natuuromgewing gesien het nie. … Die lyne van buuste, arms en bene was beeldskoon. Daar was nie die minste beweging of poging om die boesem te bedek nie; daar was in hierdie opsig die volstandige natuurlikheid van die gewone swart vrou. Haar houding, haar gebare, die nadrukskeppende geluide wat haar woorde vergesel, was dié van ’n gewone inboorling. … Sy beantwoord De Ville se uitroep met ’n skel gelag, waarvan die geluid alleen genoeg sou gewees het om haar as ’n naturel te bestempel.

Saam met haar vertaal hulle hierdie pragtige lied wat met sy wanhoop, “groot verlange” en nimmerbereikbare liefde later as een van die credo-gedigte van Marais bekend sou word. De Ville huiwer ook nie om die Diep Rivier, die donker stroom, as die slang te verklaar nie, simbool van sowel die dood as die uiteindelike omhelsende droom waarin alle smart en verlange tot ’n einde kan kom: O Diep Rivier, O Donker Stroom, hoe lank het ek gewag, hoe lank gedroom, die lem van liefde wroegend in my hart? – In jou omhelsing eindig al my smart;

blus uit, O Diep Rivier, die vlam van haat; – die groot verlange wat my nooit verlaat. Ek sien van ver die glans van staal en goud, ek hoor die sag gedruis van waters diep en koud; ek hoor jou stem as fluistering in ’n droom, kom snel, O Diep Rivier, O Donker Stroom.

Die rol van water in baie slangverhale is eintlik logies. Wanneer ’n mens die kronkelinge van riviere deur ’n landskap bekyk, is dit nie moeilik om die verband tussen “slang” en “water” raak te sien nie. Wanneer droë rivierlope ná ’n goeie reënbui stromend afkom, is daar eweneens ooreenkomste met die gekronkel van ’n slang, en altyd stel dit beweging en transformasie voor. Dit is egter eers met die ondervraging van Juanita dat die volle konteks van haar dilemma duidelik word. ‘Hoe sal ek ’n vryer hê of aan liefde dink? ’n Blanke sou my verag en ek verag ’n kaffer. Ek staan op ’n spits tussen twee afgronde. Daarom is die liefde vir my ’n verbode ding. Sien u, kolonel De Ville, dit is die swart bloed in my are. Die wit bloed tel nie. Miskien is die swart bloed in my are die Donker Stroom waarvan die lied melding maak!’

Juanita beskou die slang as ’n simbool van die swart bloed in haar are, maar sy gebruik die slang om haar lewe, wat deur ’n politieke struktuur vernietig word, fisiek te transformeer sodat sy die man en die kind wat sy liefhet, kan behou, terwyl die een wat in haar pad staan deur ’n verdoemende beeldskone verteenwoordiger van die natuur verwyder moet word. Die verhaal betrek die numineuse wanneer die skrywer begin om die slang te “verklaar”, en dán begin die leser ook Juanita se dilemma begryp. Die twee vriende kan wel die slange se teenwoordigheid wetenskaplik analiseer en

verklaar, maar dit is eers ’n werklike konfrontasie met die slang, asook Juanita se optrede tydens dié voorval, wat hulle die tragedie van haar lewe laat verstaan, ’n tragedie veroorsaak deur die land se kleur- en ras-obsessie.

Ek het gevoel dat haar Donker Stroom iets simbolies agter in haar gemoed was en dit het my skielik te binne geskiet dat haar Donker Stroom die swart mamba was. En toe het stadigaan die hele tragedie van haar lewe in my verbeelding ontvou. Ek kon die storie van haar ongelukkige liefde maklik besef; ek kon begryp wat in so ’n onstuimige siel te voorskyn mag kom; en bo alles was die sonderlinge verdubbeling van persoonlikheid, waaronder die ongelukkige skepsel belas gegaan het, ’n toestand wat gestrek het om haar gemoedstorms veel meer ingewikkeld te maak.’

Ek moet nog net dit byvoeg: twee dae later is die lyk van Juanita in die populierbos gevind met twee slagtandmerke op haar skouer. Sy was in haar naturellekleding en had nog ’n sakkie met klierstof in haar besit. So het sy haar Diep Rivier eindelik self deurwaad.

In die tweede laaste paragraaf word geïnsinueer dat “die sonderlinge verdubbeling van persoonlikheid” die hoofoorsaak was vir haar tragiese einde – dit was dus haar lot as “halfbloed”. Maar dit is juis deur die slang, deur haar gebruik van die slang op grond van suiwer wetenskaplike kennis sowel as sangoma-advies, en daarmee saam die elemente van skoonheid, mag, vernietiging, liefde en kreatiwiteit, dat die kompleksiteit van die verhaal tuisgebring word. Die leser kom algaande onder die besef dat daar vir iemand wat nie “inpas” nie, ongeag ’n verbysterende skoonheid, of intelligensie en kennis en die vermoë om ’n aangrypende lied te skryf, geen toekoms is in ’n bedeling waar oor multikulturele veeltaligheid gefrons word nie. Op hierdie wyse word die gewone folkloristiese rol van die slang ’n nuwe konteks, vorm en inhoud gegee, naamlik om in gesprek te tree (en nie noodwendig om te veroordeel nie) met die manier waarop die Afrikaner destyds alles in terme van die “suiwer ras” hanteer en beheer het.

Die slang is die dier wat waarskynlik die meeste voorkom in die verskillende mitologieë van die mensdom, en boonop in ’n groot verskeidenheid van vorme. Hoewel slange meestal as vreesaanjaend ervaar word, simboliseer hulle terselfdertyd vrugbaarheid en vernuwing – as falliese simbool word hulle met seks en voortplanting geassosieer. Die slang het as argetipe dierlike én menslike eienskappe; dit kom op land en in die water voor, en so word die slang simbolies van boodskappers tussen die wêrelde van die onbewuste en bewuste ervaring, simbole wat oorgange tussen die twee domeine kan bewerkstellig. Wat aanvanklik as bonatuurlik beskou is, word byvoorbeeld in Marais se verhaal wel wetenskaplik verklaar, maar juis om die enorme omvang van die rasverwerpte se pyn te belig. In ander verhale in Lombard se versameling word verdere ooreenkomste tussen byvoorbeeld waterslange en verwante kreature soos die reënbul en watervroue getref. Carl Jung se beskouing van die “kollektiewe onbewuste” en “argetipes”, oftewel die veronderstelling dat alle mense se bewussyn dieselfde oerpatrone het, help ’n mens om verskeie argetipes in die verhale te onderskei, soos byvoorbeeld die wyse ou vrou (“Kinders van die waterslang” deur Pieter W. Grobbelaar, die gedeeltes uit Thomas Deacon se Maagmeisie, die verhale van Minnie Postma, die uittreksels uit M.I. Murray se Witwater se mense en die verhale van Maria Dermoût) asook die manlike element in die vroulike psige, en die vroulike element in die manlike psige. Van hierdie argetipes is ook te vinde in die wonderlike Xhosa-geskrewe boek van A.C. Jordan, vertaal as Die toorn van die voorvaders. Hierin kom ’n jong prins in opstand teen die tradisie deur met ’n vrou uit ’n ander stam te trou. Wanneer ’n bruin kobra (ander bronne noem dit ’n molslang) die hut binneseil waar haar baba slaap, slaan sy dit sonder omhaal dood. Van die ontstelde omstanders verneem sy dat die slang ’n totemdier is van die Mpondomise-clan en as inkwakhwa ’n voorvader verteenwoordig uit die huis van die Majolas. Die slang word glo dikwels gesien waar dit langs die jongste manlike erfgenaam slaap, en as vriend en beskermheer doen dit die baba geen leed aan nie, maar berei hom voor op ’n suksesvolle volwasse lewe. Die vriendelike manier om die slang te verjaag is ’n straaltjie borsmelk. Hierdie siening van die slang as vriend is ’n ondermyning van die konvensionele beskouing van die slang as bloot giftig en boos, en die breër vertolking maak die slang deel van ’n dinamiese ekologie. Dis veral belangrik dat in die teks genoem word dat die prins baie geheg aan die

vrou was, omdat sy “die brein van ’n man” gehad het. Desondanks eindig die verhaal met die uitwissing van die hele gesin, MAAR so gestruktureer dat ’n mens, soos in Marais se geval, bewus word daarvan dat die slang gebruik word om in gesprek te tree met onversetlikhede. Ten slotte: Die woorde van die Suid-Afrikaanse Engelse digter Roy Cambell aan sy mak kobra vat die essensie saam van die literêre gebruik van die slang: I wish my life, O suave and silent sphinx, Might flow like yours in some such strenuous line, My days the scales, the years the bony links That chain the length of its resilient spine: And when at last the moment comes to strike, Such venom give my hilted fangs the power, Like drilling roots the dirty soil that spike, To sting these rotted wastes into a flower.

In die begin

Die verleiding

GENESIS 3:1–24

¹Die slang was listiger as al die wilde diere wat deur die Here God gemaak is en het vir die vrou gevra: “Het God werklik gesê julle mag van geen boom in die tuin eet nie?” ²Die vrou het die slang geantwoord: “Ons mag eet van die vrugte van die bome in die tuin. ³God het net gesê ons mag nie eet van die vrugte van die boom in die middel van die tuin nie en ons mag dit nie aanraak nie, want dan sterf ons.” ⁴Toe sê die slang vir die vrou: “Julle sal beslis nie sterf nie, ⁵maar God weet dat julle oë sal oopgaan die dag as julle van daardie boom eet en dan sal julle soos God wees deurdat julle alles kan ken.” Toe besef die vrou dat die boom se vrugte goed is om te eet en mooi om na te kyk en begeerlik omdat dit kennis kan gee. En sy het van sy vrugte gepluk en geëet. Sy het ook vir haar man by haar gegee, en hy het geëet. ⁷Hulle altwee se oë gaan toe oop, en hulle besef dat hulle kaal is. Toe werk hulle vyeblare aanmekaar en hang dit om vir klere. ⁸Hulle het gehoor hoe die Here God in die tuin wandel teen die tyd dat die aandwind opkom, en die mens en sy vrou het vir die Here God weggekruip tussen die bome van die tuin. Maar die Here God het na die mens geroep en vir hom gevra: “Waar is jy?” ¹ En die mens antwoord: “Ek het U hoor wandel in die tuin en ek het bang geword, want ek is kaal. Toe het ek weggekruip.” ¹¹Die Here God vra toe: “Hoe het jy te wete gekom dat jy kaal is? Het jy tog nie van die boom geëet waarvan Ek jou verbied het om te eet nie?”

¹²Die mens het geantwoord: “Die vrou wat U my gegee het om my by te staan, sy het vir my van die boom se vrugte gegee, en ek het geëet.” ¹³Toe vra die Here God vir die vrou: “Wat het jy nou gedoen?” en sy sê: “Die slang het my mislei, en ek het geëet.” ¹⁴En die Here God sê vir die slang: “Omdat jy dit gedoen het, is jy vervloek onder al die diere. Op jou pens sal jy seil en stof sal jy eet, jou lewe lank. ¹⁵Ek stel vyandskap tussen jou en die vrou, tussen jou nageslag en haar nageslag. Haar nageslag sal jou kop vermorsel en jy sal hom in die hakskeen byt.” ¹ Vir die vrou het die Here God gesê: “Ek sal jou baie swaar laat kry met jou swangerskappe: met pyn sal jy kinders in die wêreld bring. Na jou man sal jy hunker, en hy sal oor jou heers.” ¹⁷Vir die mens het die Here God gesê:

“Omdat jy na jou vrou geluister het en geëet het van die boom waarvan Ek jou verbied het om te eet, is die aarde deur jou toedoen vervloek; met swaarkry sal jy daaruit ’n bestaan maak, jou lewe lank; ¹⁸die aarde sal vir jou dorings en dissels laat uitspruit, en jy sal veldplante eet; ¹ net deur harde werk sal jy kan eet, totdat jy terugkeer na die aarde toe, want daaruit is jy geneem. Stof is jy, en jy sal weer stof word.” ² Die mens het sy vrou Eva genoem; sy was die moeder van al die mense. ²¹Daarna het die Here God vir die mens en sy vrou velklere gemaak, en hulle dit aangetrek. ²²Toe het die Here God gesê: “Die mens het nou soos een van Ons geword deurdat hy alles kan ken. As hy nou maar net nie sy hand uitsteek en die vrug van die boom van die lewe vat en daarvan eet en altyd bly lewe nie!” ²³Daarom het die Here God die mens weggestuur uit die tuin van Eden uit om die aarde te gaan bewerk, die aarde waaruit hy gemaak is. ²⁴Die Here God het die mens uitgedryf, en om die toegang tot die boom van die lewe te bewaak, het Hy oos van die tuin van Eden gerubs gesit, en ook ’n vlammende swaard wat heen

en weer beweeg.

“Hy laat die diep water kook”

JOB 40

² “Kan jy ’n krokodil met ’n hoek vang of hom ’n tou in die bek sit? ²¹Kan jy ’n lyn deur sy neus steek of sy kakebene met ’n hoek vastrek? ²²Sal hy jou soebat om genade of by jou mooipraat? ²³Sal hy ’n ooreenkoms met jou aangaan om vir altyd jou slaaf te wees? ²⁴Sal jy hom kan mak maak soos ’n voëltjie of kan jy hom met ’n lyn vasmaak vir jou dogtertjies? ²⁵Sal handelaars oor ’n prys vir hom

kan kibbel? Sal hy onder kopers verdeel kan word? ² Sal jy harpoene deur sy vel kan gooi of hom met ’n haak aan die kop kan vang? ²⁷Pak hom gerus met kaal hande: jy sal die geveg onthou, jy sal nie weer probeer nie. ²⁸Jy sal die slegste daarvan afkom. Wanneer jy hom sien, is jy al klaar oorweldig.

JOB 41

¹ “Hy is wreed as jy hom wakker maak. “Wie wil dan nog teen Mý standhou? ² Wie wil aan Mý eise stel dat Ek iets aan hom verskuldig is?

Alles onder die hemel behoort aan My. ³ “Ek wil nog verder praat oor die krokodil, oor sy krag en sy liggaamsbou. ⁴ Wie kan sy bek oopmaak? Wie kan met ’n toom naby sy tande kom? ⁵ Wie kan sy kakebene oopbreek, sy kakebene met die verskriklike tande? Op sy rug lê die skubbe in rye vas aan mekaar gesluit: ⁷ die een so teen die ander dat die wind nie daardeur kan waai nie; ⁸ die een is vas aan die ander, hulle kleef aan mekaar en kan nie geskei word nie. As hy nies, spat die vonke, sy oë is so rooi soos die daeraad.

¹ Daar kom vuur uit sy bek, die vonke waai deur die lug. ¹¹Daar trek rook uit sy neusgate, soos uit ’n kokende pot op ’n vuur. ¹²Sy asem steek vure aan, daar skiet vlamme uit sy bek. ¹³Daar is groot krag in sy nek; wie hom sien, word deur angs oorval. ¹⁴Sy vleis is saamgepak asof dit aan hom gegiet is, dit gee nie mee nie. ¹⁵Sy hart is so hard soos klip, so hard soos ’n maalklip. ¹ Sterkes vlug as hy die water roer. By die eerste rimpeling gee hulle pad. ¹⁷Wie hom met die swaard steek, rig niks uit nie, ook nie met ’n spies, ’n pyl

of ’n assegaai nie. ¹⁸Yster is vir hom soos strooi, brons soos vrot hout. ¹ Met pyl en boog jaag jy hom nie op die vlug nie, klippe uit ’n slingervel is vir hom niks nie. ² Aan ’n knopkierie steur hy hom nie, hy lag as ’n swaard op hom afkom. ²¹Die skubbe aan sy onderkant het punte soos potskerwe, soos ’n dorsslee maak dit merke op die modder. ²²Hy laat die diep water kook soos in ’n pot, hy laat die water van die meer skuim. ²³Agter hom lê ’n blink streep op die water, lê die diep water wit van die skuim.

²⁴Op die grond is niemand sy gelyke nie, hy is ’n ondier sonder vrees. ²⁵Hy kyk met minagting na diere groter as hy, hy is baas selfs oor al die groot diere.”

Die krokodil waarna verwys word in die Skrifgedeelte hier bo, word in sommige vertalings as die Leviatan aangegee. Die Woordeboek van die Afrikaanse Taal beskryf die Leviatan as volg: Monsteragtige, mitologiese waterwese as verpersoonliking van die bose wat allerlei gedaantes kan aanneem, maar wat gewoonlik as ’n veelkoppige slang voorgestel word en veral in die Hebreeuse literatuur voorkom.

Die Diere vra om kos en water

G.R. VON WIELLIGH

Hierdie verhaal kom uit “Mitologie en Legendes”, Deel 1 van die BoesmanStories (vier dele 1919–1921). Von Wielligh se taal word in die onderstaande verhaal net so behou, ter illustrasie van die ontwikkeling van Afrikaans uit Nederlands.

Toe die Diere en ook die Mense gemaak was, het hulle nie kos en water gehad nie. Toe moet die een dier die ander se vleis eet en sij bloed drink. Maar dit gee ’n uitroeierij onder hulle af; dog wat anders kon hul doen? Hulle huil toe oor hulle toestand en soek om verbetering. ’n Baie groot Olifant, wat so groot is dat hij oor ’n rantjie of koppie kan sien, praat toe en sê: “As ek dood is, sal ek dit baie lekkerder hê as nou. Dan is ek ’n groot Gees, wat geen kos en water nodig het nie; want Geeste eet en drink nie; en as ek ’n Gees is, sal ek vir julle algaar sôre. Mij bene sal ek laat bome word, wat vrugte vir julle kan lewer; mij senings sal plante word, wat op die grond rank en vir julle waterige waatlemoene en wilde komkommers dra, en mij hare sal op die grond groei en gras word. Dan sal julle oorgenoeg kos hê.” Die Diere vra: “Hoelank gaan jij nog lewe? En hoelank moet ons nog wag? Want ’n Olifant word baie oud.” Hij antwoord: “Hoelank ek gaan lewe, weet ek nie. Al wat julle te doen het, is: julle moet julle tijd afwag.” Daarop vra die Diere weer: “Waar krij ons water om te drink?” Hierop gee die groot ou Slang, met die blink steen op sij kop, antwoord: “So gek om dood te gaan, is ek nie; maar ek sal oor ’n plan nadink om water te maak. As ek dood is, kan ek dit nie doen nie.”

Van al die Diere wat sterk genoeg is om die groot Olifant dood te maak, is die groot Slang met die blink steen op sij kop die enigste; want hij is nie alleen baie sterk nie, maar daarbij ook baie giftig. Daardie groot Slang roep toe uit: “Groot Olifant, jij het jouw eie vonnis uitgespreek. Jij moet woord hou! Op die plek moet jij dood, dan sal jij en ons algaar gelukkiger wees as nou.” Hierop maak die groot Slang ’n aanval op die groot Olifant, en bijt hom met sij gif dood. Toe het al die Diere vereers genoeg kos en drank aan die vleis en bloed van die Olifant. Dieselfde aand sien die Diere die groot Gees van die Olifant, met twee groot vurige oë en bek, rondstap, maar die Gees stap weg en doen vir hulle niks nie. So het hij aand vir aand kom kijk na sij aas, waaraan die Diere eet tot daar glad niks mer oorgeblij het nie as net die bene, senings en hare. Toe praat die Gees met die bene, die senings en hare, dat hul bome, rankplante en gras moet word, wat kos aan die Diere moet verskaf, en dat hul hulle eie sade moet dra, om hulle self verder voort te plant. Toe kom daar bome, rankplante en gras. Maar daar was toe nog geen water nie. Hiervoor het die groot Slang mos belowe om te sorg. Hieroor spreek die Diere toe die groot Slang aan en vra hom waarom hij nog langer versuim om water te maak. Op die plek kruip hij onder die grond en maak toe die onderaardse waters, wat in fonteine staan of uitborrel. Die gras en bome langs die fonteinplekke groei toe welig en geil; maar die plante op die berge en vlaktes kwijn, verlep en verdor. Toe huil daardie plante en soebat die Sterretjies en Maan om tog van hulle water snags op die bome, rankplante en gras uit te giet. Maar die Maan en Sterre antwoord dat hul net genoeg water vir hulle eie gebruik het, en daarvan nie kan spaar nie. Daarop huil die plante wat op die berge en vlaktes groei. Die plante aan die waterbronne huil ook saam oor die lot van hulle broers en susters. Hierdie rouwgekerm was te veel vir die Maan en Sterre, wat toe ook met die dorstiges bitterlik saamhuil; en hulle trane val snags in druppels op die blare van die

plante, sodat hulle soggends nat gedouw is. Die geval nou is: Die Diere het genoeg drinkwater bij die fonteine, wat deur die groot Waterslang gemaak is; ook die plante wat bij die fonteinplekke groei het volop water; maar die berge en vlaktes is droog en dor. Dan kom daarbij nog: Die sonstrale is warm en dorstig, en die wind is dor en ook dorstig; daarom lek daardie sonstrale en wind die douwtrane soggends vroeg op. Daar was ’n groot Bees, wat baie graag gras geëet het, en hij kon nie genoeg daarvan krij om te eet nie. Hij sê toe dat hij reën sal maak om orals op die velde te laat uitstort. Hij neem van die waters van die fonteine en gooi dit in die lug. Hij stap van fontein na fontein en smijt water in die lug. Die winde kom van ver af en drijwe al daardie waters bo in die lug saam om wolke te vorm; dan vervoer hij die wolke, wat reën uitskud, oor die velde; en so het die eerste reëns ontstaan. Later, as daar droogte oor die land kom, word daardie Reënbees rondgelei om die plekke te wijs waar dit droog is. Die plekke wat hul hom nie kom wijs nie, blij droog tot hul hom eendag daardie plekke gaan wijs. Van toe af was daar genoeg kos en water vir al die Diere. Maar partij Diere was te moorddadig en wederstrewig en kon nie ophou om te moor en te verslind nie. Hulle wou glad nie veldvrugte en gras eet nie. Leeuw, Tier, Wolf, die Wildekatte,Valk, Uil en nog baie ander het tot daardie klas behoort, om niks anders as vleis te wil eet nie. Aasvoël het gesê hij is met die aas van die dooie Diere tevrede. En so bestaan die wêreld vandag nog: Die een leef van die ander, en sonder die ander kan die een nie bestaan nie.

Die slang in die tuin

THOMAS DEACON

Grootmoeder vertel vir my: “Eendag was daar ’n man en ’n vrou wat in ’n tuin gebly het. Hulle het mooi gelewe, want daar was nie anner mense met wie hulle maatskappy kon maak nie. Maar eendag kom ’n slang by daai vrou; hy vra: ‘Is dit waar lat jou tata gesê het jy mag nie van die aartappels op die ploegland eet nie?’ “Die vrou sê: ‘Ja, hy’t gesê as ek van daai aartappels eet, sal ek dood neerslaan.’ “‘Nee,’ sê die slang. ‘Die dood sal jou nie vang nie. As jy beginne aartappels eet, sal jy net so slim soos jou tata worre.’ “Toe’t daai vrou ’n streepsak vol aartappels in die ploegland gaan uitgrou. Sy’t ’n paar daarvan in die warmte van die vuur gebraai. “Naderhand kom haar man van die veld af. Hy vra: ‘Wat vir ’n soort kos ruik so lekker?’ “‘Ditapolê,’ sê die vrou. “Toe beginne hulle se monde te water. Hulle vat van daai aartappels; hulle eet lat die spoeg spat. Jy sien net skille trek soos wat hulle afdop. “Maar toe hulle klaar geëet het, hou die vrou haar hanne voor haar tiete; sy vra: ‘Hoekom is my liggaam so káál?’ “Die man sê: ‘En kyk hoe speel die kaligheid oor my lyf!’ “Hulle gaan kruip in die riete langes die rivier weg, maar hulle se tata het al die tyd eenkant gestaan en kyk hoe stout sy twee kinners is. Hy sê: ‘Omlat julle so ongehoorsamig was, sal julle van nou af aan laag moet buk om julle se kos te

verdien. Julle sal ook nie meer in hierie mooi tuin bly nie. Nee, julle het nie mooi gemaak nie! Die asem wat in julle se lywe geblaas is, sal ook nie meer vir altyd daar nesmaak nie. Een of anner tyd sal die velsak van julle se lywe oopgaan; dan sal die asem deur die blou lug vasgegryp worre, soos reën wat in die ploegland wegsak.’ “Van daai tyd af aan het die swaarkry van die lewe al met die mens se voetspoor saamgestap. Toe het die mens beginne krom buig om die goeie dinge van die lewe tussen die opslag uit te grawe, net soos daai aartappel-etertjies. Toe’t die engel van die dood gekom; hy’t sy skadu oor al wat mens en dier en plant is, gegooi. Jy sal nog dink om dit of dat te doen, dan klap daai vlerke bokant jou kop.”

Rooigrond (1995), waaruit die bostaande fragment kom, is gebaseer op onderhoude wat Deacon met Alfred Mokgotsi gevoer en in ’n unieke SothoAfrikaans geskryf het.

Koning van die Groot Gariep

Die Waterslang

PIETER W. GROBBELAAR

Hierdie vertelling is ’n verwerking van ’n verhaal wat deur G.R. von Wielligh (1859–1932) opgeteken is.

Diep in die mond van die fontein waar dit deur die riete borrel en altyd koel is, woon Waterslang. Sy is die dogter van die waters. Haar lyf is blink en haar oë blink, maar die blinkste van alles is die groot wit steen op haar kop. Sy het dit ver onder die aarde gekry, en nou is sy baie jaloers daarop. Wanneer sy in die rivier af swem sodat die golwe teen die oewers stoot, dra sy dit hoog in die son. Maar wanneer sy water drink, steek sy dit eers tussen die lang palmietgras weg, omdat sy bang is dat dit kan afval en wegraak. En as iemand die steen dalk wil steel en sy gewaar dit – nee, kyk: sy is soos die wind en die weerlig op hom, en sy druk dood of verskeur. Maar kom hy daarmee weg, word hy ryk en gelukkig. Op ’n dag was daar ’n jong man wat baie van Waterslang en haar steen gehoor het. “Nee, ek moet dit in die hande kry,” sê hy by homself. Dag vir dag gaan hy naby die fontein wegkruip en wag tot Waterslang verbykom. Dan moet hy sy oë nou trek en op skrefies loer, want die steen blits soos die son, en hy sal jou sommer blind maak as jy reguit daarna kyk. Elke dag verdwyn Waterslang om die draai met die steen nog op haar kop, maar elke dag wag die jong man ’n bietjie laer af tot hy die kol palmiet kry waar sy altyd haar steen wegsteek. Die volgende dag is hy vroeg daar, en hy hou sy lyf gras en bossies sodat Waterslang hom nie gewaar nie en die steen op haar ou plek bêre. Maar sy het haar skaars omgedraai om te drink, toe die jong man nader kruip. Hy gooi ’n karos oor die steen dat dit nie in sy oë moet skyn nie, en hy seil op sy maag weg tot agter die rantjie. Toe hardloop hy tot hy ver genoeg is, en hy begrawe dit onder ’n klip.

Maar kyk, dis darem snaaks. Vroeër was hy net nog ’n jong man. Nou wil almal sy vriende wees. Hulle val eintlik oormekaar om vir hom geskenke aan te dra, en hy word baie ryk en gelukkig. Net saans as die wind van die rivier af stoot en hy Waterslang hoor huil, raak hy onrustig. Elke dag gaan hy nog langs die rivier waghou om te sien hoe dit met Waterslang gaan, maar haar lyf blink nie meer nie, en haar oë is dof. Maar Waterslang treur nie net nie. Sy wil haar steen hê. Daarom soek sy hulp. Eers vra sy vir Krokodil: “Weet jy nie wie my steen gesteel het nie?” “Ek het iets geels tussen die palmiet sien roer,” antwoord Krokodil. Die volgende dag toe Jakkals kom water drink, keer Waterslang hom voor. “Weet jy nie watter geel ding my steen tussen die palmiet gevat het nie?” vra sy. “Ek het sy spore agter die rantjie gesien,” antwoord Jakkals. “Dis ’n tweebeendier.” ’n Paar aande later wei Hasie langs die rivier. “Weet jy nie wie my steen tussen die lang palmietgras uitgehaal het nie?” vra Waterslang. “Dis ’n geel dier wat tweebeen loop.” “Ek het hom soos die wind sien hardloop,” antwoord Hasie, “met ’n karos in sy hand.” Toe weet Waterslang sommer dadelik wie se werk dit is. Sy word so kwaad dat sy die hele rivier leegdrink, en toe sy deur die veld wegseil na die mense se vure, rammel dit soos donderweer in haar maag. Maar die jong man het gehoor hoe Waterslang met die diere gesels en op die spoor kom. Daarom het hy die steen die middag weer stilletjies tussen die palmiet gaan wegsteek. “Vlug!” skree die mense toe Waterslang haar kop uit die nag steek en die vuur in haar oë weerlig. “Nee, kom ons hoor of ons Waterslang nie dalk kan help nie,” sê die jong man. “Ek soek my steen,” blaas Waterslang. “Een van julle het dit gevat.” “Wie sê so?” vra die jong man.

“Krokodil het gesien,” sê Waterslang, “en Jakkals en Hasie.” “Krokodil is ’n skelm,” sê die jong man. “Jakkals is ’n bedelaar. En Hasie kon nog nooit ’n boodskap reg afgee nie.” Waterslang weet dat hy die waarheid praat. Daarom laat sy haar kop sak. En haar sugte is ’n stormwind tussen die bossies, en die aarde bewe onder haar trane. “Moenie huil nie, Waterslang,” sê die jong man. “Moenie sug nie. Kom ons gaan weer kyk. Miskien het jy net sleg gesoek.” Toe stap hy saam met Waterslang na die palmiet toe, en hy haal die steen uit waar hy dit die middag gebêre het, en hy gee dit vir haar – maar hy sorg dat hy nie daarna kyk nie. En die mense om die vuur hoor ’n geluid deur die nag soos die lied van baie waters, maar daar is geen wolk in die lug nie. Daarom weet hulle: dis Waterslang wat lag. En toe die jong man weer terugkom, roep hulle almal: “Hy is die beste en wysste man wat daar nog was! Want Waterslang se steen was weg, en hy het dit weer gekry. En Waterslang was kwaad, maar hy het haar stilgemaak. En Waterslang was hartseer, maar hy het haar weer laat lag.” Tot die as koud word en die maan gaan slaap, trap hulle die Dans van die Jong Man en die Waterslang. En hulle pak die jong man toe met geskenke sodat hy nie weet wat om met alles te maak nie. So bly die jong man ryk en gelukkig, al het hy nie meer die steen nie. En die rivier loop weer, en die golwe spat teen die oewers, en die son blits op Waterslang as sy om die draai geswem kom met die groot wit steen op haar kop.

Kinders van die waterslang

’n Griekwa-geskiedenis

PIETER W. GROBBELAAR

Meneer wil die storie van onse mense hoor? Ons hier aan die lope van die Gariep? Dis onse wêreld dié, meneer, van my tate se tate se tate af. Die rivier is ons lewe; ons leef saam met die rivier. In hierdie dorre land is dit hy wat vir ons water te drinke bring, en vir ons diere. Met sy water maak ons onse tuintjies nat. En die koning van die Gariep is die waterslang. Maar eintlik is hy nie net een nie; hy is baie, al noem ons hom so met die een naam. En dis nie net die water wat vir hom luister nie, maar die wolke en die wind. So leef ons saam met die rivier en die slang. Ek het man gevat toe ek een-en-twintig jaar oud was. Ek onthou dit sekuur, want my ma het vir my gesê: “Jy is nou mondig, en jy mag maar jou make maak. Ons kan jou nie keer nie. Maar ek sê vir jou: pasop vir daardie man; hy’s ’n nikswerd.” As ’n mens nog jonk is, en jou bloed is heet, weet jy nie van werd nie. Jy ken net van die ander ding, en jy dink die lekker gaan nie weer opraak nie. En die kinders het gekom: ’n dogter en twee seuns. Toe sien ek, hei, my ma was reg. Hierdie pa van hulle sal maak dat ons nooit iets het nie. Hy bly dan in die wapad. Ek sê vir hom: “Nee, ek gaan jou los. Dis beter dat ons uitmekaar. Jy is net: Volstruis, waar ek kom, is ek tuis. Maar ek is nie van die volstruisspan nie.” Ek het met my kinders saam op Middelwater gaan bly, want my hande staan vir niks verkeerd nie, en die plaas se mense was bly om my in die huis te hê. Later is ons na Welgevonden, en daarvandaan het ek ’n huisie hier op die dorp gekry en vir die miesiese gewerk.

Toe my dogter, Dina, se speentjies begin dik raak en dit tyd word vir haar eerste maand-se-dinge, het ek geweet: nou moet hy hok toe gaan dat ons hom vir die waterslang gaan wys sodat sy water oor hom kan kom. Dis nie altyd ’n besonderse hok wat ons iewers bou nie; ons skort sommer ’n hoek van ’n vertrek af, en dis waar die hokmeid moet sit – vir ’n week of twee weke, of vir so lank as wat dit nodig is. Hy eet net pap en dikmelk totdat hy goed uitgevars is, en daar mag g’n jongetjiesmens in die omtrek kom nie. Dis alles uit respekte vir die waterslang. Ek het die waterslang vir die eerste maal gesien toe ek so opgeskote was en my pa my een Sondagoggend na die rivier toe afgevat het. Die slang staan met sy voorlyf hoog bokant die water, net soos ’n man. “Hy moet so tien voet of wat orent wees,” het my pa in my oor gefluister. Die slang kyk op in die rivier tot daar waar ’n mens se sien opraak, en hy kyk af tot waar hy onder ’n mens se sien uitgaan. Sy kop is net soos ’n perdekop, maar sy ore is kleiner. Op sy voorkop dra hy ’n steen soos ’n diamant met vier punte, en die een punt loop so tussen sy oë in af. Hier op sy rug lê ’n streep net soos ’n dadelboom se blaar, ’n bietjie ligter as sy lyf, en dit verander gedurig soos sy lyf verander, want hy kan allerhande kleure wys: swart of rooi of bruin. Die regte oggend vir die waterslang maak ons vroue die meisiekind daar in die hok paslik reg. Ons trek vir hom ’n rok aan, driekwartmou. Sy hals het ’n kollertjie wat jy bo toesteek, en die rok se soom kom tot onderkant die knie. En ons blom sy gesig mooi uit met wit klei en rooi klei wat ons van die rivier af gebring het. Dan vat ons ’n swart kopdoek en ’n witte, en ons vou hulle so inmekaar, en ons vou hulle so en ons vou hulle so, met vier punte soos ’n ster, nes die waterslang se steen. Ons maak die doeke op sy kop vas met die een punt wat afloop tussen sy oë in. En ons hang hom twee stringe krale om: ’n wit string en ’n swarte. En ons gee hom ’n klein skilpaddoppie vol droë boegoeblare in sy hand. Nou is hy reg vir die rivier. Toe ons hom uitbring uit die hok uit, en uit die huis, my eersgeborene, staan die mense al en wag. Daar is ’n ou man met ’n kitaar, en ’n ou man met ’n konsertina, en ’n ou man met ’n fluit. Hulle is die musikante. Hulle begin te speel, en hulle sal nie weer ophou speel voor dit tyd is nie. ’n Ouma kom en vat my dogter by sy hand. Die ouma sal my dogter na die water

toe lei om hom vir die waterslang te wys. Ons val agter hulle in, ek en my ander kinders, en onse familie, en onse vriende – ’n ganse skare. So stap ons aan met die stem van die konsertina en die kitaar en die fluit in ons ore, en dis al wat jy kan hoor, want almal wat wil saamgaan, weet hulle moet baie stiptelik wees in hulle gedrag. Op die rivier se wal lig die ouma sy hand om ons te stop. Die musieke raak stil. En ons weet hy wat van die water is, weet van ons koms. Die ouma wat met my meisiekind werk, sê nou: “Almal wat iets aan hom gedoen het, goed of kwaad, kom na vore en praat.” ’n Vrou laer af in onse straat stap twee treë uit die halwe kring en sê: “Eendag het hy my geterg toe hy nie wou doen wat ek hom gevra het nie, en ek het hom ’n klap gegee.” En ’n jong meisiekind wat al jare lank my meisiekind se beste maat is, stap na vore en sê: “Eendag het ons stry gekry, en ek het hom met ’n klip gegooi.” En ’n langbeen-jongetjiesmens sê hangkop: “Ek het hom al gekyk.” Toe almal nou klaar is, sê die ouma: “Dis goed dat julle gepraat en dit van julle harte afgekry het. Kom almal wat aan die meisiekind behoort nou na vore.” Ek en my jonger kinders tree uit die halwe kring, en my skoonsuster wat op die dorp woon met haar kinders, en ’n oompie aan vaderskant, en ’n antie van moederskant af. Die ouma vat die skilpaddoppie met die boegoe van die meisiekind af, en hy sê: “Dans!” Nou pluk die kitaarslaner die snare wild en wakker van die basnote tot die kwint. En die konsertina steun. En die fluit koggel hulle helder uit. ’n Oompie wat vooraf verkies is, kom vat my meisiekind se hand, en hulle trap en trap al vinniger, en hulle swaai hulle lywe wyd. En my meisiekind se speentjies galop soos boklammers onder haar rok, en die wit en swart gevlegte doeke op haar kop dans saam, en die stringe krale swaai hot en bles. So trap en trap hulle al nader aan die waterkant. Dan vat die ouma die meisiekind se hand, en die dansery stop, en die musiek word stil. Die ouma stap

totdat hy teenaan die water kom, en hy skud die boegoeblare in die skilpaddop op sy hand uit, en hy strooi dit oor die water. Toe praat hy in die rivier in, en hy sê: “Ons is hier!” Die slang lê en luister, daar onder die water. Hy woon in ’n groot gat in die wal van die rivier – so vertel die oumense – met die water wat soos ’n muur voor die gat se bek staan. En binnekant die gat is dit soos in ’n huis met ’n tafel en stoele en kaste en ’n yslike kooi; al die soorte meubels is daar. So by so is daar ’n straaltjie water wat dwarsdeur die vertrek loop, en as jy dors het, kan jy maar drink. Dit smaak soos ys – helder water, glad nie modderig soos die rivierwater nie. Die ouma sê die tweede en die derde maal: “Ons is hier!” Ons wag en kyk. As hy wat van die water is nou tevrede voel met die meisiekind, sal jy sien die water groei al op en op totdat hy tot by sy voetlid daarin staan, en die ouma saam met hom. Dan slaan die ouma plathand om haar heen dat die boegoewater oor die meisiekind spat, en dit spat oor ons almal wat sy mense is. En die water begin te wemel terwyl die ouma slaan en slaan. Die water woel en gaan vreeslik te kere, en die ouma moet so besig bly tot dit weer bedaar het. Die hokmeid skep ’n hand vol van die water op, en hy drink. Dan steek hy sy voorvinger in sy mond en vee dit uit. En die jongetjiesmens wat hom al gekyk het, kom na hom toe en lig sy hemp sodat die meisiekind hom met sy voorvinger op sy naeltjie druk. Dan begin die konsertina en die fluit en die kitaar weer speel. En die meisie en die jongetjies dans die Griekwa-stap. En die ouma dans. En ons almal dans onse lywe warm. Dan steek die ouma sy regterhand in die lug op, en dit word stil. Ons draai om en stap terug huis toe, want almal weet nou dat my kind ’n jongmeisie geword het. En hy is respekbaar. En hy sal ’n goeie vrou wees vir ’n jongetjiesmens. Maar ’n moederhart kan nooit te gerus wees nie. By sy dankbaarheid dat die slang sy kind gunstig aangeneem het, bly die gedagte: “Pasop vir die waterslang!” Want kom sy op ’n dag by die rivier, en die slang wil haar hê, gooi hy sy baard oor die water uit. Dit lyk nes fyn koperdrade wat hy na jou toe stuur, en jy draai jou daarin vas. So vang hy jou en trek jou in. Miskien is hy maar net

lus vir jou bloed. Dan suig hy jou uit en smyt jou lyf op die rivier se wal weg. Of anders gaan hy saam met jou op die groot kooi lê soos ’n man by ’n vrou. Na ’n dag of drie sal hy jou weer laat gaan. Maar kry hy die meisiekind te lief, word hy ’n watermeid met die bolyf van ’n vrou en die onderlyf van ’n vis. Daardie middag nadat julle eers ’n lafenissie by die huis gaan soek het, moet jy jou meisiekind regmaak om haar ook vir die fonteinslang te gaan wys. Besyds die rivier wat by die dorp verbyloop, is hier wat ons die fontein roep, daar bo uit die berg, en hy gaan by die rivier in. Dis waar die fonteinslang woon. Hy is kwaaier, want hy is links. Hy kan sy baard nie regs om uitgooi om te vang nie; net links om. Dan het hy nou ook so ’n feitelikheid dat hy jou kan spoe, soos ’n spoeslang. En as hy jou gespoe het, dan slaat jy sere op jou liggaam uit so groot as wat jy is, en hulle wil nie weer gesond word nie. Die meisiekind het nog dieselfde rok aan van die oggend, en die gevoude doeke op die kop, en die stringe wit en swart krale om die nek. Maar jy bles hom nou met modder wat jy van die rivier af saamgebring het op die voorkop, en op die neus, en op die maermerries. Soos julle nader aan die fontein kom, is die wind skielik om julle, soos ’n dwarrel om en om, en hy ruk aan julle klere. Al die tyd dat julle daar by die fontein besig is, hou die wind julle geselskap. Jy vat die skilpaddoppie wat jy by die huis weer vol droë boegoeblare gemaak het en strooi die blare oor die water van die fontein. Dan vat jy van die fontein se klei en bles die meisie bo-oor die klei van die rivier af waarmee jy haar by die huis gebles het: op sy voorkop, en op sy neus, en op sy maermerries. En jou meisiekind sê: “Mama, ek is koud en warm.” En jy sê: “Dis goed so, my kind.” Want jy weet dat die fonteinslang met hom werk. Nou sal jy sien hoe julle klere stil word, en die wind gaan lê. Die fonteinslang is ook tevrede. As die meisiekind later eendag allenig daar kom, sal die slang hom ken, en hy sal hom nie vol sere spoe nie.

Fytjie Bok het hierdie “Griekwa-geskiedenis” aan Pieter W. Grobbelaar vertel. Hy het die verhaal aan “Fytjie Bok en genote” opgedra.

Bietjie bokmis, bietjie boegoe

THOMAS DEACON

In die onderstaande fragmente uit Maagmeisie – Griekwa-stemme (2003) gebruik Deacon die idioom van Griekwa-Afrikaans. Ouma Klipskoen en ouma Trooitjie inisieer die maagmeisie in die puberteitsritueel waartydens ’n offer aan die waterslang gebring word.

Fragment 1

Verteller: Waar ouma Klipskoen holwang seet en twakrook blaas, luiyster sy hoe vrougoed raas en dans en sing, voetstamp uun an kring, om en om en om, handslag op die trom. Roep reentboogslyf van waterslang, om luglaans ôr fontein te hang, wyl maagmeisie nou seet en wag, vir ouma om die krag

van bokmis, boegoe, saggerooide klei, teussendeur die vingers te laat gly, ôr rug en pram en skaamte uun te vryf, die mag van donker geesgoed te verdryf.

Fluiyster ouma Trooitjie uun haar ôr:

Ouma Trooitjie: Dour’s dinge wat jy nog moet hoor, my keend, als jy die lewe vas wil bind, voorlat Vaderliefie¹ hand ôr jou se kop sal hou, Sy sagte arm om jou lyf sal vou, jy sonner kierie, sonner pyn, uutklim teun die hoogste duiyn. Diepkeek ôr die vervlak heen, waar hanne jou sal vat, sal hoogtrek door die lug se pad. Jy ewiglik sal sing en huppel, sonner om te lyfpyn, sonner om te kruppel.

Toe mes se lem by lam se keel uunglip, ees nawel van jou keendskap losgeknip.

An nes sal jy van nou af óóp moet krap, an evaspad² met jou se voete trap, bly loop tot Aram³ jou met slapriem vang, soos akkeldis an janfiskaal se tak ophang.

Bekbeen van die lam moet heelgelyf kom uut die vuur, anners sal die dood lê loer dié uur lat afgôipyne keer op keer door jou se lyf bly ruk en skeur, tot ramkeend⁴ teun die sonkant op sal rys, soos blom wat blaar beginte wys.

Meng boegoe met an spoegsel melk en maagsop van die lam spoel af die rooiklei wat an bors en lyf en skaamte t!kam⁵ Vang op, bêre uun an skeulpaddop, lat voorkantsjare kan vertel, van sy wat nie net vel, maar ok die siel geskoon het, haarself met waterslang se loklikheid bekroon het.

Fragment 2

Ouma Trooitjie: Swarthand van die nag verdwyn; voorloper se oog wat skyn. Halfkeend ees jy, halfvrou, tot suuglyf⁷ met die swelpram⁸ trou. Halfnag ees deet, halfdag, tot môrevoël sy opstaanliedjie sing, bloedson ôr oens Langeberge spring.

Verteller: Dees ouma Klipskoen wat die rooi en wit en swartklei brei, totlat deet soos bokvet teussendeur die vingers glip en gly. Sê sy:

Ouma Klipskoen: Smeersel rondom neus van maagmeisie ôr kin en wang, wit stippeltjies wat kring en draai soos sleepsel van an wegseilslang, swart spikkelkruiys van neus tot kin, van kin tot ôr, vertel van oudagslyf als jy jou krag verloor. Rooi kringsel an die voorkop om die oog, vertel van sampan wat die bloed uut lyfte soog, totlat voete vierspôr sandlaans trap, jy soos an stuk verskeurde lap ôr vlakte weg sal waai,

en wie verbystap, hastag lyfswaai, kop wegdraai.

Witgerokte lyf die hergeboortnis as an vrou, al sal die keend nog steeds soos sampan an die lyf bly klou. Swartgepunte doeksel om die kop geknoop, vertel van haat en kwaad, van donker hoop, maar witsel van die rok sal swartsel nekom draai, soos hoennerhaan sal deet loop vlerke klap en koning kraai. Bietjie bokmis, bietjie boegoe ôr die draaglyf¹ laans verby, maak afgôi van an kleinkeend net soos slapgebreide klei, wat met an pottemaker hom se hand baklei. Bietjie boegoe, bietjie bokmis ôr die teupel, by die draaglyf laans verby, lat voorkantskeend¹¹ soos boklam ôr oens Griekoeswerwe wei.

Fragment 3

Verteller: Ouma Trooitjie swaai vir kierie bokant kop, toe hou die dansters op met voete stamp en sing want uut die diepkant van die kuiyl sien hul an ding, kromlyf soos an sekelboog omhoog

en uut die blinksteen voor sy kop, dans kleurboog luglaans op soos vere van an spogterspou, wat met die son se opstaanstrale trou. Toe sak sy krul weer af tot uun die kuiyl, sterf an huiyl ver weg ôr die rante heen, kruiyp dansters een vir een, krampgat agter vaalbos uut, beginne weer met wille voetgestamp te sing en fluiyt.

Ouma Trooitjie vat vir velsak en vir bekbeen van die lam, gooi deet uun die skrikmaakdam, seën vir maagmeisie met modder voor die kop, ôr knieg en met die onderlyf al op, dié deel wat rond en vol soos barsgranaat sal hang, waar grypersvrou¹² vir keend soos rypwordpit sal vang.

Ouma Trooitjie: Teussen lammerooi¹³ ees jy uut veld gehaal, gebring tot hier by Griekoeskraal, waar Aramsramme¹⁴ uutpeuloog lê loer,

en wag lat jy soos kransduiyfie begin te koer. Dan sal voorspoedsaamgeid ôr jou se harspan reent, sal jy geseënd wees met die voorkantskeend. Soos boklam sal hul op jou voorwerf speul en loop en blêr, en als die dikgeid van jou lyf nog ver pad laans moet loop, sal dour alreeds weer niewie hoop vir nog an boklam uun jou Aramsram se latlyf roer, sal hy soos teelbul ôr die kraalmuur staat en loer.

Verteller: Gekruiysde arms soos die draaitak van an doringboom, seet maagmeisie, keek hoe vellesak en bekbeen afdryf met die waterstroom. Sagpraat ouma Klipskoen uun haar ôr:

Ouma Klipskoen: Als vellesak nie afsak uun die stroom, had jy verloor, sal jy ôr Griekoeswerwe laans moet swerf, tot oudgeid an jou lyf bly kerf. Niemand om jou hanne ôrmekaar te vou, als dood met vasgrypvingers an jou nekpit klou.

Verteller: Skielik! Kolk en maal deet uun die kuiyl,

klink roepstem soos an smartseerkeend wat droeflik huiyl, gryp hand vir bekbeen en vir sak, lat deet uun die diepte sak. Toe word deet als weer stil soos graf, g’n branner wat ôr waters draf.

Soos Moses van jaar nêr,¹⁵ goi ouma Trooitjie oog tot ver waar arend met sy vlerke oopgesprei met winde van die lug baklei. Smeer sy rooiklei an die kieriepunt, dans en trippel soos an wipgat keend, maar voorlat sy op water slaat, begint sy spoebek sing en praat:

Ouma Trootjie: As Aramsram se lyfte jou gebeente uungeboor had, sal druppels neffens jou se lyf loop val, sal jy die evasblaar¹ verloor had, sal swaarweer altyd bo jou harspan raas, sal waterslang vir ewig uun jou nekvel blaas. Maar as ram se keend met ompad laans bly loop en blêr

had, sal spatsels ôr jou lyf bly stroom, sal waterslang se stêr, blinkbles ôr jou voortyd¹⁷ hang, sal als vir jou met witbek lag tot dourie voorkantsdag¹⁸ lat levensroksel om sal dop,¹ jy soos an kleurselmot,² opper, op ôr witgatbome²¹ vlerk sal rek, tot dour by oense himmelsplek²² waar jy weer ribbensbeen sal raak, t’rug uun Aramsram se latlyf haak.

Als grootslang by die waters raas en huiyl en lyf lat rol, sal ongewaste kolrok brandbors teun die rant uuthol. Maar vir haar wat met die kieriewater uutgeskoon is, sal kleurboog altoos om die nek bly hang, sal banghaar nout orent spring op die kop als sy vir grootslang by fontein gewaar. Als kwaad soos hoennerhaan op haar se levenspad kom kraai, sal slang se draaisel saggies om die nek kom swaai, sal tokkelos wat agter vaalbos skuiyl, nout op haar se dak kom spore trap en huiyl, sal hy bly vlug ôr verre rant,

met son wat voetsool skroei en brand, nout weer t’rug na haar se werf toe kom, nout weer om haar huus loop praat en vloek en kwaaiwoord brom.

Op haar wat met die waters uutgeskoon is, rus krag om teussendeur die haak-en-steek²³ te stap, sonner lat g’n inkle tak vir kaalgesoolde voete krap. Lammerkeend²⁴ sal springspeul teun die rante wei, en nout sal droogpram²⁵ weer met keend se mond baklei. Smôrens sal dour voorspoed ôr die rante spring, sawens sal die sterre rus an vrede bring.

Voetnotas

1 Vaderliefie: God

2 evaspad: versigtigheid aan die dag lê

3 Aram: manlike geslag

4 ramkeend: seun

5 t!kam: vaskleef

6 voorloper: môrester

7 suuglyf: kindertyd

8 swelpram: volwassenheid

9 sampan: tampan

10 draaglyf: baarmoeder

11 voorkantskeend: nageslag

12 grypersvrou: vroedvrou

13 lammerooi: jongmeisies

14 Aramsramme: jongmans

15 jaar nêr: jare gelede

16 evasblaar: voorspoed van die lewe

17 voortyd: toekoms

18 voorkantsdag: tyd in die toekoms

19 levensroksel om sal dop: as die dood intree

20 kleurselmot: skoenlapper, vlinder

21 witgatbome: Noordkaapse inheemse boom (Boscia albitrunca)

22 himmelsplek: hemel, hiernamaals

23 haak-en-steek: Noordkaapse inheemse boom (Acacia heterecantha)

24 lammerkeend: kindertjies

25 droogpram: honger

Fragmente uit gesprekke dóúr neffens die Groot Gariep

PIETER STRAUSS

1. Die insnyding

“Die waterslang? Of ek iets van die waterslang wis? Maar natuurlik weet ons van mekaar! Kom ek, Willem Waterboer, vertel nou vandag vir jou, duusman, ’n ding … Vandag se nylonmense sal dit nou seker nooit as te nimmer wil glo, maar ek steek al tien my vingers innie lug. Daai slang het ek in my leeftyd in ál sy gedaantes gesien. En lieg sal ek mos nou nie hier vir jou sit en lieg nie. Vir wat sal ek dit nóú, hier in my vier-en-tagentagste jaar, hier op dié stukkie aarde, nóú wil gaan staan en doen?” Die klein, verrimpelde ou mannetjie druk hom moeisaam op sy een hand in sy bed orent. Dit is Septembermaand en reeds snikheetwarm hier in sy roubaksteenhuisie op Pella. Sy regterarm hang slap in ’n wit verband om sy nek. “Breek geval innie agterwerf,” het sy kleindogter, Annatjie, flussies vertel. Nou sit sy ’n handjie by om sy rug gemaklik teen die koppenent en ’n kussing gestut te kry. “So ja,” sug hy, “nou kan ons behoorlik praat.” Sy koeëlronde ogies draai blinkswart en slangagtig in sy spitsgesiggie rond. “Meneer wou weet van die slang. Kyk, hoe sal ek nou sê: ek weet Meneer kom daar uit die verre Kaap. Maar dra Meneer darem ’n bietjie kennis van die aarde? Het Meneer al gehoor van onse slim mense, hulle wat medisynes en goete maak? Hulle wat ’n mens gesond kan maak? Wat ’n mens sukke kappe kan gee?

“Nou kyk, ek is destyds twee maal met daai slang se stront ingekap. Of ingesny, soos party mense praat. Eers, onwetend, teen die knie. Toe, vir agt sjielings, hier teen my bo-arm.” Met sy gesonde hand wys hy na die donker, opgehewe letsels teen die bo-arm van sy slap linkerhand. Dit lyk soos die strepe van ’n rangteken uit ’n vreemde oorlog. “Oupa bedoel hy was siek en toe het hulle ’n medisyne van die uitlaatstowwe, die uitwerpsel van die slang, gemaak,” verduidelik sy kleindogter en glimlag. “Toe het hulle merkies in sy vel gesny, of gekap, en die medisyne daar ingevryf. Dit word dikwels só hier in onse wêreld gedoen. Hier glo die ouer mense mos nou nie eintlik waffers aan die witmensdokters se medisynes nie …” “So is ek toe gepaljas!” beaam oom Willem. “’n Ander man het my gepaljas. Toe raak ek mos siek. En niemand, niemand hier kon my help nie. Hulle medisynes was te swak. “Nou ja, toe vat Ma-goed my mos hier af na my oompie-goed toe. Alheit toe, daar naby Kakamas. Toe maak hulle my daar lê. Toe moes ek daar lê en wag vir ’n dokter. “Maar smiddags, hier van twee-uur af, dan blaas ek op. Dan raak ek mos geheel deurmekaar in my kop. Dan hoor ek mos die waters druis hier tussen my twee ore. “Nou kyk, daai huis van my oompie-goed het ’n onnerdeur en ’n bo-deur gehad. As ek opvlie, dan moet hulle my terughou, dan moet hulle my duwweld vou, want ek wil net uit! Ek spring sommer so woers-warts oor daai onnerdeur. Dan haadloop ek tussen die riete in, kuile toe, na die groot slang toe. Ek hoor hom mos roep. Dan moet hulle my daar gaan vang en weer terugsleep werf toe. “So oorkruis,” en hy trek met sy vinger ’n kruis in die lug tussen die vier pote van sy bed, “ja, só moes hulle my dan aan daai katel se vier pote vasmaak. Met osrieme moes hulle my daar vasmaak. Maar eendag breek ek toe uit. Ek breek uit en ek haadloop. In my kop hoor ek weer net waters dreun … “Hier by Rooipad, by Ou Rooipad, waar hulle nou die … hoe noem hulle dit, Annatjie? Waar die mense altyd loop uitkamp? Daar by die waterval?”

“By Augrabies-waterval?” help Annatjie hom reg. “Ditsem! Daar kry ’n vrimde man my toe. Die man se naam was Charlie Tungsten. Hy het rooi hare gehad. Hy kon ook ons mense se medisynes aanmaak. Hy gryp my toe daar. En hy kyk my tot hier diep, diep agter innie oë, tot daar waar die waters dreun. “Toe sê hy vir my: ‘Ek kom twee, ja, ek kom net twee goed kort … anders kon ek jou gesond gemaak het.’ “Hy vat my toe weer t’rug, t’rug Alheit toe. Hy sê toe vir my: ‘Willem, daardie ou man wat jou oubaas in jou plek gevat het, Jakob Booise, van die Richtersveld, van Khubus, daardie ou jong het jou gepaljas. En net hý sal jou weer gesond kan maak.’ “Toe onthou ek: ek het nog mooitjies die oggend werk toe kom ry. Ek was op my baisiekel … Toe kom die twee jong Damaratjies – seker van ou Jakob se kjenners – toe kom hulle mos nou reg van voor af gestap. Hulle stap al met die pad langs. Toe ek by hulle verbykom, toe slaan die voorste een my met ’n sakdoek. Net hier, hier op dié knie.” Hy beduie na waar sy knie ’n knop stoot onder die kombers. “Met ’n toegeknoopte sakdoek met lemmetjies in het hulle my geslaat. “Toe’s dit klaar met my. Toe’t daardie ou man, Jakob Booise, my hoeka ingesny. Dis nou om my te paljas. “Hy’t toe wragtag die stront van die waterslang, en ek weet nie waffer goed nog als nie, bymekaar gesit. Maar nie ek, of Charlie Tungsten, kon uitmaak wat in daai sakdoek was nie. “Ek val toe in die pad, vroemôre met my baisiekel, t’rug na ou Jakob toe. Voorlat die slang en sy waters my weer deurmekaarkop kan maak. “Maar ek bly toe nie by ou Jakob op my oubaas se werf nie. Ek bly toe langsaan, by Kolie Visasie, op Volksriet. Ons wat mos saam opgegroot het – Kolie en Jet en Jan Visasie. Duusmanne, almal Visasies. “Hulle sê toe vir my: ‘Willem, ons sal jou graag wil help. Sien jy daardie skwêrdakhuis: daar waar die donkiekarre staan? Jy kan maar daar gaan bly.’

“Maar toe ek nou daar kom, toe spoel hulle se twee werksmanne nog grond g’lyk. Met water saam. Want hulle se base, Kolie-goed, wou nóg ’n erf gemaak hê. Toe ek die water sien, toe voel ek weer hoe ek beginne opblaas. En ek voel hoelat die slang hier in my kop begin krul en draai. “Ek draf toe net daar oor na Jakob Booise toe en vertel hom van my probleem. En ek vertel hom wat die man op Ou Rooipad vir my gevertel het. “Toe sê hy vir my: ‘Ja, Willem, ek hét jou gepaljas. En net ék kan jou weer help. Hiér was jy alte veul ’n te agtermekaar man na my sin. Jy en die oubaas het te veul innie selle paadjie gestap. En ek was te niks … Ek sal jou kan help, maar eers moet jy my hier hand oppie Bybel belowe: jy sit nie jou voet weer op hier’ie plaas se werf nie. By hierdie oubaas wil ék en my kjenners aanbly. Hier wil ons bly werk.’ “Toe sê ek vir hom: ‘So, Jakob Booise, jou ou donner, dan is dit hoeka jy wat my so gepaljas het. En dit net om my plek hier oor te neem. En so hittete was ek nou moer toe, fynvoer vir slang se kjend!’ “Hy sê toe: ‘Ja, met sý stront het ek jou mos ingesny. Net sý stront sal daai paljas weer ongedaan gemaak kan kry.’ “Hy gee my toe vier kappe, vier kappe vir agt sjielings. En nog twee ander kappies, sommer so van sy kant af. Net om te wys hy’s nie meer té kwaad vir my nie. Dit nou als net om die paljas gebreek te kry … om my deurgehaal te kry. “Dit was in ’51. En hier sit ek nog steeds soos ek hier sit. En om te dink: wat my so ampertjies gebreek het, wat my so ampertjies slangkos gemaak het, was één man se afguns. Sy paljas. Wat die waterslang se stront toe gelukkig fyn en flenters oopgebreek het … “Die volgende jaar het ons vir ou Jakob gaan begrawe. En die jaar daarop ook sy twee seuns. Daar onner langs die rivier. Die Grootrivier se slang laat mos nie met sy stront saam mors nie.”

5. Slang se lekkerte

“Kyk, dié slang – dis nou die een met die lig of vuursteen voor sy kop – hy is mos vreeslik agter die vroumense aan,” sit en vertel oom Klaas Willemse in sy riethuisie op Onseepkans. Hy sit met sy bene oorkruis op ’n ou staalraamstoel, die boonste been se waai op die ander een se kniekop. Met sy voet karringkarring hy die stilwarm lug ’n bietjie om. Links van ons, in die kookskerm, werskaf tant Mieta, sy vrou. Met ’n geblomde lapkappie laag oor die oë getrek, is sy besig om ’n vuurtjie onder die swart ketel aan die gang te kry. “Hier by Kambreek, daar bly mos ene wat so vreeslik stout is,” vertel oom Klaas en skop-skop weer met die voet. “Daar loop die voetpad so al oppie wal langs. Dan, as die meisies daarlangs loop, loop raak hy mos skoon speuls. Dan ruk hy hulle daar af, mos hier by hom in die waters in. “As jy daar wil loop, dan moet jy eintlik, dan moet jy eintlik ’n soort medisyne daarvoor hê … Ek weet nou nie of dit boegoe is of waffer medisyne nie. Seker rivierboegoe. “Nou hierdie goetertjies, hierdie swartetjies,” hy wys na die swart vlekkies op sy arms, “ek het mos ook vir hulle … As ’n vroumens vir hulle het, da’ raak hy malverlief op haar. Ja, dan kom hy, dan trek hy daai vrou af … af in die waters in. “As jy by Kamberg kom en julle woel daar rond, en julle swem en duik en werskaf, dan steek hy jou voor die kop en suig hy jou bloed uit. Dan steek hy jou net hier voor die kop.” Hy wys met sy vinger na ’n roesbruin kolletjie presies tussen sy oë. “Dan maak hy jou tot niet. Kyk, hy wil jou mos nou vat vir ’n vrou vir hom. “Hy bly ónner die klippe. Die slang. In die binnekant van die rivier. Hulle sê sy huis is droog, daar onner die water. Sy huis is soos ’n glaskamer – ’n glaskamer onner die water. En dan hou hy die vroumense met hulle se moesies dáár. “En as jy jou vrou weer wil t’rughê, dan is daar net één raad, dan is daar net één ding wat jy kan doen: jy moet ’n wit bok gaan soek. ’n Spierwit ooibok. Dan moet jy daai bok vir hom gaan los, in ruil vir jou vrou. As jy haar nog wil hê. Daar, op ’n klip, in die rivier. Dan, as hy daarna voel, gee hy almiskie jou vrou vir jou t’rug. “Partykeer wil jou eie vrou dan niks meer met jou te doen hê nie. Dit is so, ja. Sy het mos nou slim geloop raak daar onner die water. Ek en jy kan tog nie met haar

gedoen kry wat die slang met haar gedoen het nie. Die slang gee haar ’n anner soort lekkerte. “Kyk, duusman, ek weet nou nie hoe jou mense se dinge werk nie,” sluit oom Klaas sy vertelling af, sit al twee sy voete langs mekaar neer, leun vorentoe met sy handpalms op sy kniekoppe en kyk my vas in die oë. “Maar hierlangs kan ons mansmense maar gaan slaap as dit by daai soort lekkerte kom!”

7. Daai pers-blou !nibboetjie

“Hier is mos nog ’n slangetjie, hulle roep hom die !nibboe. Hy kom eintlik hierbo uit die Richtersveld uit.” Dit is weer oom Willem Waterboer van Pella aan die woord. “Daar is enetjie wat een been het. Dan is daar een wat twee bene het. Dan is daar een wat drie bene het. En dan is daar enetjie wat vier bene het,” vertel hy. “Nou daai een met die vier beentjies, hy is ’n blou-persetjie. Hy’t nog sulke drie geel strepies oppie rug ôk. “Hy’s omtrent hier van my handgewrig tot omtrent hier by my middelste vinger. So, met sy stertjie en al,” beduie oom Willem. “Daai klein !nibboetjie slaan daai groot slang om. As jy met hom ingesny is, dan maak die groot slang jou niks. Hy kannie daar verby kom nie. “Jy maak hom heel droog – die kop, die voete, die stert, die derms, als! Dan maal jy hom fyn. Dan sit jy mos nou jou kruie by, jy wat slim is. Dan kap jy die mense daarmee. Dan gee jy hulle kappe. “Die groot slang kom nie daar verby nie. “Oor die slang so erg gewees het oor my, net waar ek by die rivier kom, daar is hy. Toe het ek vir my ook nog boonop met daai pers-blou !nibboetjie gelaat inkap. Dat hy so ’n bietjie moet stadig, dat hy nie so vinnig moet wees met my saam nie.

“As ek daar by die rivier werk, op die seil onder die trekker, met my een voet in die water, dan kom hy uit die diep water, hier na die vlak watertjies toe. Dan kom staan hy so regop voor my, só.” Oom Willem lig sy gesonde arm regop in die lug langs hom, sy vingers gepunt en na sy mond gedraai. “Ja,” sê hy, “met ’n kop so groot soos ’n jong bok s’n. “Dan kom staan hy hier. Dan bekyk hy my so. As hy nog sy kop kom opskud hier na my toe, dit lyk asof hy my wil soen, dan vat ek daar van die klei, van die riviermodder, dan sit ek dit op sy kop. “As hy sy kop wegpluk, as hy die modder afskud, dan sê ek: ‘Loop, jou ou wetter, loop haal die water. Jy kan nie hier kom staan en soenerig raak nie!’ “Dan loop hy. Vanaand kan ek nie weer daar onder gaan lê nie. Vanaand kan ek maar my goed vat en bo-op die wal gaan lê. Want da’ het hy die water geloop haal. “Môre vroeg, daai klippe, daai growwe klippe waarop ek met my kastrol kos gemaak het, hy kom vat hulle ammal. Ook daai houte wat daar langs die vuur gelê het, hy vat als wat hy kan kry! “Da’ is die rivier kant en wal opgestoot. Ek het mos vir hom gesê hy moet die water loop haal!”

Die bostaande fragmente kom uit die reeks vertellings “Op die spoor van die waterslang” in Tussen kokerboom en kaiingklip (2006).

Waterslang vat vrou – ouma Eva Maliqua vertel

ELIAS P. NEL

’n Waterslang se ding werk so: Hy’s mos ampertjies soos ’n mens, hy ka dink en hy’s baie slim en baie, baie gevaarlik. Hy dra ’n groot blink klip op sy voorkop, ma bedags wordtie klip byte die water neergesit. Soos daai klip daar lê en blink, so trek hy mense nader, want mense en veral klogoed soos julle is mos vreeslik miskierig. Baie mense het al geloop kyk wat blink so byrie water en da vang’ie waterslang vir hulle. As hy ’n mansmens of ’n jongetjietjeent vang, eet hy hulle op. Ma as hy die slag ’n meisiemens of ’n meisietjeent vang, trek hy hulle onnerie water in. Daai meisiemens word dannie waterslang se vrou en kan nooit weer yttie water ytkommie. Saans dra hy sy blink klip op sy voorkop om vir hom lig te maak as hy langs’ie water waar hy bly gaan wei. Dis nou om vir hom lig te maak en nog mense na die water toe te trek. Baie mense sien die lig en da wonner hulle: Wat virre lig is dié wat so daar byrie waters rondloop? En da ga kyk hulle, net daar vang’ie waterslang vir hulle. Ek het al in my lewe baie gehoor van mense wat hier of daar weggeraak het en nooit gekry issie. En da ka julle ma ga kyk, daar waar daai mens weggeraak het, is altyd ’n rivier offe fontein offe kyl. Hulle vertel my lat hier annerkant op Kraandraai het nou laas jaar ’n meisietjeent weggeraak. Vytjie Olfant. Nou dié Vytjie was ’n onbehebbelike meisietjeent, ergernis vir sy mama en tata gewees. Glads ôk pyp gerook, baie dae nie skool toe gegaan om haar geleerenteit te kry nie. Vreeslik ongehoorsamig vir die ouers gewees. Niks gedoen wat ’n meisietjeent van sy ouderdom behoort te doen nie. En toe daai tjeent so kweperbekwaam beginne raak, dis nou prammetjies kry en op haar lyf ôk vrou word, toes daai tjeent da’em mannerag. Loop agter al wat ’n man is aan. En nee, nie met sy pertiers soos wat ’n mens nou sal dink’ie. Nee, dis allie volkies wat al werk en ek hoor daar was ’n paar getroude manne ôk. Nou ja, sotit gegaan; slaan ma of pa, da raak Vytjie vir ’n dag of twee net skooveld weg. Innie begin het die stomme ouers hulle vreeslik gestane bekommer oorie tjeent wat so wegraak. Ma later het hulle gesien dis sommer net

van pier harrelyfgeit en gladtie meer gesoek as Vytjie wegraak’ie. Later is sy yttie skool ôk yt. Al daai ma en pa se geslat en se gemooipraat het niks gehelp’ie. Nou vertel Doortjie Horing vir my lat Vytjie Olfant op ’n dag net wegraak. Sy sê Vytjie se ma sê lat daar ga niks moeilikgeit was wat nou vir hulle ’n spesmaas kôns gegee het waaroor sy nou weer dié keer weggeloop hettie. Ma hulle warrie da ôkkie veel virrie eerste, twee, drie dae nie. Ma toe dit later’ie vierde ennie vyfde dag word, toe’s hulle al halfdood gebekommerd. Ennie mense het glo van allie kante af gekom en hulle het daai wêreld daar rondom Kraandraai plat gesoek. Niks! Vytjie was weg. Innie klipkoppe, tussen’ie rotse by al wat ’n watergat is, ma daar wassie ’n spoor van daai meisietjeentie. Nou, as julle vir Kraandraai goed ken, sal julle weet, net byte die dorp is daar ’n groot enne diep waterkyl. Gevaarlik sê ek vir julle, my tjeeners, gevaarlik. Toe ek so ’n opgeskote klimmeidjie geweesit, het ons mos daar gebly. En daar het ek met my eie twee oë gesien hoelat daai blink klip vannie waterslang oordags skitter en innie aane soos ’n hêller lig brand. Nou weet julle mos hoer’ie mense ka skinner en liegstories vertel. Ma in ieder geval, nalat Vytjie Olfant toe al vir meer as twee weke weg is, vertel ene Hennerik Visasie lat hy glo vir haar daar byrie kyl gesienit. Hy wat Hennerik is, het glo skaap daar verby aangeja, toe hy die klimmeidjie daar tussen’ie riete gewaar. Hy’t glo nog vir haar gesê om hys toe te gaan, voorlattie waterslang haar dalkies vang. Ma Hennerik sê die meisietjeent het haar gladtie aan hom gesteur’ie en net daar – tussen’ie riete gebly sit. Ma nou sê die anner mense weer: Nee, Hennerik is da hoeka jys een vannie getroude manne wat vir Vytjie aangehou het. Dis dié lat sy altyd so vir dae innie veld gebly het. Assie mense dink sy’t weggeloop oorlat haar ouers haar geslat het, is dit hoeka na Hennerik Visasie toe wat sy allie tyd geloop het. Nou hoevil waarheid daarin is, moet julle nie vidag vir my vra nie. Ek vertel ma nettie storie soos wat ek hom gehoor het. En weet julle, dit word later ’n maand en daarsie ’n tekend van Vytjie nie, sy’s net weg. Teen’ie tyd het al wat ’n mens is ammal geglo die waterslang het haar vir ’n vrou gevat. Die stomme ouers was baie hartseer, ma hulle het ôk maar later vir hulle daarin geberus lattie waterslang nou hulle skoonseun is en lat hulle nooit weer hulle se Vytjie sal sien nie. Hulle’t glad virrie skoolmeester gevra om daar byrie waterkyl ’n diens te ga hou. ’n Soort begrafnis soos ek verstaan, ma net sonner ’n lyk enne lykstasie. Ennie ou skinnerbekke het weer gesê dissie troue wat daar byrie kyl gehou is. Ai, onse mense da’em, ôk ga respekte vir ’n

anner se pyn en hartseer’ie. Nou so drie maane nalat Vytjie Olfant weggeraak het, toe kom ou Frik Krisjans van Brandvlei met sy smouslorrie daar aan. Julle ken hom mos, hy smous mos hier by ons ôk. Nou ja, ou Frik het al vantevore die storie gehoor vannie meisietjeent wat deur’ie waterslang gevat is. Kom sê hy mos die dag vir Vytjie se ma-goed lat hy daar in Brandvlei so ’n klimmeidjie gesien het wat hy nou reken altemit hulle se Vytjie is. “Nee,” sê dié toe, “dit kan nie wees’ie, oom Frik, onse Vytjie is deur’ie waterslang vir ’n vrou gevat!”

Oupa Siepie se heuninglus

ELIAS P. NEL

As ek aan storievertellers in die Boesmanland dink, kom die naam van oupa Siepie gewoonlik heel eerste by my op. Hy was dié storieverteller van Swartkop. Grootliegstories, bangmaakstories, gewone stories en hartseerstories was sy tydverdryf. Maar dis veral vir sy grootliegstories dat hy onthou word. So oortuigend het hy sy stories vertel dat ons soms nie tussen versinsel en die waarheid kon onderskei nie. Net jammer dat oupa Siepie gesterf het toe ek nog baie jonk was, so het baie van sy uitsonderlike stories saam met hom gesterf voordat ek dit kon hoor. Hy was gedurig deur ’n klomp kinders omring waar hy op sy riempiestoeltjie gesit en sy stories vertel het. Sy grootliegstories was so bekend dat as een van ons maats ’n bietjie oordryf het, ons hom of haar gou met die woorde “Siepie! Siepie!” vermaan het. Daarmee het ons eintlik onbewustelik erken dat dié soort manier van stories vertel net oupa Siepie se werk is. Ons dorpie se kinders was almal baie lief vir die oupa met sy grys baard en groen oë, hy wat altyd na kamfersalf geruik het. Een van sy minder bekende half-waar-enhalf-liegstories was die een oor sy liefde vir heuning. So vertel hy: Ek was van my dag af ’n soettand, kannie sonner heuning’ie. Da’ gewaar ek oppe dag doer onner innie veld ’n swerm bye. Tjêrels, ma’ dis sommer vir jou groot bye, amper so groot soos twee van my dyme saam en nog langer ôk. Vreeslik groot is hulle, perty nogge bietjie groter. Groot. Assie swerm so oor jou kop vlie, da’ lykit kompleet of daar ’n wolk voorie son is, so donker maak hulle. Ek stane kyk hulle so agterna en ek dag toe: Nee kyk, as jule so groot is, da’ moet julle seker net sukke groot heuningkoeke maak. En ek proe toe sommer so in my verbeelenteit hoe lekker daai koeke moet smaak. Mense, en ek sit daai bye agterna, lat ek nou ka’ ytvind waar’s hulle se nes, ma’ hulle ontglip my. Ek kry nie hulle se nes’ie. En vir ’n paar dae kan ekkie behoorlik werkie, my gedagtes is net by daai groot bye en hulle se lekker heuning. As ek nou hier innie môre die vee veld toe gedruk het, da’ los ek hulle

net so en ek soek daai bye se nes. Julle, en ná ’n paar dae gewaar ek mosse heuningvoëltjie. Hy vlie oor my kop en ek sit hom agterna. Ma’ nou weet julle mos self latte mens mossie saam mette voël wat vlie ka’ harkloopie. Ma’ daai voëltjie ken nie vir my nie! Ek tel my daar op en ek beginne hol. Wee’ julle, ek hol so hard lat ek voel hoe ekkie grond so onner my voete ytskop. So innie hol kyk ek om en ek sien net sukke groot diep gate innie grond soos ek hol. En ek sien daai voëltjie vlie hier narrie Boesmanbêrre se kant toe. Hoe! Daai Boesmanbêrre is nou ôk weer ’n anner storie. Hulle vertel lat daar innie voorjare hettie mense, dis nou onse mense, ammal hierond plase gehad. Dissie soos vidag wat ons niks hettie. Ewenwel, toe hettie Boere ennie Ingilse mos oorlog gemaak. Onse mense het vannie Grootrivier af, Keimoes, Tjênnart, Brandvlei verby tot in Calvinia en weer daarvanaaf verbyrie Kriebêrre, hieraf Williestont en Carnavon toe, ammal eenstryk deur saam mettie Ingilse gebeklei. Nouja, toe hoor hulle mossie storie lat daar ’n Boerekommandoe hier yttie Sneeubêrre van Sutterland se kant af hiernatoe trek. Julle, en da’ hoor onse mense dis sommer ’n groot kommandoe, te groot virrie mense wat hier bly, hulle sallie teen hulle ka’ beklei nie. En da’ was hulle ôk maar ’n bietjie bangerag, want hulle het ôk al gehoor hoelattie Boere maak mettie mense wat virrie Ingilse help. Die Boere het daai jare in diese Calvinia, toe wassie plek se naam nog Hantam, een vannie leiers van onse mense, Awram Esau, tottie dood geslat en toe nog aane boom ga’ ophang. Dis als net oor lat hy geverkies het om saam mettie Ingilse te veg. Nou, die mense hier in onse wêreld hettie lus gehad om so wreedaardig gemoraak te wordtie. Hulle skrik toe virrie groot kommandoe ennie martelharte vannie Boere. En wee’ julle wat maak hulle toe? Hulle vat hulle se wapens en gaan steek al daai wapens, gewere en koels en wat nog als daar innie Boesmanbêrre inne grot weg. Daai wapens is vidag se dag nog altyd daar innie bêrre. Toe daai kommandoe hierso kom, toe sien hulle lat onse mense niks wapens hettie, toe trek hulle verder. Julle, en toe onse mense nou daai wapens weer wil ga’ ytgrou daaryt daai Boesmanbêrre yt, toe sien hulle mos ’n anner ding. In daai wêrrie einste grot waar hulle se wapens is, bly ’n waterslang. Sommer ’n grote! Nou julle weet mos hoe werk ’n waterslang se ding. Dis ’n groot, groot slang, ma’ hy dink soos ’n mens en da’ vang hy mannetjiesmense en jongetjiestjeeners en eet hulle op. As hy nou die slag ’n meisiemens offe meisietjeent vang, da’ vat hy hulle vir sy vrou en trek hulle onnerie water in. Nou, waterslange het ’n blinkklip wat hy op

sy voorkop dra. Oordags as hy innie water is, dan vat hy daai klip en da’ sit hy dit daar langsie water neer. Nou is mense mos maar baie miskierage goed, as hulle nou die blink sien, da’ wonner hulle: wat vir ’n ding blink so, en da’ ga’ kyk hulle. Net daar vang daai waterslang vir hulle. En snags dra die waterslang daai blinkklip op sy voorkop solat hy ka’ lig hê om te wei. En da’ verwonner onse mense hulle weer: wat vir ’n lig is dié da’ nou wat so op en af innie aand loop, en da’ ga’ kyk hulle ennie waterslang vang hulle. En as julle ’n warrelwind innie veld sien, bly tog maar weg van hom af. In daai warrelwind is daar ’n waterslang wat vannie een plek af na ’n anner een trek. Ma’ hulle sê die waterslang vannie Boesmanbêrre was so groot lat daai klip op sy kop groter as ’n groot man se kop geweesit. En hulle sê daai waterslang was so kwaai lat daai mense nooit weer naby hulle se wapens kons gekomittie. Ek dink daar moet seker ’n watergat binne innie berg wees waarin daai slang bly. Nou, toe ek daai waterslang se gedagte kry, toe ga’ staan ek sommer so innie harkloop. Ma’ ek het so erg gebriek lattie rook enik so yt my velskoene yt trek. Jy ryk net ou leer skroei, so brand my skoene. Kyk, virre waterslang is ek so bang lat ek ka’ iets oorkom as ek net sy naam hoor. Ek het mos da’em al baie gehoor hoelat mense deur waterslange gevang en opgeëet is. Julle, en ek stane kyk daai heuningvoëltjie so agterna en ek kry enik sukke kwyle ommie mond soos ek vir daai heuning vannie groot bye lus is. Nousit aanie een kant’ie banggeit vir waterslang en aanie anner kant is dittie lus virrie heuning. Ennie lus virrie heuning wen. En ek sit weer daai voëltjie agterna. Nou moet julle weet, teen daai tyd is daai voëltjie al so ver lat ek hommie eers meer duitlik ka’ sien nie. Tel my weer daar op en ek hol, dis weer net sand en kluite wat spat en gate innie grond, so hard hol ek. En ek en daai voëltjie kom so glyk saam-saam byrrie Boesmanbêrre aan, ek sien net hoelat hy innie grot invlie. Ma’, mense, ek is so bang, want ek sien dit is definitief dieselle grot waarie mense desjare hulle se wapens weggesteek het. So teennie klippe sien ek hoe vannie voortyd se mense daar teen daai klippe allerande prentjies getekendt het. Toe’s ek eers bang, want ek weet daai selle waterslang moet opsluit daarbinne wees. Ek willie omdraai nie en ek wil ôkkie ingaan nie. Lank staan ek net daarso en ek weettie wat om te doen nie. Einde te laaste toe draai ek ma’ om en loop trug na my vee toe. Ma’ wee’ julle, ek kan daai heuning ommie doodtie yt my kop yt kry nie. En ek het da’ hoeka so lus vir ’n soetaggeitjie. En vir dae lope bedink ekkie ding: Sal ek gaan of sal ekkie?

Later, toe ek nou rêrag gladtie meer my lus vir heuning ka’ hou nie, toe beslyt ek om maar liewerster oppe anner plek vir heuning te loop soek. Want dit is so, ek ka’ heuning oppe anner plek kry, ma’ as daai waterslang vir my gevang het, da’ het hy vir my gevang en dis klaar. En so beslyt ek da’ toe ôk, ek vergeet so ampertjies vannie groot bye en hulle se lekker heuning. Tot oppe dag toe ek weer daai groot bye innie veld sien en net daar kry ek weer so diep lus vir hulle se heuning. En ek beslyt net daar: ek ga’ daai bynes innie grot ythaal. Ek vergeet skoon lat ek net bietjie dag annerster gebeslytit. Nou, daar byrrie hys maak ek my toe reg. Ek vat twee gellingblikke met deksels en maak hulle skoon, dis nou virrie heuning, sien? Ek meen toe so, as ek nou innie grot ingaan, da’ moe’ ek da’em so heuning vat wat vir my ’n paar dae sal ytkom. Twee gellings sal da’em so ’n tydjie hou. Ek sit daai twee blikke inne meelsloop, dis nou vir maklik dra, en da’ sal ek nog ôk weer later daai einste meelsloop norag kry. Vat ek ôk nog twee goiesakke en ek sny hulle in stukke. Vannie stukke draai ek om ’n stok ennie anner sit ek net so los ôk innie meelsloop. Ek slyp my knipmes daar en ek vat nog ’n tafelmes van oorle Ma ôk, daai mettie wit hêwwe, dié slyp ek ôk lekker skerp. Ek meen so, as ek nou daai heuningkoeke sny, da’ wil ek toggie mette stomp mes sukkellie. Jy kry mos perty heuningythalers wat sommer so die koeke met hulle se hanne stane afbreek. Nie ekkie. Ek sny vir hulle mooi een vir een teennie rante los, op dié manier bly die beste heuning binne innie koeke. Toe ek nou al my goed ingepak en reggesittit, toe ka’ ekkie wag lattit môre wordtie. Ennie annerdag môre is ek vroe op, melkie bokke, lattie lammertjies syp, en toe’s ek weg. Ek los daai vee innie veld en ek vattie pad, hier op Boesmanbêrre toe. Soos ek loop, hoor ek ’n ding hier innie bosse langs my. Nou, soos ’n mens nou ma’ is, jy’s mos ma altyd miskierag om te kyk. Kyk ek da’ ôk. Sien ek nette ding, lyk amper soose groukat. Ma’ toe ek nou reg kyk, toe sien ek nee, dissie ’n groukat’ie. My eerste gedagte sê vir my disse drawwer en ek kry enik so lam gevoelente oor my hele lyf. ’n Drawwer is mos ’n gevaarlike dierasie. Hy’t mossie gewoonte om mannetjiesmense en jongetjietjeeners se peesters morsaf te byt. Hy kom hol net onnerdeur jou, tussen jou bene deur, en voor jy weet, is jou peester morsaf gebyt. Vreeslike skerp tanne, dié drawwer. Net een hap en hy byt sommer deur jou klere jou peestersak mooi netjies af. Nettie peestersak, hy raakie eers aan jou tollie nie. Ek het my net omgedraai om weg te hol, toe sien ek dissie ’n drawwer’ie. Dis ’n mitteljatkat en die’s net so gevaarlik, hy byt jou mossie annerplek as aan jou

gorrel’ie. Net sukke gevaarlike skerp tanne ôk, net een byt en jou gorrel is af. Da’ moet jy daar in jou eie bloed lê en versmoor. Voor ek nog ka’ weghol, toe bevlie daai mitteljatkat my daar. En hy mik vir my gorrel. Ma’ hy lieg, ek druk gou-gou daai meelsloop mettie blikke in voor my gorrel. Mense! Ek hoor net tjieng! So slat daai mitteljatkat se yslike tanne, lyk amper soos ’n perd se tanne, net skerper, in een van daai gellingblikke vas. Yslike gate in daai stomme blik, het ek later gesien. Daai mitteljatkat se tanne sit toe vas in daai blik innie meelsloop. En allie tyd hou ekkie meelsloop nog innie lug voor my gorrel. Daai mitteljatkat hang soose kombysvaroek daar voor my innie lug. Ek laat los daai meelsloop lat hy grond toe kan val. En nog voor daai meelsloop grond vat, toe slat ek met al twee my vyste agter daai mitteljatkat se ore. Toe hy ennie meelsloop oppie grond val, toe’s hy so dood soose stuk hout. Morsdood lê hy daar met sy tanne nog allie tyd vasgeslat in my gellingblik. Ek maak sy bek daar oop en trek hom van my blik af weg. Glukkag het ek my mes geslyp en ek slag hom gou daar af, gooi sy vleis oppe bos, solattie voëls hom ka’ vreet. En ek bêre sy vel daar onner ’n bos. Daai vel het ek gebrei en ek het hom tot vidag toe nog. Julletjies ka’ ma’ ga’ kyk, hy lê da’ voor my kooi. Ek is toe nie bietjie kwaad vir diese mitteljatkat’ie, want daai blik is onbrykbaar en ek moet hom toe ma’ weggooi. Nou’t ek mos nettie een blik ommie heuning in te sit. Julle, en ek is hier weg teennie berg yt. Wee’ julle, ek is bang, sommer baie bang, smaak my enik later my hare staan so regop. Ennit lykkie hare wil later my hoed van my kop afdruk. Want in my gedagte sien ek nettie waterslang wat vir my daar innie grot wag. Maarie lus virrie ou heuninkies lat my ma’ aansyker. My tjeeners, tjên julle vir heuninglus? Daai heuninglus lat my so skytbang-skytbang regyt na daai grot toe loop. Toe ek nou net byrie grot se bek kom, hoor ek ’n onaardige geluid. Klink soos ’n gekreunery. Jong, en ek ga’ sit enik stil, so verskrik ek myself daar. Ek meen dissie waterslang wat altemit ’n mens offe dier gevang het. Ma’ toe ek reg kyk, toe sien ek dis twee ratels wat stane beklei. Jong, en hulle het mekaar aan mekaar se neuse beet en so byt en skud hulle mekaar daar rond. Nou, ’n ratel is ôk weer ’n annerlike dier. Hulle sal twee-twee, drie-drie en meer saam by ’n byenes heuning ythaal. Ma’ ou boetie! Assit nourie slag ytsonnerlik lekker heuning is, da’ maak hulle mekaar eerder dood as om daai heuning te deel. En toe ek nou dit gewaar, toe weet ek, my spesmaas lat daai groot bye ytsonnerlike lekker heuning maak, is waar. Ma’ ’n ratel is mosse taai dierasie, die enigste sawwe plek op sy hele lyf is sy neus. As hy nou vir ’n mens ja, da’ moet jy net

vir sy neus mik en hom hard oppie neus slat. Dis al hoe jy hom weg of dood kry. Hulle byt mos ’n mens se hakskeensenings af, lat jy nie ka’ looppie. Hulle vertel vir my lat hier in Van Wyksvlei bly ou Hans Vernooi, vidag nog altyd krippel en lam soosie ratel oppe jaar sy hakskeensenings afgevreetit. En wee’ julle, ratels ka’ mos net tot by drie tel. As hulle nou ’n bynes ythaal, da’ sit hulle drie heuningkoeke oppe hopie. En da’ maak hulle drie hopies met drie heuningkoeke in en later drie rye met drie hopies in elke ry, met drie heuningkoeke in elke hopie. Dis da’em wonnerlik latte dier so slim ka’ wees. Dink julletjies ôk so? Ma’ ek is toe half spyt lattie twee ratels nou so stane beklei, plês lat hulle vannie koeke ytgehaalit. Da’ kons ek mos net hulle se heuning innie rye mettie drie hopies vir my gevatit, sonner om innie waterslang se grot in te gaan. Mense, en toe ek nou weer my aandag oppie ratels sit, toe gewaar ek lattie gekreunery offie geskrouery vannie ratels stil is. En toe kom ek agter wat nou eintlik aanie gang is. Elke ratel lê daar voor my oppie grond morsdood, mettie anner een se neus in sy bek. Toe ek nou vir my klaar aan hulle geverwonner en geverkykit, toe stap ek so sietjies-sietjies by daai grot se bek in. Mense! Ma’ daai grot is GROOT! So groot en wyd ek ka’ enik regop in hom staan. En hy’s so donker soosie nag’ie ka’ donker weessie. So voel-voel stap ek saggies voetjie vir voetjie. En ewe skielik toesit hêller lig voor my. Ek ka’ toe nie verstaan wat aangaanie, want kyk ek om, dansit pikdonker, ma’ voor my issit hêller lig soosie son se lig. En ek stap ma’ weer so sietjies, voetjie vir voetjie vorentoe, tot ek later heeltemal innie lig in is. Toe sal ek sien die lig kom ytte tonnel binne innie grot yt. En ek meen toe so: ek is nou hier innie ding, ek ka’ ma’ net sowel verder innie ding in wôrre. Ek loer toe so bang-bang in daai skerp lig in, ma’ ek moet sommer daatlik my oë toeknip. Daai lig is te skerp, en raai, van daai tyd af het ek mossie prebleem met my oë saam. Hulle willie lekker kykkie. Ma’ toe ek nou so loer, toe skrik ek vir my morsdood. Dissie waterslang wat daar innie lig lê ennie lig kom vannie blinkklip op sy kop vanaaf. Mense, ma’ daai slang is yslik tamaai groot, sy lyf is twee keer so dik soos my lyf. En hy’s so lank, seker goed oorie tien jaarts. En daai klip is so groot soos drie ytgegroeide manne se koppe saam. En hy blink. Ek kan nie vir lank in daai lig kykkie, so hêller blink hy. Maarie gluk is aan my kant. Ek kyk so en ek sien lattie waterslang vas aanie slaap is. Julle! So iets het ek in my dag des lewens nog nooit gesien nie. Daai waterslang snork so, lattie hele grot so rittel ennie sand en

klippertjies so yttie grot se dak en mure ytval. Ek staan toe ma’ net daar mette droë mond en bene wattie wil looppie. Die voortyd se oumense het mos gesê, as jy nourie slag ’n waterslang gesienit, da’ sal jy nie bly lewe nie. Hoe dit gebeer weet ekkie, hulle hettie gesê nie. Ek stane wonner toe maar of ek nou sommer net daar sal omval en doodgaan of wat. Ma’ ná ’n rukkie toe sien ek nee, niks gebeerie en toe kry ek weer so bietjie vir bietjie lewe en gevoelenteit in my lyf in. Ennie skrikkery virrie groot waterslang wen net daar my heuninglus; en ek wil sommer daar oppie daat hys toe gaan. Ma’ wee’ julle, ek weet tot vidag toe noggie hoe dit gebeer hettie, ma’ ek kry dittie reg om om te draai en te looppie. Draai ek my om om narie grot se bek toe te loop, da’ weet ekkie hoe dit gebeerie, ma’ as ek my klaar omgedraai het, da’ staan ek ma’ weer met my rug saam narie grot se bek toe. En so gaanit vir seker so tien of elf maal. Ek kry my nettie omgedraai lat ek yttie grot ka’ looppie. Toe redeneer ek nou so: As ek da’ nou nie ka’ reg yttie grot yt looppie, da’ moet ek my maar self ytrievirs. En ek rievirs, ma’ as ek een tree agteryt gee, da’ gewaar ek ek gee liewerster twee treë vorentoe. Toe sien ek niks helppie, toe loop ek maar innie donker grot af en ek soek daai bynes. En hoe ek gemaakit, weet ekkie, ma’ op een of anner menier draai ek yttie grot se gang yt in een vannie tonnels in. Seker maarie donkerte wat my so gelaat dwaal het. Toe ek binne is, strikkel en val ek oor iets. Ek voel-voel so innie donkerte en voel iets koud met my hand saam raak. My eerste gedagte sê vir my: Slang! Mens weet mos nooit offie waterslang dalk altemit klientjies ytgebroei hettie. Julle, en ek spring regop lat my kop teenie tonnel se dak klap. Ek het so ’n bietjie gevergeet lattie tonnel baie laer is assie gang vannie grot waarlangs ek ingekomit. Ek vat toe my vierietjies en ek steek daai goiesak wat ek ommie stok gedraai het aanie brand. Nou moet julle weet, die goiesak se ding werk so: As ek nou byrie bynes kom, da’ sal ek daai sak so effe klam maak met water, dis nou lat hy lekker ka’ rook. Da’ hou hy mossie bye weg, sien? Maar oorlattie sak nou droog is, brand hy toe lekker en maak so ’n bietjie lig. En raai wat sien ek toe in daai grot se tonnel? Julle sal nooit raai nie. Ek sien in daai grot se tonnel onse eie voorouers se gewere, hope en hope gewere. Dis toe ’n koue geweerloop wat ek allietyd gemeenit isse slang. Julle, en daar’s trommels en trommels, seker vol koels. Ek beslyt net daar: eersie heuning en da’ kom ek môre dieselle tyd trug om vannie gewere te kom haal. Ek meen, ’n mens weet mos nooit wannir jy dit dalkies weer norag kry nie. Plês ek ma’ daai eie tyd

net een vir my gevattit. Ek is toe nie eers ’n bietjie bang virrie ou waterslang en sy geneuk’ie. Ek meen, ek weet mos toe presies waffer tyd vannie marrag is sy slaaptyd. So, ek sal net mooi kom as hy slaap. Toe ek klaar daai klomp gewere bekyk en gebevoel het, toe’s ek narie bynes toe. Toe ek so innie groot gang vannie grot afloop, hoor ek net zoem-zoem, zoemzoem, smaak soose paar trekkers wat stane dreun. En daai zoem vannie bye lat daai grot ôk so rittel. En issie lankie, toe sien ek daai nes. Stukke groot heuningkoeke sit daar in daai nes ennie heuning drup-drup so yt daai koeke yt. Mense, dissie soos ek hier vir julle sitte vertellie, dis so mooi rooibruingeel heuning soos wat ek in my lewe noggie gesien hettie. En ek vat daai los stukke goiesak en maak hulle so effe klam, mettie water wat innie gellingblik is. Maarie goiesak oppie stok, maak ekkie nattie. Ek wil hom gebryk vir lig. Toe my sakke nou lekker rook, toe vat ek daai meelsloop wat ek nou die goed in gekarwei het en ek trek hom oor my kop. Dis om te keer virrie bye se steek. En wee’ julle, daai twee tanne vanie mitteljatkat sit presies reg vir my oë om deur te kyk. Ek hoef toe nie eers gate innie sloop te sny nie. Man, ma’ ek moes geweetit dissie regte bye daai nie, hulle skrik ga’ vir rook’ie. Nee, hoe meer rook daar kom, hoe kwaaier word hulle. Julle! En hulle beginne steek my daar vanne kant af. Daai angels van hulle is dikker en langer as wat ’n els se punt is. En oe! My mamma, daai steekplekke brand soos wat ’n koolvuur nooit sal ka’ brandtie. Hulle steek vir my oor my hele lyf, later lykkit of my klere ennie meelsloop met spykers in my lyf en kop ingeslat is. Ek voel hoe my oë onner daai meelsak beginne toeswel. Toe sien ek hier moet ek yt, en ek beginne hol narie grot se bek se kant toe. Ma’ soos ek hol, so kom hulle en so steek hulle. En so ver soos wat ek hol, so skrou ek. Die geskrouery van my het toe die waterslang gelaat wakker word. Toe ek verbyrie tonnel hol waarin hy slaap, toesit net wat hy by daai einste tonnel ytkom. Julle, en daar staan ek, ek kannie vorentoe of agtertoe nie. Voor issie waterslang en agter issie bye en ek ka’ gewaar lat hulle almal baie kwaad is. Ma’ nou moet julle weet, ek het toe nog allietyd my stok mettie goiesak in my hand. Ek swaai hom en ek swaai hom en ek draai daai bye so dronk, soos hulle agter die stok aanvlie. Jy hoor net hoe val hulle doemps-doemps neer, kompleet soos klippe. Toe hulle ammal vrek gevalit, draai ek om, net betyds om te sien hoe daai waterslang sy bek oopmaak om my in te sluk. Ek skrik toe so groot lat

ek sommer daai brandende stok in sy keelgat afdruk. Toe’s hy da’em beneuk, hy slat met sy kop heenesteweer en slat met sy stert hier na my kant toe. Ek sien toe daars’ie wegkom kansie en ek hol t’rug daar na daai tonnel wattie gewere van onse voorouers in is. Ek gryp daar innie donkerte twee grotes, voelvoel hulle so, toe voel ek nee hulle issie reggie. Ek kan net met twee soorte gewere skiet: disse Tienie Hennerie enne Lemêtfort. Die tweede voel wat ek voel, toe vat ek sommer so mettie een hand die regte gewere. Ek gryp daarso ’n trommel en ek breek hom oop. En ek vat sommer sukke hanne-hanne vol koels en ek laai daai gewere ennie anner koels gooi ek in al watte sak is. En toe’s ek daaryt, net betyds om te sien hoe daai waterslang daai stok mettie brandende goiesak ytspoeg. Jong, ek moet net koes of hy tref my teen my kop. En toe kom hy vir my. En ek skiet. Die eerste skoot, toe val daai groot blinkklip aan dysende stukkies. Daai liggie wat daai stukkies maak, is toe nie eers so groot soose viervlieggie se liggie nie. En nou moet julle weet, dis nou donker, ek kannie die waterslang sien nie, ma’ ek weet verseker hy ka’ vir my sien. En so innie donkerte skiet ek mettie een hand en mettie ander hand laai ekkie anner geweer. Eers skiet, da’ gewere van hand tot hand omruil en da’ skiet en laai. Als oppie glykke tyd. En ek hoor ek skiet raak, want elke keer as ek skiet, da’ hoor ek daar skrou die waterslang. En hoe dit gebeerit weet ekkie, ma’ toe ek sien, toe’s ek verby daai waterslang. Nou’s ek voor, bek se kant, en hy’s agter my. Tjêrels, en daai waterslang skraap my daar, ek voel enik kort-kort hoe sy stinkasem so in my nek in blaas. En dis ons twee en dis ons twee. Glukkag sien ekkie tonnel se bek ennie lig wat inskyn, help my om stryt te hol sonner om te val. En soos ek voor daai waterslang uithol, so skiet en laai ek nog allietyd. Toe ek innie grot se bek is, toe draai ek om. Mense, ma’ toe lyk daai waterslang da’em sleg. Ek woo hom toe so amper half en half jammer kry. Hy’s nette gate geskiet en bloed loop so by daai gate yt, smaak soos water wat vanne dak afloop. Jy hoor net gorts! gorts! so bloei die waterslang. Ma’ hy’s noggie klaar met my nie, hy maak weer sy bek oop om my te vreet. Ek druk sommer al twee gewere so glyk by sy bek in en ek skiet. Toe ekkie snellers los, toe hol ek byrie grot se bek yt. Soos ek bytekant ythol, sien ek net hoe daar klippe verby my gons. Toe ek omkyk, sien ek daai waterslang wriemel oppe-af innie grot se bek, sy stert slat daai grot se klippe lat hulle doer trek. Ma’ ek waggie noggie, ek hol. Toe ek nou reken ek is oppe vergenoeg distansie, kyk ek weer om. Ma’ ek sien net stof, en toe daai dik stuk stof bedaar, toe’s daai grot se bek toe. Toe, toe. Dit lykkie eers of daar nou net ’n rukkie t’rug ’n

opening in daai Boesmanbêrre wassie. En van daai dag is hy so toe, lat niemand weer in hom ka’ ingaan nie. Ek stane kyk noggie speul so, toe hoor ek net gorka-gorka hier voor my innie stof. Toe ek weer sien, toe kom daai twee ratels wat ek allietyd gedink het is dood, op my afgeharkloop. Julle, en hulle is so kwaai, die kwyle loop enik so by hulle se bekke yt. En hulle se neuste bloei en is flenters soos hulle mekaar gestane verskeur het. En toe ek sien hulle meen besageit met my, toe beginne ek te hol. Ma’ daai ratels is vinnig, hoe harder ek hol, hoe nader kom hulle aan my. Hulle begin vat-vat so aan my hakskeensenings. As ek voel hulle beginne byt, da’ trap ek hulle net so mettie een voet saam weg. Later, toe sien ek ek sallie meer virrie ratels ka’ weghollie. Ek is te gedaan, die geneuk mettie mitteljatkat ennie bye ennie waterslang het my klaar. Ek spring toe eenkant toe ennie ratels hol verby my. Toe hulle nou gewaar ek issie meer voor hulle nie, toe draai hulle om na my toe. Dis net wat ek wil gehadit. Toe hulle so twee-drie tree voor my is, toe lig ek my kop op en ek spring innie lug. Toe ek afkom, toe trap ek daai twee ratels vol op hulle neuste. Jy hoor net hoe kraak daai bene, so trap ek hulle. Ma’ ek moet da’em bysê, as hulle nie so gebaklei hettie, sal dittie so maklik geweesittie. Hulle se neuste is mos toe hoeka voos gebyt oorlat hulle so oor daai moordenaarsbye se heuning gestane beklei het. Ek trap hulle daai dag met net een skoot morsdood. Rêrag, nie so kamma-kamma soos hulle nettou geweesittie. Toe ek so van hulle af wegstap, toe gewaar ek mos eers hulle het al twee my hakskene stukkend gebyt. Glukkag het hulle da’emmie die sening deurgebyttie. Die blêrrie maaifoeties! Dis hulle se skuld lat ek vidag nog, assie weer so onweerrag is, so mank loop. En dan’s al wat virrie pyn help as ek myself so mettie ou groensalfies saam insmeer. Ek is toe hys toe. Hier byrie hys moesie mense daai angels mette tang yt my lyf yttrek, so styf en diep het hulle in my lyf gesit. En ek is so geswel, my oë was dae lank toegeswel. Soot ek toe ma’ hier rond gesit, dikgeswel met poepoë en sonner lat ek my mond aan daai ytsonnerlike heuning gesittit. Ma’ wee’ julle, na daai slag ka’ ekkie heuning voor my oë verdra nie.

Elias P. Nel se waterslangstories speel in die Noord-Kaap af, by Verneukpan naby Brandvlei in die Boesmanland, waar hy grootgeword het.

Akkedil likkedis krokkewaan

GEORGE WEIDEMAN

“Toe – ek wil die kamtige ou Grote sien, vandag,” praat Nettie hier agter my. Ons is op pad na ons speelplek in die rietbos langs die rivier. Ek stap voor, want ek moet die byters en goljyters en gype voorstaan met my swaard. Ek het die swaard netnou nog self uit hout gesny. Dominee het vanoggend met skoolsluiting gesê ’n mens kan die lewe nie ingaan sonder ’n swaard nie. “Ja-a, ek wens ons kan hom sien.” Dis lankal my begeerte. Hy moet verskriklik groot wees, soos oom Krisjan se dorsbak, nee … groter, met ’n bek soos die grot wat ons ontdek het. Ek word haastig, por vir Nettie aan. Sy loop en sing die liedjie wat Juffrou ons gister geleer het: Akkedil likkedis krokkewaan – wie kom daar op een been aan? Op een been spring sy. “Jy mors tyd,” sê ek. Die een word twee, later drie – sodra iemand bykom. En so aan: vier, vyf. Wat, dis sommer ’n kinderagtige speletjie. Ek is al deeglik honger ook. Ons het baie kos saamgebring: kondensmelk uit Ma se spens, ’n halfsakkie rosyntjies en grondbone, ’n hoedvol lemoene uit oom Krisjan se boord. En van die vetkoek wat gisteraand oor was. Gisteraand! Gisteraand, toe Pa Kolie oor die tuin gelees het – van die mis wat uit die aarde opgetrek het oor die hele aardbodem en die allerhande bome en die rivier met die vier lope – het ons oë skelm vir mekaar gelag by die gedagte aan die piesangbos en die Skimmelgrot en die sagte bruin sand soos suiker hier op die rivier se wal en die lelies, rooies soos wat daar nêrens elders langs Grootrivier staan nie. En die otters met hul gladde lywe, en die likkewane in die gras- en rietwalle van die rivier. En ons oë het vir mekaar gesê: môre begin die vakansie!

Ou Dampies sê Grootrivier se slang is skaars met die lyf; hy hou glo in die diep kuile. Maar hy’t ’n groot, blink diamant voor sy kop, en ’n mens moenie in die diamant kyk nie, want dan word jy verblind en jy loop en loop al agter die blink aan tot in die rivier en dan sluk die slangding jou pens-en-pootjies in. Ek het al vir Pa Kolie gevra van die Groot Slang, maar hy het net sy kop geskud en gesê ek moet die boutjie ordentlik vashou wanneer hy die moer indraai; dis sommer ou Dampies se liegstories en basta. Ek weet net: hiérdie plek met hiérdie sand tussen ’n mens se tone, en die piesangblare wat teen jou aanskuur, en die visarend wat skreeu … dit is voorwaar ’n mooier plek hierdie as die tuin waarvan Pa Kolie gelees het. Ons plak ons neer op die sand en kyk oor die blou-bruin water van die kuil voor die eiland. Die water is nog taamlik helder; die Groot Slang slaap dus. Ou Dampies sê hy roer net as die water troewel is, en dan maak hy die water nog troeweler. Ek wil weer eiland toe ook. Daar is altyd iets wat nie hier is nie. Miskien ’n stompie dryfhout wat tussen die klippe vasgespoel het, of ’n mooi gekleurde klippie wat ek vir Nettie kan bring. Niemand behalwe ek en Nettie weet van die versteekte paadjie tussen die riet deur nie. Niemand anders weet dat jy eers deur die hol stam van die ou wilgerboom, waarin daar eens op ’n tyd watsenaams gebly het, moet kruip om dan, al met die paadjie langs, tot hier te kom nie. Ook die melkhoutboom, hoog bokant die riet en die doringbome, tot onlangs nog ons uitkykpos om te sien of die boggelrug-reuse op pad is, is óns s’n. En wie anders weet van die verdwaalde mangoboom en die piesangbos tussen die riet en die grot? Net ons. Ek en Nettie. Ons kom nie baie hier nie – eintlik net gedurende vakansies, want dis ’n lang ent van die huis af en Ma sou hoeka duister dinge praat as sy moes weet. Nie oor my nie – ek is mos al groot genoeg; Pa Kolie’t gesê ek kry vir my volgende verjaarsdag ’n .22 – maar Nettie loseer by ons en Ma is taamlik broeis oor die meisiekind. Pa Kolie sal meer as een aand oor die bord lensiesop buk en praat van verantwoordelikheid en laste en so aan, maar ek verstaan nie veel daarvan nie. Ek gooi ’n klip platlangs oor die water, sodat hy swiep-swiep-swiep tot op die wal aan die oorkant.

“Sê nou die Slang steek skielik sy kop uit, wat sal jy maak?” vra Nettie. Ek kyk na haar toontjies in die water. “Sal hom disnis slaan,” en sy moet net koes vir die kaphou van my skerp swaard. “Sal sy kop morsaf slaan. Soos gister se hoenderhaan.” “Jy moenie so wreed wees nie. Jy sal gestraf word.” “Ek is honger.” Ek pak die kardoes met grondboontjies, want ek wil nie meer aan die dansende haan dink nie. Nettie gooi die grondbone op haar rok uit, en dan skud sy hulle bymekaar met die punte van die rok. Ek kyk na haar bruin bene. Ek kan nie onthou hoe sy gelyk het toe sy by ons begin loseer het nie. Was die moesie altyd daar, bokant die waai van haar regterbeen? Ek wonder wanneer verjaar sy. Ek weet dis iewers in die vakansie, maar ek het vroeër nie juis daaroor gedink nie; ek weet Ma bak dan altyd sulke spesiale oliebolle. Dalk kan ek vir haar ’n mooi present uit ’n stukkie spoelhout sny, of ’n mooi klippie optel op die eiland! “Wanneer verjaar jy nou weer?” Sy hou ’n oomblik op met kou en kyk na my, haar kop effens skuins gedraai. Dan kou sy verder. “Wat wil jy maak as jy weet?” Meisiekinders! “Sommer.” “Die twee-en-twintigste. Dan’s ek twaalf!” “Ek ís al twaalf.” Vinnig reken ek uit. “Jy’s ’n hele tien maande jonger as ek!” Nou kan sy sê: Ek is tog groter as jy! – want dis waar, behalwe dat ek skoene twee nommers groter as hare dra. Maar sy sê gelukkig niks, en my oë kan nie wegkyk wanneer sy haar toontjies in die sand inkriewel nie. Op een van die kranse aan die oorkant van die rivier koggel ’n bobbejaan, en

tussen die riete val ’n likkewaan meteens platpens in die water, sodat ek ruk soos ek skrik. Ek wikkel ’n groterige klip uit die wal los: as die ou Grote nie hiérvan wakker word nie! Wild slinger ek die klip tot in die middel van die kuil, sodat ’n blink streep water opslaan en die druppels tot hier by ons spat. Niks gebeur nie; net die kringe golfies klots hier onder ons voete aan die kant. “Ag nee wat, hier’s dan niks nie,” sê sy nadat ons ’n rukkie gewag het. “Dis oumens-stories.” “Miskien het hy gaan kos soek,” stel ek voor. “Of dalk bly hy in ’n ander kuil. Hier’s mos nog baie diep kuile …” “Ek is lus vir kondensmelk,” sê sy, en die bokstertjies in haar hare swaai heen en weer wanneer sy rondom haar na die blikkie soek. “Waar’s jou parraslagter?” Toe ek die mes aangee, kry ek half lag. Kleinjannie het eendag iets gruweliks oor die parraslagter gesê. Hy is baie onwettig, Kleinjannie. Ma reken hy’s te groot vir sy skoene. Hy’t al ’n meisie gesoen ook. Nie speel-speel nie. Rêrig. So het hy gesê. Ek wonder hoe dit is om ’n meisie te soen. Ek sal nogal graag vir Nettie wil soen. Ek wonder wat sal sy maak. Ek kyk skuins na haar, maar sy is besig om ’n gaatjie in die kondensmelkblikkie te boor. Sy trek ’n vreeslike gesig. Meisiemense is maar swak. Ek gooi weer ’n platklip oor die kuil, sodat dit die water op drie … vier … vyf … ses! plekke vang voordat dit in die sand op die eiland vasslaan. Dis die beste wat ek nog gegooi het. Gewoonlik raak so ’n klip die water vier keer; as ek gelukkig is, miskien vyf keer. Anders sink die klippie na die derde keer dat dit die water se bokant raak. Maar ses! Jis … Ek kyk of Nettie gesien het, maar sy sit en sukkel nog met die blikkie. “Gee hier,” sê ek, “netnou is jou vingers af.” “Hier’s solank ’n paar grondboontjies vir jou,” sê sy en hou ’n bakhandvol voor my mond terwyl ek met die mes ’n gaatjie in die deksel boor. “Heng, maar dis warm,” sê sy, en uit die hoek van my oog sien ek hoe sy die oorblywende grondboontjies uit haar skoot optel en haar rok rondom losskud. Dit ís warm. Ons moet netnou swem. Dis heerlik om klipkaal deur die bruin-en-

blou water te duik, met die koelheid wat so om jou hele lyf vou, jou hare glad agteroor soos ’n otter se pels … Maar ons swem nie meer kaal nie, van laas keer af. … en om in die water te speel, om te kyk wie kan sy asem die langste ophou, om mekaar onder water te probeer vang; ek reken Nettie is baie kielierig, want elke keer nog wanneer ons dit speel, lag sy of sy betaal word. Dis ’n lekker speletjie. Die een sak weg onder die water, en sodra sy asem op is en hy kom op, moet die ander een weer wegduik. Die een wat onder die water is, moet probeer om die een wat bo is, op te spoor. Dit bars maar, behalwe as ’n mens vinnig genoeg is. Ek is gewoonlik te vinnig vir Nettie, en dan lag sy haar skoon kaduks. Maar ’n mens moet versigtig wees met dié soort aan-aan-spelery. Laas vakansie – ek dink dit was die tweede Saterdag van die vakansie – het ons dit weer gespeel. Dit was my beurt om te sak en ek het my longe vol getrek van die skoon lug en weggeduik en blitsig onder die water op Nettie afgeswem. Sy het padgegee, maar ek kon dit aan die warreling van die water agterkom en ek het my lyf in daardie rigting gekronkel, vasberade om haar te kry voordat my asem opraak. Ek het teen haar vasgeswem en met my linkerhand voor my uit op haar lyf gedruk, op ’n sagte plekkie, waar dit meegegee het tot op die been. Toe het ek boontoe geskiet, met longe wat wou bars. Maar ek het nie eens kans gehad om behoorlik asem te skep of “geelvis!” te skreeu nie. Sy het my geklap. Wildweg en hard. Daar was vir ’n oomblik ’n wilde blink in haar oë, ’n snaakse kyk. Ons het vir ’n lang tyd daarna nie weer die duikspeletjie gespeel nie. En toe ons een middag weer planne maak om af te glip rivier toe, het sy tussen haar goeters in haar kas gekrap en ’n ou swempak daar uitgehaal. Sy het my later vertel dat dit haar ousus s’n was, ’n oue, en ek kon sien dat hy maar taamlik verkreukel en verrek is, en hopeloos te groot vir Nettie. Die ding het my sleg gevang, en ek was verplig om in Ouboet se kas te gaan snuffel. Ek kon nie swemklere kry nie, maar een van sy voetbalbroekies sou help. Ons het nie daaroor gepraat nie, oor die klere. Dit het sommerso gekom; ek weet nie juis hoekom nie, maar ek dink dit het iets te doen met daardie dag toe sy my geklap het. Eintlik weet ek ook nie hoekom sy my geklap het nie. Ek onthou net sy het vinnig na die rietbos gehardloop en aangetrek en voor my uit huis toe

gegaan. Maar sy was nie kwaad nie. Nettie suig aan die kondensmelkblikkie, haar oë styf toegeknyp, kop agteroor. Daar is fyn bruinsuikerkorreltjies sand op haar bene. Sy het netnou gesê sy is amper twaalf. Sy maak haar oë meteens oop en ek kyk weg. Sy gee die blikkie aan en haar vingers raak aan myne. Ek kyk na haar. Daar is fyn plooitjies om haar oë. Op haar bolip is ’n strepie melk. “Gaan trek solank uit. Ek kry jou in die water,” mompel ek, met die smaak van die blikkie en die melk teen my tande. “Wie sê vir jou ek … wil swem, vandag?” vra sy, en die vraag pootjie my. Ek is nie gewoond aan sulke raaiselagtige vrae nie. “Kry jou in die water,” sê ek weer. Die water is nogal koud wanneer ’n mens ingaan. Jy moet vinnig rondswem en duik sodat jy uitasem word, maar warm. Dis ’n wonderlike gevoel, om die water so om jou te voel; amper asof dit deur jou gaan. Ek het my klere op ’n hopie tussen ’n paar groterige rivierklippe gaan versteek, want netnou kry Nettie dit in haar kop om dit weg te steek. Sy is vol duiweltjies vandag. Die kuil is groot; lank en breed tussen die wal en die eiland, met ’n paar klipeilandjies. Ons swem partykeers reisies soheentoe, maar ek wen tog altyd en dan raak dit vervelig. Vroeër het ons ook gespeel dat Nettie ’n prinses is wat op een van die klipeilande gevange gehou word deur ’n boggelrug-reus, soos in daardie boek in die skool, en dan moet ek haar red. Dit was nogal lekker. Maar, snaaks, ons was lank laas lus om so iets te speel. As daar nou ’n regte monster kom … ja, dit is ’n ander saak. My swaard lê op die gras aan die waterkant. Ek kronkel nog so in die water rond toe ek iets agter my hoor plons. Ek swaai vinnig om. As Nettie darem dink sy kan my ongesiens bekruip … Sy lag uitbundig. Die bekruipery help nie juis nie. Dis eintlik ’n nuwe ding, ’n nuwe speletjie wat sy begin het. Ek moet met my rug na die wal in die water wag en sy moet dan probeer om my skielik te oorval. Sy kon dit nog nie regkry nie. Ek luister gewoonlik baie fyn. Dis ’n simpel speletjie, maar sy was amper kwaad toe ek nie wou saamspeel nie. Ek dink sy speel die speletjie nie om dowe neute nie. Sy wil nie hê ek moet haar in haar ousus se swemklere sien wanneer sy water toe kom nie. As albei van ons eers in die water is, maak dit nie saak nie. Dan vergeet ’n mens skoon van jou klere.

Die rivier blink in Nettie se oë, aan haar voorkop, op haar neus se punt. Haar nek se wit lê in die water. “Ek het jou amper gevang!” stoot sy tussen die jaag van haar asem deur. Sy vee die nat hare van haar voorkop af. Met die beweging lig haar bolyf so effens uit die water, die skouerbandjies gly van haar skouers af en ek kan skielik nie my tong en lippe aan die beweeg kry om haar te antwoord nie. ’n Oomblik was ’n melkwit stukkie lyf sigbaar bokant die water, en twee klein bruin vlekkies. Tepeltjies, soos wanneer Ma van die kat praat. ’n Meisie het ook tepeltjies, maar dis so ánderster. Dan sluk ek ’n klomp water, want Nettie het my aan die hare beet en sy hou my kop onder, sodat ek wild moet spartel om nie te verstik nie. Dan los sy weer, maar ek was lank genoeg onder om behóórlik duiselig na vars lug te snak toe my kop weer bo water kom. Sy’t reeds agter die rotse van ’n klipeilandjie ingevlug. “Ou-meid!” roep sy, koggel sy van agter die rotse. “Ou-meid!” Só laat ek my nie vermaak nie. Ek moet haar in die hande kry; ek wil haar sién: die tergerige vissielyf in die water, die skouertjies. Die water is nie meer koud nie, maar heerlik lou om my. Lou soos wanneer ’n mens soggens in die winter wakker word onder jou velkombers. Maar dis nie net van die rondspartel nie. Ek moet haar kry. Sién. Die water neuk al in my oë. Sy is nou tjoepstil, want sy weet ek soek haar. Sal maar onder die water langs moet swem, al om die rotseilandjie. Sy sal nie agterkom nie; die water is nou tog te troewel. Ek trek my longe vol lug, sak weg. Swem met my hande voel-voel oor die gladde klippe langs, skop hard met my voete, maar sorg dat ek nie bo die water uit skop nie, want dan weet sy dadelik waar ek is. Deksels, dis moeilik vir ’n man om jou asem so lank op te hou. Ek moet nou omtrent halfpad om die eilandjie wees. Voel, versigtig. Skop hard, agter. Nou moet ek boontoe. Kan nie meer hou nie. ’n Man se longe sal bars. Ek skiet boontoe. Vars lug! Sy spartel weg; ek hoor haar lag: “Ou-meid!” proes sy. Ek trek my longe vol. Jou voet, meisiekind. Ek keer haar teen ’n klipeilandjie vas. Sy skop wild, maar ek gryp haar aan die enkels en hou. Sy kyk met bang duiweltjie-oë oor die water na my. Die water

dryf my teen haar aan, en ek sien die fyn haartjies op haar neus blink, en die punt van ’n gejaagde tongetjie tussen lippe waaromheen die modderwater sy spoor van bruin gelaat het. “Los my!” Dit klink of sy kwaad is, maar sy lag ook; sukkel om behoorlik asem te kry van die gespartel. Ek self haal hard en vinnig asem. Dit is nogal ’n hele entjie se swem. “Los my,” pleit sy, “ek sal jou nooit weer doeboe nie,” maar sy lag haar laaste woorde weg. Ek kry skielik lus om haar te soen, soos Kleinjannie, wat so daarmee spog. Wat sal Nettie maak? Ek soek in haar gesig. Sy is so anders, dié Nettie, veral as ’n mens haar van naby bekyk. “Toe, hoekom kyk jy my so? Het ek ’n diamant voor my kop?” “Daar’s modder om jou mond.” ’n Mens kan nie te veel praat met jou lyf so lank in die water nie. Maar meteens wil ek nie uit die water op die klipeiland klim nie. Ek reken sy voel ook so. Dis so anders, nou. Snaaks, noudat ons so naby mekaar is, moeg van die vlug en die jaag. Vroeër was dit niks om teen mekaar se klipkaal lywe vas te kyk nie, maar nou, met die skouerbandjies wat ál afgly … Nettie se ogies dans oor die water. Soos ’n klein, vaal akkedissie lyk sy; nie heeltemal so vaal nie, maar haar hare hang nou in modderbruin toutjies om haar kop. En die tongetjie wat so in-en-uit tussen haar lippe jaag, in-en-uit, dié laat ’n mens aan ’n turkie of salmandertjie dink. Is daar modderwolkies agter die blink in haar oë, asof daar iets roer, beweeg, die modder laat opstuif? Ek wil iets sê, maar dit smaak my my tong is ’n stuk rivierklip in my mond, en die sê wil nie kom nie. Die ogies … Groot diamant se blink! “Die slang,” hakkel ek; probeer die klip van ’n tong vasbyt, “ek wens ons kan die slang sien!” Maar sy is houtjie van die galg, dié Nettie, sy praat g’n woord nie. Dis net of die ding wat daar onder in die modder lê, soos ’n groot krokodil sy stert lê en swaai. Ou Dampies sê ’n mens moenie na die blink diamant kyk nie; hy trek jou nader, water toe. Jy kan nie skree nie, hy maak jou stom, hy mesmeraais jou. Ek voel hoe Nettie se toontjies teen myne aanvroetel. Dit hou my vas, die toontjies, glyerig van die modder, die oë wat blink, die modderwolkies. ’n Man

wil wegkom, wegswem, sommer ’n klip van die bodem af optel en na ’n verspotte vink in die riet gooi. Ek weet nie wat om te sê nie; sy sê ook niks, sy staan net, en haar asem jaag nog effentjies. Dan buk ek meteens vooroor, weet nie juis hoekom nie … buk vooroor en vee liggies met my wysvinger die modderstrepies van haar wange af. Ek kan my hand ook nie weer wegneem nie; daar blink diamante in Nettie se oë. Ek hou van die aanraking van haar sagte wang, en ek druk liggies daarteen. Sy beweeg nie weg nie. Ek kan my oë nie van haar af wegneem nie; ek hou die stil poele dop, soek die vae beweging van die modderwolkies; soek met my vingers oor haar klein mondjie, trek die patroon van haar lippe af op my duim, voel haar skerp tandjies, hoor haar asem jaag. En dan is dit tussen my vingers, lewendig … ’n klein, vaal akkedissie; ek voel die tongetjie in-en-uit, die lyfie klop teen my eie. Ek proe haar gedagtes met my tong, en ek kan my mond nie weer wegneem nie; die diamant-ogies blink en blink … Ek lig die losserige bandjies oor haar ronde skouertjies, voel haar vingers oor my ribbes gly. Die dansende water dryf ons weg en weer nader aan mekaar, en dit is asof die beweging die swemklere van ons afskud. Dan, wanneer ons, lig soos likkewane in die water, weer lossies teen mekaar aanswem, lip teen lip, tong teen tong, glip iets rakelings tussen ons deur; nee, dit blý daar, hang soek-soekend tussen ons; maar tog asof dit deel is van ons, van haar, van my … iets spits; ’n snoet, ’n waterslang; iets lastigs. Ek kan dit nie kleinkry nie. Ons breek weg van mekaar soos twee verskrikte otters met die skel geroep van die visarend – ek duik sommer blindelings in die water af, gooi baldadig kronkels en draaie; spat en blaas en slaan die water in boë om my op, stoei en stoei met die waterkronkels, totdat ek uitgeput op die sand neersak, my onderlyf nog tam in die troewel water. Toe sy al weg is huis se kant toe, en net haar haastige voetspore lê oor die bruinsuikersand, trek ek ingedagte aan, en buk by die spore en trek dit na met my wysvinger, en ek pas my onhandige, groot pote langs die klein spoortjies.

Akkedil likkedis krokkewaan, sing die vinke in die riet, wie kom daar op drie bene aan?

Die meeste van George Weideman se wonderslangverhale het as agtergrond die omstreke van die Noord-Kaap en die suide van Namibië, die yl bevolkte halfwoestyngebiede noord en suid van die Gariep.

(Matrys)

GEORGE WEIDEMAN

Op ’n dag het Elsie vertel van die steen wat weggeraak het. Hoewel hulle meestal saam-saam aan ’n storie vertel het, soms met redekawelings tussenin, het Ruiter dié keer byna enduit geswyg, dit onthou ek goed. Asof dit eintlik Elsie se storie is, en nie syne nie. Maar hy het voortdurend instemmend geknik of tong geklik of gekreun. “Nou kyk, dis ’n baie ou storie,” het Elsie gesê, “dié een van die steen wat weggeraak het. So oud, ek kan nie sê waar dit vandaan kom nie. Maar dit kom vêr anderkant vetlampies-se-tyd vandaan. Ek het dit die eerste by my oumagoed gehoor, en sy het gesê dit kom van háár oumagoed af, en so aan en so terug tot by die voormense en die voor-voormense. “Hulle, die voor-voormense, het eers verder met die rivier af gebly – ek weet nie eens of dit hiérdie rivier is nie. Maar dit was naby die blouwater wat Jorsiegoed ‘see’ noem. Daar was baie water, en rivier het sy slikwater daar geloop afgee aan die see, en as rivier die slag rolwater maak, dik van die stompe en dik van die modder, was die see soos lensiesop, of rivier die gehele land met hom saamgevat het. “Nou nie soos hier nie, Jorsiegoed weet hoe hy hierlanges raak. Maar dáár lê en loop hy glo só wyd dat jy van duskant af nie anderkant toe kan sien nie. “’n Goeie plek, het my oumagoed vertel, en kos was nie biétjie volop nie, gemsbokke het gebokspring en hulle was blink van vet. Die mense het góéd gebly, hulle was vrede. Hulle het nog rondgetrek, ja, maar na daardie plek – hulle’t vir hom gesê Mûmâixabes – het hulle altyd t’ruggegaan. “En toe kom veranderings. Daar het ’n skip gekom, die blouwater was dol soos ’n dier met skuim om die bek dié slag, het oumagoed gesê. Hulle sê hy maak

mos perdjiehare, die see. En toe? Toe gooi perd vir skip af. Nou my kjind, dit was seker ’n groter een as Groot Niklaas se boot wat hier onder by die drif uitgesleep lê. Tot op die sand gooi die blouwater hom, nie vêr van rivier se uitloop af nie. Of daar van die mense gedood het, weet ek nou nie, maar die storie loop glo so: Dairos, nog skaars prammetjies, was aan die kind abba, haar sustertjie, en aan die skulpies versamel die oggend ná die bakleisee, toe sy die mense sien. Hulle het klere gedra, soos ons nousedae dra, maar outydser, en hullese velle was soos melk, hullese hare soos gras, en hulle het ’n taal geloop en praat wat Dairos nie kon verstaan nie. Baie anders as háár mense s’n. “Maar hulle was maer en honger, soos mense wat lank sonder kos was, party se klere was verwetter en verflenter, en Dairos was verskrik. Sy het weggekruip. Ook om te sien wat hulle maak, hoe hulle goed van die breekskip af land toe karwei. Maar, sê oumagoed, toe gaan die sustertjie aan die huil, en Dairos hardloop op haar spore terug, maar daar was nie wind om hulle toe te blaas nie, en die mense het haar nágesit. Nou nie vinnig nie, want hulle was mos nou moeg en verrinneweerd, soos ek gesê het. Tot by rivier se uitloop, daar waar sy moes wegswaai na haar mense toe, het hulle haar nágesit. Toe sy terugkyk, sien sy nee, daar kniel en lê hulle almal by die rivier, op hullese mae lê hulle om van die vars water te drink. “Party van hulle, so loop die storie nou, het daarso aan die slaap geraak, so gedáán was hulle, en Dairos het hulle in die oog gehou, want sy het nog nooit sulke mense gesien nie. Later het hulle teruggeloop na die breekskip toe; nog bliktrommels en boekegoed en anderlike goed afgedra. Gesit en kyk oor die see. “Ai, Dairos wou eers haar geheim hou – maar jy weet hoe moeilik dit is om ’n storie tóé te hou! – en sy het loop vertel van die mense wat die see nie wou hê nie. Dairos se mense was nie gelukkig hieroor nie, maar voor hulle mooi kon verstaan wat sy die aand om die vuur vertel – hulle’t seker gedink die kind is nie reg wys nie – toe kom loop twee van die mense daar aan, met goed van die skip af. Dairos se mense was aan die eet. Die een vreemdeling het na die kos gewys en oor sy maag gevryf, seker die vleiskos gesien, en in sy hand was droë brood en anderlike goed. Die ander man had ’n vaatjie met sterkwyn op sy skouer. Toe maak die eerste man ’n skietding uit sy klere los en hy skiet na ’n vinknes wat naby die oorslaapplek aan ’n takkie oor die water hang, en tknaps! daar val die nes in die water. “Toe was Dairos se mense baie bang, want só het hulle nog nie gesien nie, en

hulle het van die sterkgoed uit die vaatjie gedrink wat die man omgestuur het, en dit het seker gesmáák, beter as die vaaljapie wat ’n oumens vandag te drinke kry …” Maar die steen, ouma Elsie, het ek gepor, ek onthou dit nou goed by die oorvertel, wat van die steen? Vandag is ek nie seker of dié onderbreking of die gedagte aan die vaaljapie haar van koers af gestuur het nie. Maar Ruiter het net ge-hm en ge-a. “Etse! Ek vertel mos. Dairos se mense het seker nie baie gehad nie, behalwe nou hullese dragoed, velle en so, en eierdoppe met bêregoed. “Maar toe sien die een man die eierdop vol rivierklippies – jy weet, Jorsiegoed, soos wat julle in die maalgate loop optel – en hy gooi dit in sy hande uit en kyk daarna soos iemand wat die eerste keer in sy lewe die son sien opkom. “Nou, en hier kom die storie van die steen, tussen die klippies was daar vernaam één wat ’n lang pad met Dairos en haar mense saam geloop het. “Nou kyk, daar was gewone spoelklippies, rond gespoel in die maalgate, glad en blink en met alle kleure van die dag en die nag, van grou tot by die geel van moedersmelk, en van dag se helderblou tot sononder se rooie, en die donkerdonkerblou van aand. “Maar vir Dairos se mense was daar vernaam één meer as waarde werd. Hulle het die steen genoem ‘Kleur van die nag net voor die dag breek’, en vir dié steen se behoud het baie mense toe al hullese lewens afgelê. “Hoekom sê ek so? Party mense weet te vertel dis die Groot Slang se steen wat einste Dairos se oupa in die hande gekry het. “Wat dié steen éérs wonderlik gemaak het, is dat dit glo lig afgee in die nag. As jy in die stikste, stikste donker in die eierdop kyk, lê dit daar en gloei saggies soos ’n oog. Nee, dit was ’n verwonderlike steen. “Hoe die steen in die hande gekry is? Die Slang het glo die steen neergesit met die weislag. Toe tel iemand dit op. “Ander het weer gestorie dat ’n padda die steen in sy bek gehad het en toe ’n mooi meisie eendag water drink, het hy glo gepraat en vir haar gesê sy mag die

steen kry as sy met hom trou. Maar dis weer ’n ander storie … “Hoe dan ook al, Dairos se mense moes geweet het dis paljas-se-steen. Of dalkies was dit net vir hulle mooi. Ek weet nie. Hoe moet ek weet? Ek is oud, en ek het min wat myne is. “Toe Dairos se oupa ’n kruipkjind was, was hy so verpot dat die mense hom nie wou hê nie; later het hy knakbeentjies geloop soos ’n sprinkaan, iets was met hom verkeerd, ek weet nie wat nie. Hy was sommer so, nie ’n gerekende nie. “En eendag is die steen – die een wat hulle mos sê ‘Kleur van die nag net voor die dag breek’ – weg. Só, pfoei, wég. Hulle keer vir eierdop om, hulle soek in die sand, hulle kyk in kraai se nes bó in die doringboom. Maar niks. Weg. Of die wind hom weggedra het. “Toe weet hulle: Slang het sy steen gekom t’rugvat. “En hulle was bang. Daar word gevra: Wie sal die steen loop vra? “Jy kon die hout in die vuur hoor kraak, maar niemand sien kans nie. Nie eens die vinnigste hardloper nie. “Toe sê Dairos se oupa – hy was eenmanier so verpot dat hy tussen die kinders gesit het – toe sê hy: Ek sal. Ek sal die steen loop t’rugvat. “Hulle het vir hom úitgelag. “Maar hy staan daar op en hy vat sy waterkalbas en hy raak tussen die biesies weg soos likkewaan, en toe hulle weer sien, slaan hy anderkant die vlak ’n stoffie uit soos hy Grootkuil toe draf. Waar die slang nou bly. En dié’s vêr, bitterlik vêr. “Toe lag hulle nie meer nie. “En Dairos se oupa loop dat hy so kléin word, en hy wás reeds klein! Tot hy skoon gedaan teen ’n melkbos gaan sit, toe’s hy nog nie naby Grootkuil nie. En net toe hy ’n sluk uit die waterkalbas wil vat, hoor hy ’n stemmetjie wat vir hom sê: au te re, toe! “En hy skrik groot, en hy kyk rond, maar hy sien niks. Net ’n vaal voëltjie op ’n

klip daar naby. “En hy wil weer drink, toe vra die stemmetjie dieselfde. “Toe sien hy: maar dit ís die voëltjie. En hy kry ’n klip met ’n holtetjie en hy gooi bietjie van die water daarin uit en sit dit voor die voëltjie neer. “Toe sy klaar gedrink het, praat die voëltjie weer. Sy sê: ‘Jy moet liewer omdraai hierso, dis doodsoek-se-dinge om verder te gaan.’ “Maar wat, Dairos se oupa lag net lekker, en weg is hy. Tot vandag toe word dourie plek Omdraai genoem. “Teen die aand se kant sien hy ’n lig teen ’n berg. Hy klim tot by die lig en sien dat dit ’n vuur is. Dit was koud, en hy was bly om by die vuur te kan sit en sy knakbeentjies en sy krom ruggie warm te maak. “Hy sit nog so, toe hoor hy weer ’n stem. ‘Gee vir my van jou water; dis baie warm hier.’ En Dairos se oupa kyk diékant en douriekant, maar dis nag. Net die vuur lewe. “Toe praat die stemmetjie weer, en toe sal hy sien daar sit iemand binne-in die vuur. So ’n handhoog mensie, en dié kyk met smekende oë na hom en vra weer vir water. “Hoe nou gemaak? Dairos se oupa hou toe maar sy kalbas bokant die vuur en laat val ’n druppeltjie tot binne-in. Tssssa! sê vuur, en hy’s uit. Morsdood. En weg is die mannetjie. “Maar hy verbeel hom hy hoor nog die stemmetjie. En dié sê: ‘Jy moet liewer omdraai hierso, dis doodsoek-se-dinge om verder te loop.’ “Die oupa se tande klapper hóéka van die koue, maar hy sê: ‘Hû-û, omdraai sal ek nie, ek moet ’n vernaam ding gaan doen.’ En hy sukkel verder. Nou was hy in klipwêreld, Beenbreek noem hulle die plek, nou nog. “Kan skaars sien, en oor al die klippe, maar hy hóú. Nou het hy geweet hy’s naby rivier, en nie so vêr van Grootkuil af nie. Toe hy weer een steil plek uit is en moeër as moeg bo-op die nekkie sit en rus, sien hy die nag wil-wil net begin padgee.

“En hy hoor aan sy kalbas daar is nog ’n laaste sluk of so. Grootkuil kan nie meer te vêr wees nie, maar hy is baie dors. Maar aiii, net toe hy die kalbas nou teen sy mond sit, hoor hy weer ’n stemmetjie wat soebat vir ’n slukkie water. “En hy kyk om hom, maar sien sien hy niks. Die melkbosse teen die skuinste is asvaal, die klipbanke hier onder hom blou van die koue. Maar dit word nou so lig dat hy sien, jinne, hy sit dan reg bokant rivier. Volop water! Dié’s hier onder die kranse waarop hy sit, maar afklim is moeilik, en hy wil dood van die dors. “Weer hoor hy die stemmetjie. Aie! maar hy skrik. Want daar sien hy ’n meisie op die krans aan die oorkant. Maar mooi! So het jy nog nie gesien nie, dink hy by homself. En sy’t net haar krale om haar lyf. “‘Gee vir my tog ’n bietjie van jou water!’ roep sy. “‘Maar jy sit dan by die water!’ roep hy t’rug. “‘Jy wil nie vir my gee nie,’ sê sy treurig, en sy hart word soos bokvet. “Maar hy skop nog vas. ‘Hoe sal ek by jou kom?’ skreeu hy terug. ‘Kyk hoe lyk dit hier af, en rivier loop sterk.’ “‘Dan moet ek seker wag tot ’n sterker man kom,’ roep die meisie weer, en sy draai haar rug op hom, en haar rug blink soos otter se lyf. “Hoe nou gemaak? Dairos se oupa het die kalbas geskud en dit teen die lug se skynsel gehou. H’n-’n, daar was baie min. “Swem wil hy swem, want dié meisie is darem nou ’n groot aantrekking, maar hy is so dors dat sy lippe aan mekaar vassit. Wag, dink hy toe, ek kan mos maar nou die kalbas se water drink; as ek deurswem, skep ek sommer die hele kalbas vol. “En hy maak toe so. Maar toe hy die kalbas by sy mond bring, kom hy agter die water is so bitter soos karkoer. Hy knyp oë toe, maar dit help niks. Hy kan die water nie drink nie. “En daar sit hy, óp van die dors, en met rivier hier onderkant hom. Maar die kranse is te steil, regaf soos by Tierwater se berg.

“Tot vandag toe nog word vir dié plek gesê Bitterkalbas.” “En Dairos se oupa? Het hy toe daar afgegaan en deurgeswem tot by die meisie?” Elsie en Ruiter het na mekaar gekyk. Toe sê sy: “Daar is eintlik klomp stories, Jorsiegoed. Die een wil hê dat hy net daar gedood het, hulle het sy bene op die klipbank gekry.” “Ja,” sê Ruiter, terwyl sy wangspier so trek dat ek meen hy knipoog vir my, “maar ander weet te vertel hy het toe deurgeswem en tot by die meisie gekom en daar het hulle gebly en baie kinders gehad.” “En die Slang? Met die steen?” “Nee, dié was dan vergete. Slang sit vandag nog met steen voor sy kop. Moet jy nou maar nie alleen by die rivier loop speel nie.” “Maar die derde storie is die een wat ek die graagste glo,” sê Elsie, en haar oë raak weg in haar wange soos sy lag. “Dis die een waar hy toe sy kalbas se water bêre, soos die meisiekjind gevra het, en toe maak hy dié op sy kop vas en hy swem deur, en toe hy anderkant kom, sit wag sy vir hom en sy sê vir hom: ‘Jy het nou net deur Grootkuil geswem.’ “Maar hy slaan amper agteroor van skrik. ‘Nee,’ sê sy, ‘dis die water in jou kalbas – dit het vir Slang so klein gemaak soos tkortemannetjie.’ En waarlik, daar sit ’n akkedissie op ’n rondeklip onderkant toe en hy blaas van boosgeid. En toe sien hy: waar die slang nou gekrimp het, het sy ou knakbeentjies sulke stewige latte geword, en die meisiekjind smaak baie vir hom, en so is hulle toe bymekaar, en hy het die tkorteman doodgemaak en die steen teruggevat na sy mense toe.” “Maar daar is weer ander wat sê: Nee, Groot Slang het hom doodgemaak. So verskil mense,” sê Ruiter en kou aan sy lippe. “Ja, maar wag,” sê ek toe, “Elsie … wat het van die mense geword wat met die skip gekom het? Jy het nog nie van hulle klaar vertel nie!” “Daar is mos nie veel te vertel nie. Maar toe die man die mooi steen sien, het hy

sy makkers geloop haal en hulle het die steen met mág gekom vat. Toe vort, al met rivier se loop langes, waarnatoe weet ek nie. “En Dairos se mense het hulle nágesit tot kortby Grootkuil. Toe sien hulle: die mense is daar in. En hulle het geweet: uit sal hulle nooit weer daar uitkom nie.”

Van die vertellings van Ruiter en Elsie sê George Weideman in Die donker melk van daeraad (1994) dat hulle opgeneem is “in die bloedstroom” van sy stories.

Die kronkels lê wyd

Die vrou wat nie gewerk het nie

MINNIE POSTMA

Hierdie verhaal en die volgende is verwerkings van Sotho-sprokies deur Minnie Postma. Sy het grootgeword op ’n plaas in die Vrystaat waar sy as kind kennis gemaak het met die vertellings van die Sotho’s en self Sotho leer praat het. Sy vertel van twee waterslange, Noha en Monyohe. Noha is die een met die blink steen op die voorkop.

Eendag was daar ses meisiekinders van een man en een vrou. Drie meisiekinders was groot en die heel grootste een was Morongwa: “Sy-wat-jy-stuur”. Drie meisiekinders was klein en die heel kleinste een het hulle die naam gegee van Morongwanyane: “Sy-wat-jy-stuur-wat-klein-is”. Hulle moeder en hulle vader was baie arm. Eendag stuur hulle hierdie ses meisiekinders na die veld toe. Hulle moet wortels gaan soek in die veld, sodat hulle mage kan vol kom, want hulle het nie genoeg pap vir so baie kinders nie. Hulle loop, hulle loop na die veld toe. Hulle sit die hele dag en grawe, grawe, grawe. Hulle sit heeldag en grawe en die drie kleintjies kry baie wortels. Hulle kry net groot wortels, maar die groot meisiekinders kry net klein worteltjies. Toe hulle die middag laat huis toe loop, praat Morongwa, die grootste meisie: “Hle, julle kleintjies, bring hier die groot wortels, dan gee julle dit vir ons. Dit pas by ons. Dan gee ons weer vir julle die klein worteltjies. Dit pas by julle.” “Nog nooit nie, nooit nie!” antwoord Morongwanyane wat soos ’n ou mens slim is. “Al is ons klein, ons is nie dom nie!” Nou is Morongwa kwaad. Sy is kwaad vir Morongwanyane. Sy is kwaad oor die wortels. Maar die kleintjie hou haar grasbak, die seroto, met die groot wortels

styf teen haar lyf vas. Toe die son ondergaan, is hulle nog ver van die huis van hulle moeder af. Naby die rivier sien hulle ’n hut staan. Hy is leeg. Morongwa sê: “Tjhe, kinders van my huis, ons is moeg; ons is bang vir die donker, kom ons slaap hier.” Hulle gaan in, hulle gaan in. Maar toe die grootste meisiekind sien dat die kleintjie ook binne-in sit, jaag sy vir haar uit net soos vir ’n hond. “Ha e tswe! Buite! Jy wil mos nie wortels ruil nie. Gaan slaap buite, jy!” Morongwanyane gaan sit buite. Sy huil, sy huil, sy huil en sy eet van die groot wortels wat sy gegrawe het. Sy huil, want sy is bang vir die donker. Toe sy so sit, sien sy bo-op die dak van die hut ’n ding wat kruip. Hy loop, hy loop op sy maag in die donker. Dis Noha die waterslang. Hy ruik die kinders wat daar binne-in slaap, maar hy kan nie ingaan nie, want die deur is toe. Morongwanyane, die kleintjie wat buite alleen sit, sien hom. Sy word bang. Sy gooi haar wortels weg – die grotes. Sy gooi hulle weg en sy hardloop. Sy hardloop in die donker oor die veld, net soos ’n springhaas. Sy loop tot by haar huis. Sy vertel haar moeder. Sy vertel vir haar vader. Die anderdagmôre vroeg, nog voor die hoenderhaan hulle roep, staan hulle op en hulle gaan hulle kinders haal. Die vader loop voor met die kierie, want hy moet sy vrou en sy meisiekind beskerm – húlle wat agter hom aankom in die voetpad. Toe die son opkom, kom hulle by die huis van die waterslang. Hulle sien hom. Hy loop op sy maag. Hy seil-seil-seil oor die dak, want hy ruik die vleis van die kinders wat binne-in lê en slaap. Op sy kop sit die klip wat so blink. Hulle vrees. Die man praat: “Waterslang, o, groot koning, maak oop die deur dat my kinders kan uitkom.” Hy antwoord: “A-haa, wie is hulle dat hulle so in my huis kan kom slaap? Hulle het self hier ingekom. Dis húlle wat die deur toegemaak het, nie ek nie. Bring eers vir my beeste, dan sal ek hulle losmaak!”

Die man soebat: “Waterslang, Groot Vader, ek het nie beeste nie, want ek is arm. Soek vir jou een van die vyf kinders daarbinne uit, dan maak jy die ander vier los.” Toe soek Noha die waterslang vir hom een uit. Hy kies die grootste een, vir Morongwa. Nou laat hy die ander vier teruggaan na hulle vader toe. Net Morongwa bly agter en hy neem haar vir ’n vrou. Sy bly lekker by die waterslang. Hy koop vir haar baie rokke en hy koop vir haar baie komberse. Hy gee vir haar baie kos en hy wil nie hê sy moet werk nie. Sy leef lekker. Haar hart is vol vrede. Sy word vet. Sy is lief vir die slang, maar hy glo dit nie. Hy wil seker maak of sy regtig lief is vir hom. Eendag gaan hy vroeg weg. Hy gaan in die water in – daar by die diep kuil. Hy gly so saggies daarin dat die paddas en die visse hom nie eens gewaar nie. Daaronder verander hy homself in ’n mooi jong mens. ’n Man. Nou kom hy uit die water. Hy swem eers ’n paar keer rond, soos jong manne doen. Hy klap die water en skop met sy voete, sodat die paddas uitspring en die visse wegkruip. Nou spring hy self uit op die wal, nes ’n padda. Wanneer die son en die wind hom drooggemaak het, trek hy klere aan soos die jong manne doen: ’n lepae om sy heupe en ’n kombers oor sy skouers. Nou roep hy sy perd uit die veld. “Hiiii!” antwoord die wit perd as hy oor die velde heen, na sy baas toe aangedraf kom. Noha die waterslang is nou ’n man. Hy klim op die rug van die perd van hom. Hy ry, hy ry, hy gaan kuier by sy eie vrou, by Morongwa – sy wat so vet is en so in die son sit en wag vir die waterslang. Toe die perd stilhou, groet die man haar: “Wees gegroet, kind van my huis.” Sy antwoord: “Ja, ek groet jou,” maar sy kyk nie op nie. Hy sê: “Ek kom vir jou haal. Jy kan nie saam met Noha bly nie. Ek sal beeste en skape en bokke uithaal vir jou.” Sy antwoord: “Lank nog nie, wat moet ek met jou maak? Wat help dit as jy wil beeste uithaal en skape uithaal? Waterslang het betaal vir my. Hy het betaal met

mense. Hy het my susters vir my vader teruggegee. Twee grotes en twee kleintjies. Hy het vir my betaal, ek behoort aan hom.” Waterslang is bly toe hy hierdie woorde hoor. Hy slaan haar, hy slaan haar. Sy voel dit nie, want sy het te veel klere aan. Hy slaan haar, nie omdat hy vir haar kwaad is nie, maar omdat hy vir haar lief is. Wanneer hy sien dat sy nie met hom saamgaan nie, klim hy op sy perd en hy ry weg. By die diep kuil water duik die jong man in en toe hy saggies uitgly, is hy maar weer Noha die waterslang – hy wat die blink wit klip bo-op sy kop dra. Hy seil tussen die riete, tussen die gras en tussen die bossies deur tot daar waar Morongwa in die son vir hom sit en wag. Sy kyk op toe sy hom hoor aankom. Hy praat: “Morongwa, moratuwa, beminde, was hier mense toe ek nie by die huis was nie?” Sy antwoord met ’n leuen: “Nee, nie een nie.” Sy praat nie die waarheid nie. Sy lieg, want sy is bang om hom kwaad te maak. Hy vra: “Vrou van my, watse perdespore voel ek as ek met my maag oor die grond seil?” Sy antwoord: “Dis seker maar die wildeperde, die perde van die veld wat in die nag gekom het om water te drink.” Noha die waterslang is tevrede. Sy hart het rus, want nou weet hy dat sy vrou nie opkyk as ’n ander man met haar kom praat nie. Baie dae gaan verby. Morongwa het vrede. Noha ook het vrede. Maar eendag sê die waterslang: “Verlang jy nie na jou eie mense nie? Kom ons gaan kuier vir jou moeder en jou vader.” Hulle gaan. Hulle loop, hulle loop, hulle kom daar. Toe hulle daar kom, slag die ou man vir hulle ’n skaap. Hulle slag, hulle kook die vleis. Nou praat die moeder met Morongwa: “My kind, hle,

krap jy vir ons die kop van die skaap en die kloutjies.” Toe sy dit wil doen, keer haar man, Noha, vir haar voor. Hy sê: “Vrou van my, jy sal dit nie doen nie. Jy werk nie vir hulle nie. Kom ons loop.” Sy gehoorsaam haar man. Sy loop saam met hom weg van die huis van haar ouers af, want haar man sal nooit toelaat dat sy werk nie. Sy werk dan nie eens by haar eie huis nie! Toe hulle loop, seil Noha voor, soos dit ’n man betaam. Sy loop agter hom, soos dit ’n vrou betaam. Hulle het nie weer teruggegaan na die huis van haar ouers nie. Nooit nie.

Madiane en die waterslang

MINNIE POSTMA

Die ou mense vertel van Madiane wat die dogter van ’n kaptein was. Sy was trots en vermetel, maar haar vader was baie lief vir haar. Sy kon maak nes sy lus het; sy het altyd haar sin gekry. Sy het nooit saam met die ander mense uit een bak geëet nie; haar kos het sy altyd apart gekry. Sy het nooit enige werk gedoen nie, ander mense het haar bedien, en as sy parmantig is, het haar vader net altyd vir haar gelag. Maar eendag het sy baie lelik met haar moeder gepraat, toe bestraf hy haar. Dit maak haar baie kwaad. Sy hardloop uit die huis en gaan sit in die veld. Haar hondjie, wat agter haar aangeloop het, kom sit by haar voete. Hy sit daar en kyk in haar oë. “Ek sal nie weer na hulle toe gaan nie,” sê sy vir die hondjie. “Ek sal nie, ek sal nie. Ek gaan wegloop.” “As jy wegloop, Moeder,” sê hy, “sal ek saamgaan.” Toe loop hulle twee. Hulle loop, hulle loop, en die hondjie hardloop vooruit om haar die pad te wys. Hulle loop tot daar ’n groot lap riete in hulle pad staan. Toe praat die hond met haar. Hy sê: “Moeder, jy kan die dogter van ’n kaptein wees, maar jy moet na goeie raad luister. Dit help nie om parmantig te wees nie. Dit help niks nie. As jy ’n vreemdeling raakloop, praat mooi met hom. Hoor jy vir my, Madiane?” “Ek hoor jou,” antwoord sy. En net toe sy klaar gepraat het, loer daar ’n rot tussen die riete uit. “Dogter van die Kaptein, wil jy ’n pad hê deur die rietbos?” vra hy.

“Ja, Grootman. Asseblief, Kaptein,” antwoord sy, en Rot se hart is wit vir hierdie mooi meisiekind. Hy knaag een vir een riet af tot daar ’n pad dwarsdeur die rietbos lê. Madiane loop deur en haar hondjie volg in haar voetspore. Net toe hulle anderkant uitkom, sê die hondjie: “Moeder, jy het mooi gehandel, jy moet so voortgaan. As ons vreemde mense teëkom, moet jy vergeet dat jy die dogter van ’n opperhoof is. Jy moet dit heeltemal vergeet. Hoor jy vir my, Madiane?” “Ja, ek hoor,” antwoord sy. Toe loop hulle verder. Hulle loop en hulle kry ’n ou vrou langs die pad sit. Sy is baie oud en sy is siek. Haar hele liggaam is vol uitslag wat baie jeuk. “Meisiekind, krap tog my lyf,” kerm sy. “Asseblief tog.” Madiane gril om aan so ’n siek liggaam te raak, maar sy dink aan die raad wat die hondjie haar gegee het. Sy krap, sy krap, sy krap tot die oue se vel glad nie meer jeuk nie. “Jou hart is goed,” sê die ou vrou. “Nou sal ek dit nog vir jou sterk maak ook.” Sy maak twee rye kerfies oor die bors van Madiane. Dit lyk soos twee stringe krale wat om haar nek hang. In die kerfies smeer sy kragtige medisyne wat met roet gemeng is. En toe sy klaar is, is sy klaar. Madiane bedank die ou vrou. Daarna loop sy verder en in haar voetspore volg die hondjie. “Jy het mooi gehandel, Moeder,” sê hy. “Een mens moet altyd ’n ander een help. Daar kom ’n tyd dat die een hulp nodig het, dan sal die ander een hóm help.” Hulle loop, hulle loop, hulle loop. Hulle kom by ’n fontein. Toe Madiane wil water drink, sien sy ’n gebreklike vrou met ’n kleipot staan. Sy sê: “My suster, jy is jonk en fris, help my om die kleipot op my kop te sit.” Madiane wou eers sê sy is die dogter van ’n kaptein, sy kan nie ander bedien nie, sy is die een wat bedien moet word. Maar sy dink weer aan die raad van haar hondjie, toe help sy die arme vrou met haar kleipot. “Jy het my gehelp, Jongvrou,” sê sy wat gebreklik is. “Nou wil ek jou ook help: Sien jy die blou rook wat daar teen die berghang kleef? Dit kom van die vure

wat brand in die skerms van die opperhoof van hierdie gebied. Hy het ’n seun wat ná hom kaptein sal word en hy het nog nie ’n vrou nie. As jy my raad volg, sal jy die vrou wees vir wie die groot man beeste uit die trop sal jaag. Jy is vriendelik, jou hart is sterk en jy is mooi soos die vrou van ’n kaptein mooi moet wees.” “Hoe lyk daardie jong man?” vra Madiane. “Jo, ons weet nie. Hulle bêre hom net in sy huis, so jammer is hulle vir hom. Daar is nie een mens wat hom al gesien het nie. Maar sy moeder sê hy is baie sterk en baie dapper. Hulle het nog nie ’n meisie gesien wat goed genoeg vir hom is nie.” “Sal ek goed genoeg wees?” vra Madiane. “Jy sal goed genoeg wees as jy my raad volg.” “Wat is jou raad, Grootvrou?” “Jy moet loop, loop, loop tot by die huis van die kaptein. Jy moet by die deur van die skerm gaan staan. Jy moet wag, wag, wag tot iemand jou sien. En as hulle jou vra wat jy soek, moet jy sê ek het jou na hulle toe gestuur. Dan sal hulle jou nooi om binne te kom. As jy jou goed gedra, sal jy sekerlik die vrou word van hulle seun.” “Hoe moet ek my gedra?” vra Madiane. “Jy moet nooit eerste brood neem om te eet nie. Laat die ander mense eerste vat. As hulle vir jou ’n nuwe kalbas gee om uit te drink, moet jy sê ’n oue is goed genoeg vir jou. Altyd moet jy so maak. Jwalo, jwalo.” Madiane het so gemaak. Toe sy vir die vrou van die kaptein sê sy is die kind van ’n ander kaptein, het hulle haar baie mooi behandel. Toe hulle vir haar ’n vel oopgooi om op te sit, sê sy die grond is die beste vir haar. Toe hulle haar ’n nuwe maalklip gee waarop sy koring moet maal, sê sy nee, sy verkies ’n oue. Toe hulle gaan water haal, gee sy vir die ander vrou die nuwe kleipot en sy neem self die gebarste. “Hm!” sê die vrou van die kaptein toe hulle weg is. “Sy is mooi, daardie Madiane. En sy is nie trots nie. Sy is nie vermetel nie. Dis die meisie vir ons

seun.” Die aand neem die ou vrou Madiane na die hut van die kroonprins toe. Toe die vuur wat die diensmeisies gemaak het, die vertrek verlig, sien sy baie kos daar binne staan; gaar vleis en afval saam met die binnegoed, mieliebolle en blaarbredie, dikmelk en bier. Jo, dis voedsel vir baie mense! “Wie eet al die kos?” vra Madiane. “Jou man,” antwoord die vrou van die kaptein. “Hy eet alles op.” “Wanneer kom hy?” vra Madiane. “Nes die vuur uitgebrand het; as dit donker is in die hut.” Toe loop die ou vrou en Madiane wag alleen vir haar bruidegom. Sy wonder oor die vreeslike man wat alleen soveel kos kan opeet. Sy wonder, sy wonder. Toe sy vaak word, rol sy haar slaapmat oop en gaan lê daarop om te slaap. Sy roep haar hondjie, om by haar te kom lê, maar hy wil nie. Hy loop rond in die huis, hy ruik aan die grond, hy ruik aan die mure, dan tjank hy so effentjies dat die ander hom nie moet hoor nie, net Madiane. Sy dink hy wil van die kos eet, toe maak sy die deur oop en jaag hom uit. Sy sprinkel water op die vuur om dit te blus en toe dit donker is, gaan lê sy weer op die slaapmat. In die donker hoor sy iets in die vertrek beweeg. Dit haal asem. Dit skuur teen die gras van die dak. Dit kom af na die grond toe. Madiane hoor hoe hy die vleis verswelg, hoe hy die ander kos eet en hoe hy die bier opslurp. “Dis seker my man,” praat Madiane se hart. “Maar ek kan hom nie sien nie.” Sy wonder watse man dit is wat bo-op die muur onder die dak lê en wag vir die donker. Sy wonder. Sy wonder. Toe hy al die kos opgeëet het, steun hy hard en sê: “Monyohe het ’n vrou gekry. Sy lê op die slaapmat. Monyohe gaan nou by sy vrou slaap.” Madiane skrik, want sy weet dat Monyohe die groot slang van die diep waters is. Maar die ou vrou het haar hart sterk gemaak, sy skreeu glad nie, sy lê doodstil, tu … Monyohe seil tot op haar slaapmat, hy krul sy lang, gladde lyf in ’n groot hoop

hier langs sy vrou en lê sy kop op haar bors. Toe slaap hy, maar Madiane lê wakker tot die hoenderhane begin huil voor sy aan die slaap raak. Toe sy wakker word, is haar man weg. Toe lê hy weer op die muur van die huis en sy blink ogies kyk af na haar toe. “Ek gaan haal net gou vir jou water, Grootman,” sê sy. Sy vat die kleipot en loop vinnig tot by die fontein en haar hondjie draf agter haar aan. Maar toe sy by die water kom, gooi sy die kleipot neer en hardloop weg van daardie plek af. Sy kyk nie om nie, sy hardloop net. Naderhand hoor sy agter haar iemand wat asemhaal: ffoe, ffoe, ffoe! En sy weet dis haar man wat haar agtervolg. Toe haar hondjie hom wil pak, slaan Monyohe hom weg met sy stert en toe hy by Madiane kom, slaan hy haar daarmee net soos ’n regte man sy vrou met ’n kierie slaan. Sy hardloop en hy agtervolg haar. Sy hardloop en hy slaan haar met sy stert. Toe sy by haar ouers se huis aankom, is sy so moeg, sy val sommer op die vloer van die skerm neer. Hulle tel haar op en gee vir haar water om te drink. Die hondjie roep al die honde bymekaar, hulle bestorm die slang. Hy vlug en gaan kruip weg in die fontein. “Ek wil nog water hê,” kerm Madiane, “die dors wurg my.” Maar daar is nie meer water in die huis nie. Madiane se moeder hardloop af na die fontein toe om water te gaan skep, maar toe sy daar kom, lê die waterslang daarbinne en sy is te bang om nader te gaan. Jowe, dis ’n verskrikking! Waar is die toordokter, hy moet geroep word. Hy moet die slang kom doodmaak. Hulle roep die toordokter, hy kom. Maar net toe hy die slang sien, weet hy dis Monyohe, die seun van ’n kaptein wat hy self in die vel van die waterslang toegemaak het toe hy nog klein was. “Slag vir ons ’n os,” beveel hy.

Hulle slag die os. “Maak vuur daar by die bek van die fontein!” Hulle maak vuur. “Gee vir my ’n stuk van die bees se binnevet!” Hulle bring dit. Die toordokter gooi die vet op die kole en die rook vul die grot om die fontein. Monyohe ruik dit. Hy kom uit die water uit. Jo, toe hardloop die mense weg, so bang is hulle vir die vreeslike gedierte. Toe hulle omkyk, sien hulle ’n wonderlike ding: Soos ’n slang uit sy vel klim as hy vervel, so klim Monyohe uit die vel van die waterslang. Maar dis nie ’n slang wat daar uitkom nie, dis ’n man! Om sy skouers hang ’n karos van jakkalsvel, in sy hand hou hy ’n skildvel en ’n spies. Hy is ’n jong man met ’n sterk liggaam en kwaai oë. Hy praat soos een wat al klaar kaptein is. “Waar is Madiane?” vra hy parmantig. “Gee pad voor my, ek wil na my vrou toe gaan!” Die mense skrik so groot hulle kan nie praat nie, en toe Monyohe by sy vrou aankom, kry sy hom lief met ’n liefde wat rooi is. Monyohe se vader het ’n hele kraal vol beeste gegee vir Madiane. En na die groot fees van die huwelik het sy saam met haar man na sy huis toe gegaan, en hier is die verhaal by sy einde. Ke tshomo ka mathetho.

Die Dorstige Slang

WILHELM KELLNER

Uit Duits vertaal deur Hans Büttner

Lank gelede was daar ’n Dorstige Slang wat in die hoogland gehou het. Van hom kon jy nie wegkom nie. Hy kon elke dier en elke mens inhaal. Niks kon hom seermaak nie, en die mense het gesê hy is baie eeue oud. Waar dié slang gekom het, het hy die fonteine en die watergate leeg gesuip, sodat daar wyd en syd ’n groot droogte was. Die wild in die veld en die vee in die kraal het gevrek, en die mense se bestaan is ook bedreig. Maar vereers het die slang nog die mense se lewe gespaar, want hy het genoeë geneem met die offerandes wat hy van hulle geëis het. Wanneer die slang dit wou hê, moes die mense die mooiste meisie in die hele land vir hom bring. Die slang het haar dan na sy grot gesleep en haar doodgemaak. Dit het nou al twee keer gebeur, en die mense het in groot vrees geleef. Die magtigste en mees gerespekteerde towenaars het bymekaargekom om planne te beraam oor hoe om die land van dié verskrikking te bevry. Maar nie een van hulle het raad geweet nie. Toe kom die Dorstige Slang die derde keer en eis ’n nog mooier jong vrou om te verslind. As die mense dit nie doen nie, dreig die slang, sal hy hulle almal doodbyt. Die mense het die vorige kere baie moeite gedoen om die mooiste meisie op te spoor. Waar moes hulle nou een kry wat nog mooier is? Die voorste towenaars het die pad gevat en deur die vlaktes en valleie gesoek. Uiteindelik het hulle by ’n afgeleë werf in ’n wilde, byna onbegaanbare gebied gekom. Die werf was

tussen bosse versteek, sodat niemand daarvan geweet het nie. Die towenaar van hierdie werf het ’n dogter gehad wat alle meisies in die land in skoonheid en skranderheid oortref het. Bowendien was sy bekkig en dapper, en eenkeer het sy glad ’n luiperd wat in die kraal ingebreek het, met ’n kierie doodgeslaan. Die meisie se naam was Kalanda. Toe haar pa hoor dat die groot towenaars sy dogter as offerande vir die Dorstige Slang wou hê, het hy groot geskrik. Maar tot almal se verbasing het Kalanda kans gesien om saam met hulle te gaan. Sy huil glad nie en, sonder om ’n woord te sê, gaan sy na haar hut. Toe sy uitkom, was die mense éérs verbaas. Om haar nek en bors hang ’n snoer van rooi pêrels en sy het haar versier asof sy wou gaan dans. In haar hand hou sy ’n vreemde musiekinstrument, ’n houttrommetjie waaraan klein bogies soos dié van jagters vasgeheg is. Die senings waarmee die bogies gespan was, het as snare gedien, en Kalanda kon daarop tokkel om die soetste siterklanke te laat opklink. So het die meisie weggegaan van haar pa en die werf. Die groot towenaars het saam met haar geloop tot by die grot van die Dorstige Slang. Toe het hulle hulle haastig uit die voete gemaak, maar Kalanda het ingegaan. In die skemerlig kom die slang na haar toe geseil. Hy is groter en sterker as die luislang in die bos, en begin klaar aanstaltes maak om sy enorme lyf om die meisie te kronkel. Kalanda is met afgryse vervul. So ’n dierasie het sy nog nooit gesien nie. Maar sy besef sy mag nie roer nie; anders beteken dit haar einde. Die monster gooi sy breë kop agteroor om toe te slaan en die meisie met een byt van sy giftande dood te maak. Maar toe Kalanda doodstil bly en reguit in die glinsterende oë van die slang kyk, aarsel hy ’n oomblik en vra verbaas: “Hoekom kerm en pleit jy nie ook om jou lewe soos die ander meisies wat die towenaars vir my gebring het nie?” Kalanda antwoord: “Ek kan sien dat jy nie net wreed is nie, maar ook baie mooi, en ek bewonder jou pragtige kop.” Sulke woorde het die slang nog nooit gehoor nie. Dit is vir hom alte lekker om dit te hoor. Hy verslap ’n bietjie sy greep op die meisie en sê: “Omdat jy my skoonheid raakgesien het, mag jy my voor jou dood één guns vra.” Kalanda vra toe om nog een keer op haar sitertjie te mag speel, en die slang laat los haar.

Toe die eerste fyn klankies deur die grot weerklink, begin die slang, wat hom voor die meisie opgekrul het, nadink oor sy skoonheid. Dit vlei hom dat hy nie net mag oor die mense en diere het nie, maar ook nog so ’n buitengewone eienskap. Hy wieg sy kop heen en weer op die maat van die lieflike musiek en bewonder homself. Maar toe Kalanda ophou speel, gloei daar ’n wrede glinstering in die oë van die dierasie. Kalanda word baie bang en sê dadelik: “Dis tog alte jammer dat jy net die skoonheid van jou slanglyf kan sien, en nie ook hoe mooi jou oë en voorkop is nie. Ek weet van ’n watergat in die rotse aan die rand van die woestyn. Omdat daar net af en toe ’n luggie opkom wat die oppervlak van sy water laat rimpel, kan jy daar jou skoonheid in ’n gladde spieël bewonder.” Die slang laat hom om die bos lei en besluit om saam met Kalanda na die afgeleë watergat te gaan. Dit was ’n mooi, glad geslypte kom in die rotse. Bedags word die son daarin weerkaats, en snags die sterre. Die slang buig oor die rand en besluit dadelik die meisie het die waarheid gepraat. Hy kyk ingenome na die weerkaatsing van sy groen kop en rooi, kwispelende tong. Toe staan hy stadig en baie in sy skik met homself weer bakkop en sien die meisie voor hom. Hy raak baie honger en kry weer lus om Kalanda dood te maak. Kalanda stamel in haar nood: “Dorstige Slang … dis waar, jy’s baie mooi, maar jy kom nog iets kort wat nodig is vir volmaakte skoonheid.” Die slang wil dadelik weet wat dít kan wees, en Kalanda antwoord: “Vir volmaakte skoonheid moet jy die horings van die wysheid kry.” Die slang dink dadelik dat die horings van die wysheid darem baie mooi op sy kop sal lyk en hy kry ’n matelose begeerte om hulle te hê, sodat sy skoonheid volmaak kan wees. Hy kyk nog ’n slag na sy weerkaatsing in die water, maar sy kop is nog net so glad soos tevore. Die slim meisie raai sy ydele gedagtes en sê: “Dis moontlik dat jy dié horings kan kry, want net bo jou oë is daar mos klaar twee klein knoppies waaruit hulle kan groei. Maar om dit te laat gebeur, moet ons die Man van Klip gaan soek wat in die berge in die woestyn woon. Hy is ’n monster en ken baie towerkunsies.” Die slang besef dat dit hom niks in die sak sal bring as hy nou vir Kalanda doodmaak nie. In sy ydelheid dink hy ook nie meer daaraan dat hy eintlik baie honger is nie, en hy antwoord: “Ek sal jou nog laat lewe, maar dan moet jy my

die pad na die Man van Klip wys.” Daaroor is Kalanda baie bly, en hulle kry onmiddellik koers na die berge. Vir die slang was dit maklik om oor die gladde sand te seil, maar die meisie strompel moeisaam voort. Hoe dieper hulle in die woestyn kom, hoe droër word dit. In die verte duik verlokkende beelde van uitgestrekte, blou watervlakke uit die witwarm sand op, en die slang haas hom telkens daarheen om dit op te suip. Maar wanneer hulle naderkom, verdwyn dié drogbeelde. Dit maak die slang baie kwaad en sy oë begin verraderlik glinster. Kalanda kom intussen agter dat sy amper nie meer kan loop nie, so moeg is sy. Toe hulle ná ’n lang tog uiteindelik by die berge kom, wat soos ’n massiewe muur in die vlammende songloed bo hulle uittoring, dring dit tot Kalanda deur dat sy mos geen benul het van waar die Man van Klip woon nie. Sy kyk op in die klowe, maar oral is daar net stilte en eensaamheid. Eindelik kom hulle in ’n kloof waarin ’n fontein se water tussen opgestapelde rotsblokke deur geurige struike vloei. Kalanda gaan sit langs die stroompie en drink van die heerlike koel water. Toe die slang begin drink, slurp hy met een teug al die water op. Toe draai hy om na Kalanda en sis: “Ek sien nou, jy’t my bedrieg. Die Man van Klip is glad nie hier nie. Nou’s jy dood.” Die meisie deins verskrik terug voor die vlammende oë van die slang. Nou weet sy geen raad meer nie. Sy het net nog één middel waarmee sy miskien haar vyand kan kalmeer – ’n dans uit lank vergete dae wat sy by haar pa geleer het, ’n towerdans wat almal bekoor wat dit aanskou. Al is Kalanda doodmoeg, begin sy wieg en wentel. Al hoe vinniger en vinniger draai sy, terwyl sy op haar musiektrommetjie die vreemdste klanke uittokkel. Die slang luister asof hy vasgenael is. Stip kyk hy na die mooi meisie, en terwyl Kalanda dans en dans, sink sy kop stadigaan neer op die kronkels van sy lyf. Hy raak vas aan die slaap. Kalanda gly ook uitgeput grond toe langs die koel fonteinriet. Maar sy lê nog skaars of sy hoor ’n geluid soos dié van rotsblokke wat ondertoe stort. ’n Reusagtige skaduwee gly oor die uitgedroogde stroompie. Toe sy omdraai, sien sy agter die fontein ’n reusegestalte: die Man van Klip.

Hy het al die tyd tussen die rotse gestaan, maar lyk so baie soos die klippe dat die meisie en die slang hom glad nie gesien het nie. Nou het hy tussen die rotse uitgekom. In sy hand hou hy ’n handbyl van kwarts met skerp snykante. Hy kyk briesend na Kalanda. “Julle het my fontein tot niet gemaak,” bulder hy, “daarvoor sal julle boet!” En hy tel ’n groot klip op. Vreesbevange wys Kalanda na die slapende slang en beduie die reus moet nie raas nie. Met ’n onheilspellende lig in sy oë kom die Man van Klip nader, maar toe hy sien hoe mooi Kalanda is, word hy vriendeliker. Hy gaan sit langs haar, en sy vertel hom van die groot nood in die land, en van haar wedervaringe met die slapende dierasie. “Ek het die slang na die woestyn gelok,” gaan die meisie voort, “en hom beloof hy sal hier die horings van die wysheid kry. Maar nou weet ek nie hoe om weg te kom van hom af nie, en hy wil my doodmaak.” Die Man van Klip peins ’n bietjie daaroor en sê toe: “Dit sal nie help as ek sy kop met ’n rots verbrysel nie – dit kan ek maklik doen. Maar daar woon ’n bose gees in hom wat dan sal loskom, en alles sal nog erger raak. Maar ek sal jou help. Jy is by die regte plek, want in die berge van die woestyn woon die wysheid. Ek sal vir die slang horings gee, maar dit sal hom geen plesier besorg nie.” Die man sê die meisie moet net daar bly. Hy verdwyn in ’n grot daar naby. Toe hy weer uitkom, is sy bonkige hand vol glinsterende edelstene. Hy vra Kalanda om die kop van die slapende slang vas te hou. Toe kniel hy langs die dierasie en sny met ’n glinsterende diamantsplinter ’n klein openinkie in sy kop. Hy sit ’n kristalletjie daarin wat hy versigtig uitgesoek het en maak die wondjie toe. “Nou hoef jy nie meer vir hom bang te wees nie,” sê die reus vir die meisie. “Die kristal in sy kop sal ’n snaakse ding laat gebeur. Die horings wat uit sy skedel sal groei, sal die horings van die dwaasheid wees. As die slang wakker word, het hy alles vergeet behalwe sy ydelheid.” Die knoppies bo die slang se oë begin al klaar groter word. Die dierasie beweeg en skrik wakker. Toe hy die Man van Klip sien, is hy heeltemal uit die veld geslaan. Hy het ook skoon vergeet waarvandaan hy kom en wie die meisie is.

“O, maar jy lyk tog alte mooi met jou horings,” sê Kalanda. Toe kom daar ’n glinstering van herinnering in die Dorstige Slang se oë. Hy lig sy kop selfvoldaan op en seil na die fontein om sy beeld in die waterspieël te bewonder. Toe hy besef die fontein is droog, word hy baie kwaad en seil sissend weg. “Hy sal nooit terugkom nie,” sê die Man van Klip. “Hy gaan soek nou die blou watervlakke in die woestyn om sy skoonheid daarin te bewonder. Maar hy sal nooit dié drogbeelde bereik nie en vir ewig in die woestyn bly – oud en dwaas en ydel.” Die Man van Klip neem Kalanda saam na sy koel grot tussen die rotse en gee vir haar smaaklike bessies en vrugte om te eet. Daarna rus sy op die sagte velle waarmee die grot se vloer bedek is, en herwin gou haar kragte. Toe die nag oor die kloof begin sak, kom Kalanda uit die grot uit. Die Man van Klip sit by ’n vuurtjie, en toe die meisie by hom kom, sien sy dat die water weer in die stroompie vloei. Die maan, wat oor die woestyn aan die opkom is, toor silwer liggies op die donker water. Die meisie gaan sit by die weldadige gloed van die vuurtjie. Sy tel haar siter op en begin speel. So iets het die Man van Klip in al die duisende jare van sy lewe nog nooit gehoor nie, en ’n glimlag spoel oor sy woeste gelaatstrekke. Kalanda hou die hele nag aan met speel, en die ou man luister aandagtig terwyl die sterre op hul wye baan aan die uitspansel verbytrek en die gebrul van ’n leeu uit die verte gehoor kan word. Die volgende oggend neem Kalanda afskeid van die Man van Klip. Sonder om verdere gevare teë te kom, bereik sy haar werf. Haar pa, die ou towenaar, is baie bly om haar te sien en hou ’n groot fees. Die mense kom van heinde en verre en dans en smul en bewonder die skone Kalanda wat die land van die Dorstige Slang verlos het.

Wilhelm Kellner is in Duitsland gebore maar het die grootste gedeelte van sy lewe in Namibië deurgebring. Sy verhale is grotendeels sy eie skeppings.

Tjhaka en die ding in die riete

THOMAS MOFOLO

Uit Sotho vertaal deur Chris Swanepoel

In hierdie fragment uit Chaka van Thomas Mofolo word die Zoeloeleier as jong seun deur sy moeder na ’n eiland in ’n rivier gebring om deur ’n waterslang gelek te word.

Tjhaka se dag om vroeg te gaan bad, het gekom. En hy het na die rivier gegaan terwyl dit inderdaad nog baie vroeg was. Vanweë die slegte gesindheid onder die mense het sy ma saamgegaan, hoewel niemand anders daarvan geweet het nie. Toe hulle by die rivier kom (die Wit-Umfolozi) het sy ma naby die plek waar hy sou bad, gaan skuil. Onthou, leser, in Bokone is dit nie ’n skande as ’n vrou haar seun sien ontklee en bad nie. Tjhaka het homself gewas en toe hy byna klaar was, begin sy kuifie skielik beweeg en waai, terwyl die kopvel daaronder baie warm word. Die plek waar hy geswem het, was vol onheil en gevaarlik. Bokant die plek was ’n groot waterval en onder die waterval ’n poel, ’n gevaarlike kuil met grasgroen water. Aan die oorkant, nog in die water, was ’n groot grot, ’n swart, donker tonnel wat teen die skuinste in die water eindig. Aan die onderpunt was die rivier op albei oewers met digte riet omsoom. Aan die oorkantste wal was die rivier begrens deur ’n berghelling wat teen die rivier kom leun het. Ook dit was ruig bebos. Daar was dit selfs op die middag gevaarlik. Eintlik kon ’n mens dit nie alleen daar waag nie. Dit is waar alleen die tikoloshe kon gaan. Tjhaka het hom daar gewas, omdat hy Tjhaka was.

Terwyl hy in die water spartel, begin die water in die kuil skielik skommel en golf. Dit skommel-skommel, kook en bruis, en hy vrees dit gaan hom oorweldig. Toe maak hy aanstaltes om uit die water te kom. Hy was net gereed om uit te klim toe daar ’n eienaardige warm wind opsteek. Geweldig buig en skud die riete op die oewers. En toe word dit skielik weer stil, doodstil en die riete staan asof die wind nooit gewaai het nie. Die wind bedaar en die water kom tot rus. Slegs in die middel van die groen poel golf die water stadig asof ’n groot ding daarin beweeg. Nandi het al hierdie dinge gesien en sy was bang, sy het gebewe. Sy wou na Tjhaka gaan, maar is weerhou deur die streng bevel: “Jy moet glad nie na hom toe gaan as hy jou nie roep nie.” Nou het sy slegs in haar hart gesmag dat hy haar moes roep. Terwyl Tjhaka nog kyk hoe die water in die middel van die poel bruis, verskyn die groot kop van ’n reuse-slang skielik vlak by hom. Die ore was lank soos ’n haas s’n, maar hulle vorm was soos dié van ’n veldmuis. Die oë was soos groot, groen slypklippe en vreeslik. Hy lig homself uit die water tot by die skouers en kom na Tjhaka. En Tjhaka, die haastige, ril toe hy sien hoe die slang reguit op hom afpyl. Sy eerste gedagte was om sy kierie en assegaai te gryp om homself te verdedig. Maar toe onthou hy die vraag wat die toordokter twee maal aan hom gestel het: “Het jy al ooit iets in die water opgemerk as jy gaan bad?” Toe laat hy sy plan vaar en vermoed dat die slang gelok is deur die towermiddels aan sy lyf. Nou staan hy regop en kyk die slang reg in die oë. Hoe vreeslik! Toe kom dit nader, met twee lang tonge reguit op Tjhaka gerig, asof hy hom daarmee in sy mond wil insuig. Want sy mond was groot genoeg dat Tjhaka maklik daarin sou kon gaan. Toe Tjhaka daardie tonge na hom sien kom, skrik hy en bewe. Nog nooit tevore was hy so bang nie. Hy skrik so groot dat hy die loop wil neem. Maar hy onthou die streng bevel: “Jy moenie weghardloop nie, wat ook al mag gebeur.” Van vrees sluit hy sy oë, sodat hy nie moet sien as die slang hom doodmaak nie! Stadig lig hy sy hand op en gryp sy voorhoofkuifie soos hy aangesê was om te doen as hy in gevaar verkeer, en fluit saggies om sy ma te roep. Nandi het ook op daardie oomblik haar gesig verberg. Sy was te bang om te kyk hoe haar seun deur die groot waterding ingesluk word. Toe sy die fluit hoor, het sy haar gesig

ontbloot en gekyk, maar nog groter geskrik toe sy sien hoe naby dit aan Tjhaka was. Toe, in plaas van te gaan, buk sy af en gaan plat op die grond lê. Van ver af bly sy kyk en bewe sonder dat daar tyd was om te gil of trane te stort. Toe Tjhaka sy oë sluit, voel hy dat iets hom aanraak. Hy maak sy oë weer oop en sien dat die slang hom stip in die oë kyk. Die slang het egter effens teruggegaan en sy tonge teruggetrek asof hy gereed was om in die water te verdwyn. Nou kyk hy goed na hom. In die appel van sy oog. Die slang kyk ook so na hom. So staan hulle mekaar ’n ruk in stilte en aankyk. Mens en slang kyk mekaar in die oë. Die slang in sy omgewing en die mens wat vir die eerste maal daar kom. So kyk hulle na mekaar terwyl Tjhaka se hand op sy kop bly, op die haartjies waaraan die toormiddels kleef. Uiteindelik kom die slang weer halfpad uit die water na Tjhaka toe. Hy kom geluidloos, sonder om te plas. Hy gly net voort. Toe kom hy waar hy Tjhaka die eerste keer gekry het, steek sy twee tonge weer na hom uit. Met die een lek hy hom oor die agterwêreld en met die ander teen die agterkop om mekaar weer voor te ontmoet. Toe krul hy om sy lyf, van sy kop tot onder sy voete. Toe hy klaar is, lig hy sy kop en rig homself op sodat sy oë reg teenoor Tjhaka s’n is. Hy bekyk hom van naby en Tjhaka ruik die stinkende, warm asem wat hy oor hom blaas. Hy lek hom weer goed in die oë en oral op die gesig; en gaan agteruit die water in, terwyl hy hom nog so stip in die oë bly kyk. Tjhaka kon glad nie sien hoe lank hy was nie, want hy het reeds onder die water verdwyn. Toe hy weg is, skommel die water weer hewig; kook en skuim. ’n Koel windjie steek op. Terwyl die riet wieg en buig, styg ’n digte miswolk uit die kuil en maak hom toe sodat hy niks kan sien nie. En daar, tussen die riete, praat ’n ding met ’n groot, swaar stem: Mphu-mphu gegroet! Kalamajweng, Kalamajweng! Mphumphu gegroet! Kalamajweng, Kalamajweng! Groot ding in die water, Kalamajweng, Kalamajweng!

Dié wat gesien word, dit is hulle wat die aarde sal regeer, Kalamajweng, Kalamajweng!

Hy herhaal hierdie woorde en swyg. Toe dit stil word, praat daar ’n sagte stem wat sê: Gegroet! Gegroet! Hierdie aarde behoort aan jou, mensekind van ons huis. Jy sal die nasies en hulle konings regeer. Jy sal baie soorte volke regeer. Jy sal ook die winde en storms van die see regeer, ook die dieptes van groot diep riviere. En almal sal na jou luister met opregte gehoorsaamheid! Laat hulle kniel voor jou voete! Maar o, o, loop tog die regte pad.

As gevolg van die digte mis het Tjhaka net die woorde gehoor, maar niks gesien nie. Maar toe die laaste woorde gesê is – wat hy nie gehoor het nie – klaar die mis op. Dit keer nie terug water toe nie, dit verdwyn maar net. Nandi het hierdie woorde glad nie gehoor nie. Sy het die slang deur die water sien gly en die riete sien beweeg, maar die woorde het sy glad nie gehoor nie. Nadat alles verby was, het Tjhaka uitgekom en aangetrek. Toe hulle by die huis kom, het die eerste strale die statjie wakker gemaak en sy ma het hom met die

middels behandel soos gewoonlik.

Die Koning van die Water

A.C. JORDAN

Oorspronklike Xhosa-vertelling uit Engels vertaal en aangepas deur Linda Rode

Hulle vertel dat Tfulako, hy wat ’n roemryke jagter was en seun van ’n groot opperhoof, eenmaal op pad huis toe was saam met sy jong jagmaats ná ’n jagtog van baie dae. In ’n mistige nag verdwaal hulle toe in die boskasies, en die volgende dag bevind hulle hul op ’n uitgestrekte, barre vlakte wat hulle nog nooit tevore gesien het nie. Soos die son al hoër in die brandende hemel klim, het dit al warmer geword. Die jong manne was swaar belaai met velle en die kopbene van grootwild, met karkasse van kleiner wildsoorte, karosse teen die nagkoue, en jagtoerusting. Hulle was honger en dors, maar hulle kon nie afpak en oornag waar daar g’n bome en g’n vuurmaakhout of water was nie. So strompel hulle toe maar voort met droë lippe en kele wat brand van die dors, en die las op hul skouers wat al swaarder word. Maar net toe die son westekant toe begin sak, lê daar skielik voor hulle ’n vrugbare stuk laagland tussen twee berge. Aan die voet van die berge, omring deur skaduryke bome, kom hulle af op ’n helder fontein met yskoel water. Met vreugdekrete gooi die jong jagters hul drag neer op die gras en storm op die fontein af. Hulle maak beurte om in groepies te kniel en te drink. Tfulako laat almal drink voor hy en sy ondergeskiktes nader staan. Hy kniel eerste by die fontein. Die oomblik toe hy sy bakhande met die lawende vog daarin by sy mond bring, droog die fontein voor hulle oë op. Ook die stroom wat uit die fontein vloei, verdwyn asof die mond van ’n reusemonster dit in een asemtog opgesuig het.

Die jong jagters, op die punt om hul dors te les, spring verskrik agteruit. Stom kyk hulle mekaar aan. ’n Wind van nêrens dwarrel deur die boomtakke bo hulle koppe. Tfulako, wat eenkant gaan staan het, se oë word donker, maar hy wink sy jagters weer nader. Toe hulle neerkniel om te drink, swel die fontein vol, borrelend en helder glansend nes tevore. Tfulako huiwer slegs ’n oomblik voor hy ook kniel, maar toe hy afbuk om te drink, verdwyn die water met ’n sidderende suiggeluid. Eers toe hy terugwyk in die skadu van die bome, stroom die fontein weer vol lokkende water, en die ander jong manne kan hul dors les. Geduldig wag Tfulako in die skaduwee, toe roep hy die jagters nader. “Broers van die jag,” sê hy, “julle het almal gesien wat gebeur het. Wat dit beteken, weet ek nie, maar julle weet ek het my nog nooit met toordery opgehou nie. Ek kan aan niks boos dink wat ek vooraf of terwyl ons gejag het, gedoen het nie. My hart lê oop – daar is niks wat ek wegsteek nie. Hierdie ding is ’n diep ding, te diep vir ons wat jonk is. Maar ek sê julle nou aan om solank alles reg te kry vir vanaand se fees: gaan soek hout, steek die vuur aan, kry die vleis reg …” Toe skuif ’n skaduwee oor Tfulako se gesig. “Ons gaan feesvier,” sê hy so saggies dat dit klink of hy met homself praat, “maar voor ek hierdie fontein verlaat, sal ek moet drink, want wie weet waar ons weer water gaan kry in hierdie vreemde land.” Die jong manne doen wat hulle moet doen. Party vlek die wild oop, party maak hout bymekaar, ander begin fynhout aansteek vir die vure, nog ander sny solank stukkies van die halfgevlekte karkasse af om vooraf te braai. So kan die hongerpyne gestil word en die monde ophou water tot tyd en wyl die hooffees begin. Ook Tfulako probeer ’n paar stukkies vleis eet, maar dit maak sy dors net erger. Hy stap stil eenkant toe soos dit sy manier is. Staan dan smagtend en kyk na die fontein wat weer eens vol is en water in oorvloed laat afstroom in die vallei soos toe hulle die eerste keer by die vreemde plek gekom het. Toe die hooffees begin, gaan sit Tfulako by sy uitgelate jagmaats, maar sy keel gloei van dors en hy kan nie ’n flentertjie vleis oor sy lippe kry nie. Opnuut dors van die baie vleis eet, gaan drink die jagters weer by die fontein. Nog eens kom Tfulako en sy groepie nader, maar weer eens verdwyn die water suigend en klakkend toe die opperhoof se seun buk om te drink.

So was dit dan: Net Tfulako, net hy alleen, mag nie drink nie. Hy alleen moet omkom van dors en honger. Hy, seun van die groot opperhoof. Maar wie is die groot gees wat hierdie fontein gebied? Tfulako onthou die verhale wat die oudstes van sy stam om die aandvure vertel het toe hy nog klein was, hy dink ver terug en hy onthou die verhaal van die Koning van die Water wat riviere kan laat bruis of opdroog nes hy wil. Dan moet dit die Koning van die Water wees wat in hierdie fontein sy woonplek het! Hy het Tfulako herken as die seun van die groot opperhoof en hý het besluit Tfulako moet ’n groot prys betaal – of sterf van dors. Maar wat sou die prys wees? Met ferm treë loop Tfulako tot by die rand van die fontein en skree hardop en vertwyfeld: “Koning van die Water! Ek sterf van dors. My tong kleef aan my verhemelte. Laat my drink … en ek gee jou my suster as vrou, die jongste en mooiste, mooier as die opgaande son.” Wonderbaarlik stroom die fontein weer vol borrelende lafenis, Tfulako sak op sy knieë neer en drink met gulsige slukke terwyl sy jagmaats in stilte toekyk. Nou eers kan hy deel in die vleisfees. Met ’n gejil en gejubel spring die jong jagters daarna in die water om hulle te verfris vir die lang reis wat nog voorlê. Tfulako voeg hom by die glimmende jong lywe in die water asof hy vergeet het wat pas tevore gebeur het. Teen sonsaktyd, toe ’n koel asem oor die land begin instoot, pak hulle op, skep die kalbasse tot bo vol van soet fonteinwater en begin die terugtog. Op die aand van die vierde dag toe hulle al binne die groot hoofman se gebied was, kondig hulle hul koms aan met die gunstelingjaglied: Ye ha he! e ha he! ’n Magtige warrelwind, die buffel! Haas julle huis toe, julle wie se harte beef.

Maar ons, ons vermorsel die lewendes, en die gewondes laat ons agter. Ye ha he! e ha he! ’n Magtige warrelwind, die buffel.

En so trek Tfulako en sy jagters deur die hekke van koMkhulu – die Groot Plek – terwyl die iimbongi en die vrouens hulle loof en prys. Die aand vertel Tfulako sy mense wat by die fontein gebeur het. Nie eens die oudstes van die stam weet hoe die Koning van die Water lyk nie. Soos ’n reuseotter, dink party, want hy hou in die water. Soos ’n reusekrokodil, dink ander. En sommiges meen dat hy miskien tog die gees en gestalte van ’n mens kan hê. Tfulako se jongste suster, sy wat mooier as die opgaande son is, buig haar kop. Sy en almal daar weet dit was die enigste manier om haar broer se lewe te red. En almal wag op die koms van die Koning van die Water. Een middag laat ná baie mane volgeloop en weer weggekwyn het, sien die mense hoe ’n magtige warrelwind die Groot Plek nader. Hulle hardloop skreeuend na hul hutte en maak die deure vas. Die wind kom brullend aan, reguit na die jongvrouhut waar die jongste suster en ander meisies slaap. Maar dit suig die hut nie op en vee dit weg soos sulke warrelstorms doen nie. Die wind se magtige asem plof net skielik weg met ’n geluid van borrelende water voor die deur van die hut. Toe kalmte weer heers, bevind die meisies hulle in die teenwoordigheid van ’n reuseslang met ’n lyf dikker as ’n baie groot man se dy. Nog nooit het hulle so ’n slang gesien nie. Dan moet dit Nkanyamba wees, die Koning van die Water wat sy bruid kom haal het, dink hulle sidderend. Een na die ander sluip die meisies

uit die jongvrouhut tot net die prinses en haar vreemde bruidegom oorbly. Koud tot in haar gebeente staan sy op om die ander ongesiens te volg, maar die Koning van die Water ontvou sy kronkels, slinger homself om haar lyf, laat rus sy glibberige kop tussen haar borste en kyk haar met smagtende groen wateroë aan. Met die sware las om haar lyf strompel-hardloop die prinses uit die hut, en sonder ’n woord aan enigiemand by die Groot Plek, kies sy koers na haar ma se mense ver oor die berge. ’n Lang, moeisame voetreis. En heeltyd sing sy met ’n hoë huilstem: Hoe kan ek, dogter van Tfulako se mense, hoe kan ek, dogter van Tfulako se mense, slaap by daardie ding wat slang genoem word? Slang!

En met ’n diep, murmelende stem sing die Koning van die Water terug: Ek wat sierlik en lieflik slank is, so sierlik en lieflik slank is, hoe sou ek nie kon slaap by haar wie se naam vrou is? Wie se naam maar net vrou is?

En so, deur bos en ravyn, heelnag lank en heeldag deur, sing die sonderlinge paar hul eietrots vir mekaar. Eers toe die skemer val die volgende dag, bereik hulle die plek van die prinses se ma se mense. Maar die prinses besluit om eers in die lang skaduwees te wag. Toe sy seker is daar is niemand nie, glip sy in by die jongvrouhut en maak die deur vas. Toe praat sy vir die eerste keer reguit met die swaar las wat om haar lyf gekrul hang: Koning van die Water, jy wat magtig is! Jy wat die bron van lewe bewaak! Jy wat riviere laat vol word en opdroog!

Redder van die dorstige jagters! Jy wat kom op die vlerke van ’n magtige warrelwind! Jy met die baie glimmende kronkels, sierlik en slank …

Teen hierdie tyd het die Koning van die Water sy kop van sy sagte kussings gelig, en met sy smagtende watergroen oë op haar gerig begin luister. “Ek is moeg, stofbedek en onaansienlik van ons lang reis,” sê die suster van Tfulako. “Ek smeek jou, maak jou kronkels los van my lyf en rus hier terwyl ek die nuus van jou koninklike besoek gaan aankondig vir my ma se mense. Dan het ek ’n tydjie nodig om my te was en aan te trek soos dit iemand betaam wat die koning der konings ontvang, Nkanyamba die Magtige, Koning van die Water.” Sonder enige teenkanting knoop die Koning van die Water hom los en glibber tot agterin die hut waar hy hom opkrul in ’n groot hoop wat byna tot by die rietdak reik.

Die prinses haas haar na die Groot Hut waar sy haar ma se broer en sy hoofvrou huilend vertel van haar lot. Hulle sal haar help om van Nkanyamba ontslae te raak, belowe hulle, solank sy net dapper en slim te werk gaan. En dit belowe sy op haar beurt. Haar ma se broer vra sy vrou om te sorg dat genoeg water gekook word sodat die prinses kan bad. Hy haal salf uit ’n wegsteekplek en meng dit met poeiers wat die prinses nog nooit gesien het nie. Sy vrou moet die prinses se hele lyf daarmee salf sodra sy haar gewas het, sê hy. Daarna gaan sit haar oom met ernstige, geslote gesig en wag. Toe die prinses en haar tante eindelik terugkeer, lyk sy vars en mooi in haar nkciyo. Sy het byna al haar ornamente afgehaal en net haar blink koperkopring, ’n snoer waarvan die middelste koningsrooi kraal tussen haar borste glim, ’n paar armbande en enkelringe behou. “En het jou tante jou alles vertel wat jy moet doen as jy daar kom?” vra haar oom toe hy opstaan om hulle te ontvang. “Alles, malume,” sê sy en glimlag moedig. “Is jy seker jy sal nie ’n fout maak nie. Oorhaastig iets doen nie?” “Nee, malume. Ek is heeltemal kalm nou. Ek sal alles op sy tyd doen.” Toe haal die hoof van die familie ’n weelderige karos uit, een gemaak van luiperdvelle, vou dit oop en hang dit oor sy susterskind se skouers. “Gaan, kind van my suster. Ek weet jou jongvroubloed sal hierdie … hierdie slang uitoorlê.” Die prinses loop ligvoets en vasberade na die jongvrouhut. Daar binne laat gly sy die karos van haar glimmende lyf. “Koning van die Water!” sê sy met vaste stem. “Hier staan ek, dogter van Tfulako se mense, gereed vir die omhelsing van Nkanyamba, die Sierlike, die Slanke.” En sy strek haar glimmende arms met die dansende armbande uitnodigend uit na die Koning van die Water. Gretig glibber die Koning van die Water nader en probeer haar met sy kil kronkels omarm, maar hy glip van haar gladde lyf af en val met ’n plof op die kleivloer neer. Glimlaggend, tergerig selfs, hou die prinses weer haar arms na hom uit. Maar weer val hy met ’n slag op die grond. Nog een keer nooi die prinses hom met bemoedigende woorde, maar ook hierdie keer gly hy ten spyte

van al sy kronkels en skubbe van haar gladde lyf af. En dié keer plof hy so hard op die grond neer dat dit lyk of sy asem uit is. Hy het skaars krag oor om sy lyf te beweeg. Slegs sy watergroen oë flikker nog bewonderend en verlangend oor die prinses se lieflike lyf. “Dis my skuld, Sierlike Een,” sê die prinses, en laat sak haar arms. “Van pure gretigheid om myself mooi te maak vir die Koning van die Water, het ek te veel olierige salf aan my lyf gesmeer. Ek gaan gou terug na die Groot Hut om dit af te was. Dan kom ek terug vir die omhelsing waarna ek so verlang.” Sy raap die karos op voor sy uitstap, en van buite maak sy die deur goed vas. Haar oom en haar tante wag reeds met ’n brandende houtstomp. Toe die deur toe is, gee hulle dit vir haar, sy hardloop om die hut en steek die gras en dekriet op verskeie plekke brand. Daarna gooi sy die sissende stomp bo-op die dak net bokant die deur. Byna oombliklik bars die droë dekriet in vlamme uit en die hele hut staan in ligte laaie. Uit die brandende hut het geen ander geluid gekom nie. Die Koning van die Water was kragteloos. Hy kon nie weg nie, kon nie die vlerke van magtige warrelwinde oproep om hom weg te raap nie. Die Koning van die Water het doodgebrand. Dit alles het so gou gebeur dat toe die bure skreeuend aangehardloop kom, daar net knetterende reste oor was. Doodbedaard stel die prinses se oom hulle gerus: “Lungile, toemaar, dit is goed so. Almal is veilig. Dis maar net een van daardie dinge wat met ons gebeur omdat ons deel is van hierdie wêreld. Gaan slaap in vrede. Wanneer hierdie maan volgeloop het, nooi ek julle almal na ’n groot fees vir my suster se jongste dogter, sy met die dapper hart. Dan vertel ek julle hoe ons die Bose oorwin het.” Die volgende oggend staan die hoof van die familie vroeg op. Waar die hut gestaan het, sien hy dat Nkanyamba se hele lyf, beentjies en al, as geword het; net die kopbeen lê nog daar onbeskadig. Hy bekyk dit mooi, maak toe hout bymekaar en steek ’n vuur aan op die ashoop. Daarna skep hy Nkanyamba se harsings versigtig uit elke holtetjie en laat dit in die vuur val. Hy skraap die kopbeen skoon van binne tot elke uitsteekseltjie weg is en dit glad soos ’n kleipot is. Alles wat hy uitkrap brand tot niet in die vuur. Toe neem hy die kopbeen saam hut toe en was dit goed met kookwater. Daarna vryf hy dit in met die oorskiet van die vet en poeier wat die prinses die vorige nag gebruik het.

Intussen slaap die prinses ’n diepe slaap, en haar tante, die hoofvrou, sorg dat niemand behalwe syself in die hut gaan nie. Een hele dag en ’n volle nag. Op die oggend van die volgende dag gaan die hoof van die familie na die prinses se hut en neem die glimmende wit slangskedel saam. ’n Siddering gaan deur haar toe sy dit sien. “Raak daaraan, kind van my suster,” sê haar oom. “Raak daaraan, en jou vrees sal wegkwyn soos water in die sand.” Maar toe haar vingertoppe aan die kopbeen raak, sien haar oom sy bewe nog, en hy neem die kopbeen weg. Hoewel haar familie haar nou kon besoek, moes die prinses steeds in haar hut bly tot sy geen angs toon vir die slangkopbeen nie. Elke dag bring haar oom die kopbeen na haar om daaraan te vat. Eindelik is hy tevrede dat sy nie meer bewe nie. Kort daarna sit haar oom en tante en ander familielede in die Groot Hut en gesels met haar toe sy doodbedaard opstaan, Nkanyamba se kopbeen van sy plek in die muur afhaal en dit rustig in haar hande omdraai en bekyk terwyl sy gesels. Toe knik haar oom en tante vir mekaar … Dit was tyd. Sy was gereed. By ’n groot fees ter ere van die dapper prinses wat Nkanyamba uitoorlê het, vertel haar oom die hele storie van Tfulako se belofte aan die Koning van die Water. Die familiehoof soek vyf van sy beste beeste uit wat sy susterskind moet saamneem huis toe. Die feesvierende mans en vrouens bring nog geskenke van beeste en van matte en potte. Die jong mans van die dorpie stuur ’n gesant na die raadslede om hulle daaraan te herinner dat die prinses begeleiers nodig sal hê op die reis. Hierdie jong manne sal almal van Tfulako se ouderdom wees, sê hulle. So sal dit wees, sê die oudstes. Op die dag van haar vertrek ontvang die prinses van haar oom die pragtige karos wat sy omgehad het die nag toe Nkanyamba doodgebrand het. En haar oom oorhandig ook die glimmende wit skedel van die slang aan haar. “Maar malume,” sê sy, “wat moet ek hiermee doen?” “Dis joune,” antwoord haar oom. “Jy het die Koning van die Water heelpad van jou huis af gedra sodat jy hom hier kon kom vernietig.” “Ek weet wat ek hiermee gaan doen,” sê sy en glimlag geheimsinnig. “As Tfulako die dag opperhoof word, gaan ek dit vir hom gee vir ’n wasbak.” “Kind van my suster, jou kop is helder. Dis net wat ek gehoop het jy sou sê,” antwoord haar oom.

Op reis onder die blakerende son en snags in die koelte van die nag leer die prinses die jong manne die liedere wat sy en die Koning van die Water vir mekaar gesing het op haar ylingse vlugtog na haar ma se mense. Toe die optog op die namiddag van die derde dag die Groot Plek van die opperhoof nader, begin hulle die lied van die Koning van die Water sing. Tfulako se mense herken die lied dadelik wat hulle op die dag van die jagters se terugkeer gehoor het. Hulle herken ook die prinses se stem, maar waar sou die baie diep manstemme vandaan kom? Hand oor die oë gaan staan Tfulako met sy spies en skild voor die hek van koMkhulu. Daar is geen wind nie; tog verbeel Tfulako hom hy hoor ver, baie ver, die ruising van ’n magtige warrelstorm, en dis vir hom of die ruising oorgaan in sy bloed. En toe hy die optog met die geskenkbeeste oor die horison se lyn sien aankom, is hy seker dis lobola-beeste vir sy suster se huwelik met Nkanyamba, die haatlike slang. “Wat!” ontplof hy in woede. “Beteken dit my suster is nog steeds in die mag van hierdie slang? Dan bevry ek haar nou met my eie hande.” En met een sprong is hy bo-oor die hek wat nog toegebind is. “Stadig, seun van ons groot opperhoof!” roep die raadslede. “Jy gaan gevaar tegemoet. Sê vir jou voete om te bedaar. Wag tot die gevaar hier is.” “Ek sal die slange nie toelaat om deur die hek van my vader te kom nie. Hulle beeste sal nie saam met my vader s’n wei nie. As niemand wil saamkom nie, veg ek manalleen teen hulle. Laat al die Nkanyambas van die wêreld maar kom. Ek sal sterf vir my suster.” En hy lig sy spies en storm. Maar nog voor hy die vreemde optog kan bereik, kom sy jong jagmaats aangehardloop met skild en spies. Die vrouens van die Groot Plek het alarm gemaak en hul geroep het die jong manne van oraloor hul wapens laat gryp om die opperhoof se seun te hulp te snel. Skielik verstil die singery en die prinses se begeleiers bars uit van die lag. “Spaar julle spiese!” roep een. “Die vyand teen wie julle uittrek is nie meer hier nie. Nog net sy as lê daar by Tfulako se ma se mense en dwarrel saam met die stof op. Hier is Tfulako se suster, ongeskonde en mooi soos die opgaande son.” Die prinses huil van blydskap en snel Tfulako tegemoet. “Vergewe my, dogter

van my vader!” roep Tfulako ontroerd uit en omhels haar. “Wat moet ek jou vergewe?” lag sy dit weg, want sy wil nie hê haar broer moet trane stort voor die jong manne nie. “Omdat jy my die kans gegee het om te wys dat ek ’n waardige suster is vir Tfulako, hy wat buffels doodmaak?” Voor Tfulako nog kan antwoord, begin sy suster sy gunstelingjaglied sing met nuwe woorde wat pas by die dag. En die twee groepe jong manne wat nou vriendskaplik met mekaar meng, begin saamsing. Die prinses haal Nkanyamba se kopbeen uit, en met die kopbeen omhoog, lei sy die mars triomfantlik deur die dorpie en by die hek van die Groot Plek in.

Ye ha he! e ha he! ’n Magtige warrelwind, die Nkanyamba! Maak dig julle deure, julle wat hom vrees.

Maar ons, ons verskroei hom wat op die warrelwind ry. En ons dra sy kopbeen hoog. Ye ha he! e ha he! ’n Magtige warrelwind, die Nkanyamba!

Dié nag het die mense van Tfulako, seun van die groot opperhoof, feesgevier tot

in die voormôre, tot daardie tyd van die môre wanneer ’n man, as hy laag buk – so vertel hulle – net-net die horings van sy beeste kan sien glim in die eerste ligskynsel oor die heuwels. So vertel hulle, ja, net so.

Die goeie slang

MARIA DERMOÛT

Uit Nederlands vertaal deur Francois Smith

In die hol, leë kamer met die groot gietysterbed, waarop Slaapmuts al gaan inkruip het, gaan die twee groot kinders en Jacomina en ek om Louisa sit. ’n Klein muurlamp gooi ’n flouerige lig tussen die kaal wit mure. Louisa sit regop in haar donker klere op ’n klein kissie. Sy het ’n swart rok aan en ’n swart kabaai met lang moue wat met ’n ry knopies styf om haar polse vas is. Haar hande is tenger en lenig, met lang vingers en spits gepunte naels, mooi hande, so donkerbruin. Sy hou haar donker kop met die swart kroes hare hoog, maak soms vinnig haar oë toe, asof sy alle aandag, al die spanning in haarself opgevang wil hou, maak haar oë oop, kyk strak voor haar uit na iets wat sy voor haar sien en beskryf dit dan met min woorde, kort-kort ’n onderbreking, dit is skaars sinne, maar nooit weer sal ons iets hoor soos wat Louisa dié aand daar op Hila vertel nie, oor die slang, die Slang met die Karbonkelsteen, die goeie slang. Dit is hoe sy begin: “In die wildernis,” sê sy, “in die bos, is die son al onder, die maan het nog nie opgekom nie, die sterre ook nie, donker, veels te donker,” en ’n rilling trek deur haar skouers, en dan bly sy stil. ’n Lang ruk bly sy stil. Dan lig sy haar hande, eers die linker, dan die regter, soms albei gelyk, en sy begin stadig die vier vingers, nie die duim nie, van elke hand beweeg, op en af, soos iemand wat klavier speel. Die spiere gespanne, stadig, vinger vir vinger, net dit. Voetjies wat neergesit word.

Hoe sy dit regkry, weet ek nie, kort-kort iets anders, of het ons ons maar net verbeel? Klein skerp kloue, breër pootjies, wat sekerder en swaarder aangestap kom, of stywe hoekige hoefies, of skuifelende, of nadersluipende voetjies … wie se voetjies? … versigtig … doodversigtig … Eers sien ons dit net, toe hoor ons dit ook, ritselend in die ondergrond van die stil bos, blaartjies wat daardeur geroer word, ’n takkie wat weggedruk word, kraak. Sjjjt! Pas tog op! Versigtig. En dan kom haar stem donker en sag daarbo uit, en sy noem hulle op, een vir een, wat daar loop. Eers die voëls. “Die voël Woudduif, roekoe, roekoe-koe, altyd ’n enkele koe aan die einde. “Die voël Kakatoea. “Die voël Bètèt. “Die voël Loerie.” Partykeer beskryf sy een: “Die klein swart loerie, glansend soos swart satyn, met ’n geel bekkie en geel pootjies, hy is te dierbaar. “Die voël Papoea, dit is die paradysvoël, sy stert is so mooi, so ’n fonteintjie, soos water van goud. “Die voël Kroonduif het blou vere en wit sterre op sy kop, hy is so trots. “Die Jaarvoël is moeg, sy dik geel snawel is te groot,” en sy sleep haar vingers. En daar is nog, daar is nog … Dan kom die ander diere. “Die dwerghertjie, slim!” en haar vingers stap nog stywer, behoedsamer, as voorheen. “Die sivetkat, die mungo, met sy lang pluimstert, sy ogies is ligrooi,” sê sy en snuif eers; en ons ruik ook daardie vreemde, skerp muskusreuk in die kamer, skielik weer weg. So gaan sy voort, een vir een, stadig, en noem die klein diere van die wildernis op: “Die likkewaan, soos ’n klein groen drakie.

“Die heuningbeertjie, saggies grommend. “Die boskat, vals, daardie geel oë van hom. “Die klein luiaard, veels te lui om te hardloop.” Wanneer sy “Bottol-moentjie” sê, dit is die dwerge, verbreek die seun skielik die betowering, die byna ondraaglike spanning: “Hoe lyk hulle, Louisa?” Dit is jammer, ook Louisa is gesteur, sy kyk om haar heen. “Ag,” sê sy ná ’n rukkie ongeduldig, “jy weet tog goed, met rooi hare en uitsteektande, net soos ’n eekhoring, maar sonder ’n stert, en hulle loop regop!” Die seun en die meisie kyk vinnig na mekaar – natuurlik! “Jy moet stilbly,” fluister ek. “Luister nou.” Louisa maak haar oë toe, sy sê niks nie en dan, stadig, lig sy haar een hand weer op, die ander een, beweeg die vingers op en af, gespanne, gespanne, kloutjiespootjies-voetjies, en sy neem ons weer saam terug die wildernis in, na die stil, donker bos, met die voëls, die diere, al die ander goed wat aankom, aanhardloop, trippel, spring, skuifel, sluip, daar is ook ’n klein bosspokie met groen oë waarvan die voetjies agterstevoor staan en wat met skewe sprongetjies moet beweeg, só; hulle is versigtig, o, so versigtig, omdat hulle bang is, bang vir mekaar, bang vir die donker, bang vir honger en pyn en dood, bang vir onnoembare dinge. Ons hou asem op. Louisa se vingers gaan nie meer op en af nie; sy het haar een hand op die ander gesit en opgehou praat, en dit is stil, niks beweeg nie. “Die slang kom,” sê sy, fluister sy, “die Slang met die Karbonkelsteen op die voorkop, rooi, soos ’n rooi liggie, soos ’n klein lamp in die donker. Hy kom nader, en gaan sit, op ’n klip, in die bos. “Hy sit regop, in staatsie, die ander mag ook gaan sit, om hom heen. “Dit is nie meer donker nie,” sê sy, “hulle is nie bang nie …”

Louisa sê ’n ruk niks nie. Sy het albei hande omgekeer; hulle lê nou met die palms na bo, inmekaar op haar skoot, en geleidelik kom daardie onsêbare iets ook in ons hart, ’n stilte, ’n goedheid, van alle vrees verlos. “Die voëls gaan saggies fluit en sing in die nag,” fluister Louisa. “Die vlinders kom, daardie grotes, die bloues, dié wat kan dans.” Sy lig albei hande nou en beweeg die lang vingers soos ’n vlerkslag wat wegkwyn. Stil, stil, dis alles goed. Dis die einde van die storie en ons gaan slaap, op Hila.

Kwan Jin se slang

MARIA DERMOÛT

Uit Nederlands vertaal deur Francois Smith

Die twee vroue staan weerskante van die hibiskusheining wat die twee somber, digbeboomde agtertuine skei. Die heining is glansend groen in die môrelig en hang vol los sierlike pienk blomkelke. Aan die een kant die jong blonde vrou, ietwat verlep en maer, in ’n lang wit oggendrok met kouse en hoëhakskoene, met keurig gekapte hare, reeds só vroeg in die oggend! Aan die ander kant die klein brandmaer halfbloedvrou; is sy dan nie Chinees nie, met die effens skeefgetrekte swart kraalogies? Sý het ’n batiksarong aan wat tot op die draad verslete is en ’n growwe kabaai van wit katoen, sonder kant, wat met haakspelde bymekaargehou word; kaalvoet staan sy. Haar swartgekleurde hare styf agteroor gekam en in ’n klein bollatjie gedraai. Die jong vrou sê ademloos: “’n Slang! Voorspel dit nie iets slegs nie? Jy moet my regtig sê. Ek is bang.” Die ou vrou sê: “Ag wat, die slang! Jy is in elk geval altyd bang!” Dis waar. Die jong vrou kom soms self in opstand teen haar eie angs vir alles en nog wat, en nou is daar ook nog hierdie nuwe vrees vir slange! Dis ook nie dat sy al soveel gesien het nie, ’n paar keer in die donker, vogtige tuin agter die huis, net so ’n flits, op vlug na die rivier wat net daar naby verbyvloei. Maar asof sy vervolg word, het sy aan slange begin dink, hulle begin versin, van hulle gedroom. En nou het daar die aand tevore, stilletjies in die donker, een in die huis gekom, ’n volwasse swarte met wit ringe, ’n giftige een, in die kamer waar die jongste kind gelê en slaap het, haar lieflingskind wat so teer is, wat altyd sorgbehoewend sal wees, sê die dokter. Die slang is

doodgeslaan, en sy weet nie wat vir haar die ergste was nie, ’n lewende slang wat oor die grond skuifel, of ’n dooie slang wat slap oor ’n stok hang, dik, witterige vog wat uit sy bek drup, en dan weg daarmee. “Nie in die rivier nie! Dan word hy weer lewendig,” het die bediendes gesê. ’n Slang, is dit dan nie ’n voorbode nie? In die kind se kamer? As die kind doodgaan, wat sal sy dan doen? Dan kan sy ook nie verder lewe nie. Sy weet baie goed dat dit vir haar niks goeds inhou nie, en dit deur hierdie land, hierdie land vol slange wat sy so haat; sy word siek hier. Wie sal haar gesond maak? In die huis naaste aan hulle s’n woon ’n groot Indiese familie, mense met ’n klomp klein kinders; en in een van die bediendekamertjies agter die buitegeboue, vlak by die rivier, woon ’n ou vrou, Nènè, die ouma. Voor hierdie kamertjie, onder ’n afdakkie, en in die bome daaromheen, hang orals bamboeskoutjies met al haar voëls. Een van hulle is ’n beo, glimmend swart met die helderoranje snawel, dit is haar gunsteling; heeldag lank is sy met hom besig. Sy laat hom bad, maak sy kou skoon, voer hom, tel hom op haar skoot en vryf met haar verslete goue trouringetjie oor sy tong – die enigste goud wat sy het – daarom kan hy so goed praat en ’n liedjie fluit! Soms krys hy wel van woede, as dit vir hom te lank duur, en pik na haar hande, maar dan sê sy: “Hoe kan jy nou so wees, Beo!” Die bure se bediendes bring vir die ou vrou ’n bordjie met iets te ete, ’n koppie koffie; maar meer as dit doen niemand nie. Tog, so stadigaan, want die ou vrou leef erg teruggetrokke en op haar eie, en die jong vrou “van langsaan” is in haar hart ’n verleë mens, het daar tussen hulle ’n soort vriendskap begin bloei, deur die hibiskusheining heen. Die jong vrou het nog nooit so iemand ontmoet nie: haar krom manier van praat, want die ou vrou sou nooit Maleis met haar praat nie, altyd haar gebroke Nederlands, met h’s vir g’s en g’s vir h’s, die nadruklike jij’s en jou’s, die verkeerde beklemtonings; haar klein grappies, wyse raad, ellelange fluisterverhale oor geeste en spoke, deur die blommeheining heen. Want soos iemand wat nie meer baie praat nie, kan sy as sy eenmaal begin het, nie ophou nie. Eers het die jong vrou gedink dat sy vir haar moes jammer voel, nou weet sy van beter; dis nie sý wat iets te bied het nie, maar sy kom altyd om iets te ontvang van die ou vrou wat so gedwee rustig en moedig is en bereid om te aanvaar, alles te aanvaar. Sy hoef haar nooit iets te vertel of te verduidelik nie; die ou vrou weet altyd presies wat gebeur het en het haar oordeel dan gereed. So het sy ook

daardie oggend gestaan, ná die nag dat die slang gevang is, reeds by die heining, wagtend op haar. “Ag wat, die slang!” sê sy. “Jy is in elk geval altyd bang. Sal Nènè ’n keer met jou praat? Jy weet tog goed, kan nie altyd reg wees, dit is ook sleg, maar dan gou weer goed, nooit lank,” en sy skud haar kop, “bang help nie. Maar jy moet maar gaan na waarsêer, as jy so bang is, beter maar dat jy weet! Nènè al so oud, ook baie swaar, al weer baie vergeet; my man altyd lief vir my, en toe netso dood!” Sy bly ’n rukkie stil, maak haar oë toe, en daar drup skielik ’n paar trane onder die ooglede uit oor die geplooide bruin wangetjies; sy gee ’n snikkie, snuif eers gou en maak weer haar oë oop. “Nènè al so baie gehuil, help nie veel.” Sy aarsel. Gaan sy nou iets sê oor haar kinders wat dood is, oor die kleinkinders, ook nou al volwasse mense wat in die huis woon, wat hulle vir haar skaam en nooit na haar omsien nie? Die agterkleinkinders wat selfs nie eens net gou agter in die tuin na haar mag kom nie? Haar eensaamheid? Haar armoede? Maar dit doen sy nooit nie, ook nie nou nie; soos ’n grimas trek ’n glimlag om haar mond: “As dit maar lekker is, of baie lief is vir, hoef nie altyd man of vrou of kind, of jou pa of ma, of ander mense, kan maar ’n dier wees, of mooi musiek, of ’n boek lees, of na die berge gaan, of sommer in die pad loop en rondkyk, of altyd werk, werk werk! As dit lekker is, is dit goed, nog altyd!” Die diepgesonke skeefstaande oë vonkel weer met die ou gloed: “Nènè al so oud, en baie lief vir my voëls; Beo so lief vir my!” Die woord “lief” beklemtoon sy met ’n voorvinger wat van haar voorkop af pik-pik. Die jong vrou staan stil aan haar kant van die heining en luister. Dit kalmeer haar, dit lei haar aandag af, soos altyd. Maar skielik kom die ou vrou weer terug na die waarsêery: “Sal jy doen wat Nènè sê?” Sy staan ’n bietjie nader aan die heining en beduie gewigtig met ’n vinger. “Luister goed, nie by huis praat! Jy vat jou kar, kinders nie saam, jy sê ‘onderdorp’ en in onderdorp sê jy ‘klèntèng’. Bestuurder sal weet, klèntèng is Chinese kerk, is altyd oop, so mooi, vol ligte, daar is gróóóte Kwan Jin!” Sy beduie na bo, bokant haar kop, in die bome in. “Jy weet tog, Kwan Jin!” En toe die jong vrou knik: “Is ook priester, jy hom

bietjie geld gee, nie baie nodig, en sê: ‘Ek wil met slang van Kwan Jin praat.’” Sy sê die laaste woorde met ’n ander stem, so ’n hoë piepstem. Die jong vrou deins terug, met ’n ruk. “Wat?” vra sy. “Wat bedoel jy?” “Onder Kwan Jin is groot gat in grond, donker, slang van haar woon daar, mooi slang, so glad en groen.” Sy val byna vas in al die g’s. Die jong vrou staan nog ’n ent tru. “Jy weet goed ek is bang vir slange,” sê sy hard en kwaai. “Ag,” sê die ou vrou, kopskuddend, “natuurlik jy bang vir simpel slang, hy sal jou kinders byt; maar slang van Kwan Jin nie dom maar wys, staan in Bybel tog! Hy sal vir jou sê, goed of sleg, dis beter jy weet!” “Kan die slang nou al praat ook?” vra die jong vrou smalend. “Ag, natuurlik nie, maar die priester kan praat tog! Hy roep slang.” Die ou vrou maak die beweging van iemand wat vooroor buk, die hande tot byna op die grond uitgestrek. “Slang kom, en kruip op sy arms so, en hy kom op dan.” Sy kom regop, buig haar stokkerige arm in die elmboog, hou die voorarm reguit in die lug, die hande in mekaar en vorentoe, asof dit die kop is. “So,” sê sy, “en dan hy so maak, links regs, regs links, en die priester sê: Nènè weet nie, Nènè dink maar, miskien links reg, regs sleg, hoe linker hoe flinker, hoe regter hoe slegter – nie waar!” sê sy trots dat sy dit onthou het – haar man het dit altyd gesê. “Nènè weet nie, maar priester goed weet, sal jou sê hy, beter dat jy weet maar rêrig!” “Ek is bang vir slange!” sê die jong vrou weer, op dieselfde afkeurende, kwaai toon. Sy het haar weer in haarself teruggetrek en staan bleek en wantrouig aan haar kant van die heining. “Ag, Allah!” sê die ou vrou. “Nènè wil jou nie seermaak.” Maar sy gee nog nie bes nie. “As jy nie wil hoor die slang, priester het ook nog hart van klip, in twee stukke, sê ook ‘ja’ of ‘nee’, en baie, baie stokkies wat hy so gooi, soveel links, soveel regs, maar los maar as jy nie wil.” Die verskrompelde gesig is meteens so hulpeloos en verdrietig en die ene bruin plooie, tussen die gawe groen blare en die pienk blomkelke van die heining. Ek kan dit nie verhelp nie, dink die jong vrou ongeduldig. Aan die begin toe die vrou dit gesê het, “as dit maar vir ons lekker is”, het sy haar verstaan, was die ou

vrou baie na aan haar. Nou nie meer nie. “Nènè maar weer na Beo gaan,” sê sy, “hy so lief vir my!” En daar is geen verwyt of selfbejammering in haar stem nie; net dankbaarheid jeens die voël.

Die daaropvolgende dae bly die jong vrou binne, kom nie in die tuin nie. Sy voel onrustiger as ooit. Ek moet dit self uitpluis, dink sy, ’n ander help jou van die wal in die sloot, en: Ek gaan nie, ek sal beslis nie gaan nie. Elke aand soek sy en die bediendes die hele huis deur, in elke hoek en gat, na slange: en kry g’n enkele een nie. Saans het sy slegte drome, altyd oor ’n slang. Uiteindelik een dag, die aand se kant, die kleinste kind het al geslaap, sê sy meteens verbete: “Nou goed, dan sal ek gaan,” en laat die chauffeur roep om die motor voor die deur te trek. Haar man was nie tuis nie. “Mag ons saamgaan?” skreeu die groter kinders. “Nee,” sê sy kortaf. “Maar waar gaan jy dan heen?” “Nêrens.” Die kinders kyk mekaar aan. Sy gaan agter in die motor sit. “Draai maar links,” sê sy, en hulle is pas op die grootpad toe sy sê: “Die onderdorp.” “Waar in die onderdorp?” vra die chauffeur. “Die onderdorp,” sê sy weer. Sy is so opgewonde dat dit voel asof alles in haar bewe en dat sy groot moeite het om stil te sit. Toe hulle in die onderdorp is, sê sy: “Die klèntèng!” Die chauffeur haal ongemerk sy skouers op; hy ry deur die strate en klein gragteweë waar heelwat Chinese woon. Voor ’n groot huis met ’n ommuurde voorhof bly die motor staan.

“Klèntèng,” sê die chauffeur en wys met sy duim. Sy klim uit. In die muur is ’n ingangspoort met ’n groot voorportaal daarom; die oop deur het ’n drumpel van byna kniehoogte. Al die houtwerk is gekerf en rooi verlak en verguld. Links en regs is daar tonele op die wit mure geskilder, meestal hemel en hel, of net die hel, dit is al te skemer om dit goed te onderskei. Toe sy oor die hoë drumpel tree, is sy in die oop voorhof met rooi plaveistene, met hier en daar ’n bloeiende suurlemoenboompie in ’n pot. Die tempel staan oop; drie groot deure reg langs mekaar waardeur die lig na buite val. Sy gaan vinnig nader en bly toe stokstyf in een van die deuropeninge staan; die tempel ontvang haar: rustig in die aandskemer, versadig van lig en wierook en gebede, en al die rooi en goud. Op die hoë smal offertafels staan die offergawes: mandjies met vrugte, blomme; grysgroen bakke vol as waarin wierookstokkies gesteek is wat regop staan en brand; komme van geslypte kristal met goudgeel olie en brandende pitte; kerse. Dit is alles so kleurryk, so versorg, asof alles wat goed is op aarde daar byeengebring is, ter ere van die glimlaggende godin wat diep agterin die tempel, byna in die donker, op haar lotuskussing sit. Sy is ontsaglik, heelwat meer as lewensgroot. Die wye plooie van haar gewaad om haar heen, die vuurrooi verlakte ovaal kop effens geboë; oor die lak is veegsels goud, hoog op die wange tot onder die oë, om die mondhoeke wat die lig vasvang en wat dit laat lyk asof sy glimlag, ’n selfgenoegsame, onbeweeglike glimlag. Links en regs, dreigend, haar twee bewakers, rooi en goud. Sy is gans te groot, dink die jong vrou en sy hou dadelik nie van haar nie. Toe sien sy voor die godin – hy lyk klein in die halfdonker – die kaalgeskeerde priester staan, in ’n geel jakkie met lang, wye moue oor sy onderklere. Langs hom staan, net so klein soos hy, ’n gewone Chinese vrou, geklee in ’n donkerblou langbroek en kort baadjie, ’n kraag hoog in die nek op; sy het ’n stywe haarwrong en ’n reguit swart kuif wat gladgekam oor haar voorkop lê. Nou gaan die priester vooroor buig en die slang roep; die jong vrou byt op haar tande, sy wil weghardloop en moet haarself teëhou deur met die een hand aan die gesnede deur vas te klou.

Maar nee, die priester tel ’n bondeltjie dun bamboesstokkies op, maak ’n buiging voor die godin en smyt die stokkies met ’n kletterslag op die rooi klipvloer neer. Daarna buk hy vooroor, sit die sykant van sy hand in die middel en skuif die stokkies links en regs bymekaar, raap dit op, tel dit oënskynlik, buig voor die godin, praat met die vrou. Sy luister gretig na hom, maar toe hy klaar gepraat het, skud sy haar kop, blykbaar nie tevrede nie. Sy en die priester praat ’n ruk opgewonde met mekaar. Die vrou vou ’n slag haar hande, soos iemand wat om iets smeek en “ek bid dit van u, ek bid dit van u” sê. Waarom roep hy nie die slang nie? Die priester het van een van die offertafels ’n voorwerp van grys klip opgetel – die hart van klip? Hy buig weer en laat dit val met ’n slag nog harder as dié van die stokkies. Dit breek in twee stukke. Maar dit blyk dat dit so moet wees. Die Chinese vrou kyk aandagtig toe en knik voortdurend. Die priester raap die hart op, druk dit bymekaar, buig, sit dit neer en praat weer met haar, stadig en ietwat vermanend. Hy het nie die slang geroep nie, dink die jong vrou by die deur. Sy sien die Chinese vrou geld neersit, daarna wegloop. Sy loop vlak langs haar verby, sy het so ’n wonderlik verrukte en tegelyk geheimsinnige laggie om haar mond, wat die jong vrou alles om haar ’n oomblik lank laat vergeet. Maar toe is sy weg, skielik, agter die bloeiende suurlemoenboompies die donker in. Nou is dit my beurt, dink sy. Sy word weer so angstig dat sy blind en doof tussen die hoë offertafels deurloop na die priester. Hy roep die godin aan, loop heen en weer, swaai die arms, die vuil geel moue fladderend. Toe die jong vrou naby hom is, hou hy eensklaps op, maar hy sê niks nie. “Kan ek met die slang van Kwan Jin praat?” ’n Ou vrou sê dit voor en iemand sê haar dit na, nie sy nie. Die priester kyk haar aandagtig aan. “Met die slang? Nee,” sê hy, “dis nie moontlik nie,” en skud sy kop. Hy praat goed Maleis, sy het hom nie verkeerd verstaan nie. “Onmoontlik? Waarom?” “Omdat die slang nie hier is nie.”

Sy is so verbaas dat sy hom oopmond aanstaar. Sou die ou vrou haar vir die gek gehou het? – Nee. “Nie hier nie? Maar daar was tog ’n slang, nie waar nie?” “Ja, daar was ’n slang hier.” “Waar is hy dan nou? Is hy dood?” “Nee, hy is nie dood nie, hy is nie meer hier nie.” Sy het al haar vrees vir die slang vergeet, sy is bloot verbaas, byna teleurgesteld, en vies ook. “Is hy weg? Weggeloop?” “Nee, hy het nie weggeloop nie!” Die priester lyk erg verontwaardig. “Hy is op reis.” “Op reis?” “Ja, op reis.” “Waarheen op reis?” “Hy is op reis na China.” “Na China? Maar hoe?” “Op ’n skip natuurlik, in ’n kissie, iemand pas hom op en gee hom kos onderweg; eers na Sjanghai en dan verder.” “Maar waarom?” vra sy. “Omdat die slang na China wou reis.” Sy staar na die priester; hy het onder die kaalgeskeerde skedel ’n rustige gesig, skrander. Waarom staan hy vir haar en lieg? “Hoe weet jy,” vra sy, “dat die slang na China wou reis?” “Die slang het in ’n droom met my gepraat,” sê die priester ietwat plegtig. Sy word rooi van ergerlikheid, maar weer dink sy: Waarom doen hy dit? As die

slang dood is of weggeloop het, kan hy dit mos maar net sê; die mense wat in angs en besorgdheid na hom kom, sal dit beter begryp as sy leuenpraatjies oor die reis na China. Bedoel hy dan wat hy sê? Het hy dit so ervaar? Sy draai om en loop besluiteloos tussen die tafels vol offergawes rond. Wat soek sy nog hier? Intussen het nog twee Chinese vroue ingekom: ’n ma met ’n heel jong meisie. Dit is deftige, welgestelde vroue, lyk dit vir haar, in daardie lang tunieke van damassy wat in sulke streng lyne geknip is, hoë krae, tot op die voete, met lang moue en aan die kant vas met ’n oop spleet aan die onderkant sodat hulle kan loop. Die ma in swart damas met geel drake deurweef met klein goue filigraanknope; die dogter s’n vergeet-my-nie-blou met ’n ry liggroen jadeknope. Hul swart hare so styf moontlik agteroor gekam, in ’n wrong in ’n dik swart net wat met haarspelde vasgesteek is. Die meisie s’n is jade-spelde, sy dra ook jade-oorbelle, asof sy al haar kleinode bymekaargekry het om te dra. Die jong vrou kan haar nie losmaak hiervan nie, sy moet net kyk; hulle is albei so mooi. Die ma met ’n effens vermoeide skoonheid; maar nog nooit het sy iemand gesien wat so verfynd en innig mooi soos daardie kind is nie, maar terselfdertyd sien sy hoe bleek en uitgeteer sy is, hoe wankelrig sy loop, haar hand styf klouend aan dié van haar ma wat haar saggies vorentoe trek, voortdurend met haar praat met ’n diep lokkende stem, na die priester toe, na die godin toe, wat tog barmhartig is … Die jong vrou wil nie steur nie en loop van hulle weg, gaan een van die sykapelle binne. Die meeste kapelle is nie verlig nie; in een hang hoog aan die plafon ’n groot lampion van geel sy waarin ’n lig brand. Op ’n tafeltjie daaronder staan weer ’n Kwan Jin, nie rooi en verguld nie, ’n ou klein en donkerbruin houtbeeldjie wat op ’n stoeltjie sit; daar is ʼn manteltjie om haar gehang wat wyd uitstaan, ’n vel gewone effe wit papier, van voor met ’n groot haakspeld vasgesteek. Dit gee haar iets koddig huisliks en eenvoudig, die jong vrou bly by haar staan, van haar kan sy wel hou; sy staan net reg daar. En ná ’n ruk is dit asof die ontroering, die onrus en die angs van baie jare langsaam uit haar weg- en opgesuig word in die geel lig van die lampion en die uitstraling van die wit papierkleedjie daaronder; haar jongste kind, die man, die ander kinders, al hul probleme – daar was nog ander goed; sy het ook haar angs vir slange vergeet, selfs die ergernissie van pas tevore. Niks meer van al hierdie goed nie; leeg, lig. En ná nog ’n ruk kry sy so ’n vreemde gevoel – is dit weens die dowwe geel en wit weerkaatsing in die klein vertrek, die baie wierook, of

omdat sy moeg is? – asof sy so effentjies, skaars merkbaar, heen en weer swaai. So effens dat sy nie vir ’n oomblik dink dat sy haar balans sal verloor of selfs daarvan duiselig sal word nie; dit is nie ’n onaangename gevoel nie, links regs, regs links … Sy is selfs ietwat verbaas; wat gebeur hier met haar? Toe weet sy; soos die slang, links regs, maar byna nie, soos die wyser van ’n weegskaal, regs links, byna in rus. Omdat links en regs ewe swaar is: regs links, goed en nie goed nie, soos wat die bure se ouma gesê het. Geluk ongeluk. Duisternis lig. Lewe dood. Kwaad goed, links regs. Teenoorgesteldes, dit weeg ewe swaar en ewe lig, daar is ’n ewewig. En met daardie groot ewewig as ondergrond beland haar eie lewe ook in ’n soort ewewig, val elke ding op sy plek: haar gevoelens en denke, haar uiterlike ook, haar blondheid, die manier waarop sy loop, haar stem, haar onrus en oordrewenheid, en haar aangebore sagtheid, en terselfdertyd ook die mense, die dinge in haar lewe, alles wat sy ken en liefhet, of vrees, of haat. En dit moet so wees! Dit kom ook alles met mekaar in verband; sy verstaan nie hoe dit gebeur het nie, en probeer dit ook nie verder deurgrond nie. Dit is nie soseer ’n aanvoeling nie, maar haar innerlike wese word op daardie oomblik net soveel ontroer deur die Chinese vrou met die kuif, wat nie eens van haar notisie geneem het nie, deur die ma met die beeldskone meisie aan die hand, deur die slang wat nie daar is nie, en deur die priester, as deur die bure se ouma, en haar allerdierbaarste kind. Waarom is dit so? Sy weet nie, maar dit is so. En dit maak haar bewus van gemeenskap, iets wat sy so selde ervaar, samehorigheid. Sy weet wel dat dit nie ’n oplossing is vir die moeilikhede nie – word moeilikhede opgelos of gaan hulle maar net verby? – in die een of ander vorm verby – “kan nooit lank” het die ou vrou gewaarsku. Maar dit is nie so erg nie, nie so duister en verwarrend as wat dit altyd vir haar

was nie. Op hierdie oomblik voel sy doodeenvoudig mens, met ’n ligte hart, en sy het vertroue. Dit sal wel nie duur nie, maar dit kan dus so wees, en dit is genoeg. Toe sy weer terug is in die tempel, is die ma en kind nie meer daar nie, die priester loop heen en weer, swaai met albei hande brandende wierookstokkies, in reëlmatige sirkels. Daar kom sulke digte rookwolke waaragter die groot glimlaggende gesig van Kwan Jin geleidelik verdwyn. Hy is so verdiep. Wat vra hy van die godin? ’n Kalm see vir die slang? Vir die vrou met die kuif haar kortstondige geluk? Vir die meisie wat so mooi is dat sy saggies kan heengaan? Vir die ma dat sy haar oor dood en lewe heen lief kan hê? Vra hy vir haar nog iets? En mededoë vir die ganse lydende mensdom? Sal ek na hom gaan en sê: “Die slang het ook met my gepraat,” dink sy. Maar nee! Sy kry wel haar beursie uit haar handsak en sit alles wat daarin is in ’n bakkie op een van die offertafels; dan kan die priester ’n nuwe geel jakkie koop, dit lyk vir haar asof hy regtig een nodig het. En sonder om op iets ag te slaan, loop sy deur die tempel na buite, dit is nou heeltemal donker in die voorhof; sy loop stadig en versigtig tussen die blompotte deur (die suurlemoenboompies geurig) en tree oor die hoë drumpel van die ingangspoort in die voorportaal, waar die hel seker regs is en links die hemel, soos dit hoort.

Hierdie wonderslangverhaal en die voorafgaande fragment van Maria Dermoût kom oorspronklik uit die bundel De sirenen (1963).

Waterbul en Waternooi

Die Reënbul

EUGÈNE MARAIS

Dit is die groot gevaar wat die mense rantjies se kant toe laat uitslaan. Die eintlike woonplek is die vlakte, waar die baie wild is, en waar die sien ver is; waar die spoor diep lê en lank bly; waar ’n mens die wind kan ruik en die stofdamp op die lugrand kan sien. Almal is die vyand van die bobbejaan. As hy op die vlakte trap, dan skree almal: “Daar is hulle!” Tot die kinders gryp hulle klein pyl en boog, en hulle oë glinster, en hulle begin koes-koes loop – as die bobbejane afklim. Van alle kante word hulle bekruip; wildehond, leeu, luiperd, wolf, jakkals – almal lek die lippe as hulle die woord hoor: “Daar is hulle!” Daarom, omrede van die groot vyandskap, woon die bobbejane in die berge. As die mens soontoe trek, dan sê jy in jou hart: “Die groot moeilikheid het hom gedruk. Hy is nou op die ongesonde plek waar die springbokke nie woon nie en waar hy verniet ’n spoor soek.” Bo in die Langkloof het die ou meid Galepa haar hut gemaak, toe die werf op die vlakte vir haar nou geword het. En almal het gesê: “So is dit goed; nou is sy op haar plek. Laat haar daar tussen die bobbejane haar swart toorgoed maak, waar sy die mense nie meer kan hinder nie.” Maar daar was hartseer onder die jong volk oor die twee klein kinders, Nampti en die Valkvlerk, die dogters van haar dogter wat sy dood getoor het; want dit was mooi meisies, wat die tamboer kon slaan en by die dans voor gestaan het, en al die jong volk het hulle kant toe gestaan as die jagters huis toe kom. Nampti was die een wat altyd lag, en hulle het haar die Hart-van-die-Dagbreek¹ genoem. En toe hulle na die Langkloof getrek het, het van die jong volk baie

keer berg toe gegaan om vrugte te soek. Maar die ou meid Galepa staan hulle voor en swaai met die arms, en sy sing ’n toorlied wat die hart swak maak: Die vaal valkie maak haar nes in die krans; Verniet kom die weerwolf en die jakkals; Verniet loer die rooi mierkat. ’n Klip val van die hoogte af; Die bloedspoor staan vlakte toe; Haar nes is veilig.

Dan klap hulle met die tong teen die tande as hulle omdraai, en die een sê vir die ander: “Die ou een, Galepa, is al baie oud. As haar spoor doodgewaai² het, sal die jong meisies nie alleen in die berg woon nie.” Die Valkvlerk maak kos bymekaar; hulle waterkuil was onder die laaste kransie, en Nampti gaan elke oggend met die breek van die dag om water te haal; en sy staan lank op die kliprand en kyk na die vlakte waar sy die roke van die werf kon sien, en haar hart treur binne haar. Sy lag nie meer nie; en sy sing die liedjie van verlangste: Wat word van die meisie wat altyd alleen bly? Sy wag nie meer vir die kom van die jagters nie; Sy maak nie meer die vuur van swartdoringhout.³ Die wind waai verby haar ore; Sy hoor nie meer die danslied nie; Die stem van die storieverteller is dood.

G’n een roep haar van ver nie Om mooi woorde te praat. Sy hoor net die stem van die wind alleen, En die wind treur altyd Om hy alleen is.

En sy siet haar skaduwee in die water, en die lag is ver van haar wange. Eendag, toe sy lank gestaan het, sien sy die jong volk met die honde en die veerriete,⁴ want die springbokke het gekom. Sy het hulle trekstof lankal gesien. En toe sy weer in die water kyk, siet sy ’n miswolk oor haar skaduwee in die water, en sy sê: “Dit is die trane in my oë!” En sy hoor die sing van ’n lied – saggies. En sy sê: “Dit is die klein kindjie van die Wind wat sing.” Maar haar hart bewe in haar lyf. En dit gaan of die lied uit die water kom. En Nampti sê: “Die Wind ken my by name.” Die spore van die Hart-van-die-Dagbreek! – Lank het ek dit in die dou gesien Voor die son dit doodvee; Die klein spoortjies van Nampti, Wat my hart laat sing.

En sy wonder en kyk lank in die water, en diep in die skaduwee siet sy dit roer soos ’n bergwolk wat die wind beet het; en sy skrik en skep vinnig die water, en hardloop die kloof uit. En toe sy haar ouma en sus van die ding vertel, toe sê die suster: “Jy hoor dinge,

en jy siet ander dinge wat nie is nie. Dit is jou dinksnare.”⁵ En die ou meid gee haar toorgoed om in die water te gooi; en sy sê: “Dit is ’n ongesondheid wat daar bly.” En die ander dag gaat Nampti vroeg, en sy gooi die toorgoed in die water; en daar kom ’n groot roering in die water, en voor sy nog kon skrik, staan ’n jong jagter voor haar op die rand, met ’n lang boog in sy hand; sy arms was blink van die ringe, en om sy nek was baie krale, soos die reënboog. En hy hou Nampti vas aan die karos, en sê mooi, baie mooi woorde. Maar haar bloed is koud van die groot skrik, en sy sê: “Hoe is dit dat jy hier is, en jy is nie van ons mense nie? Die jagters is almal by die springbokke, en jy is op die berg.” En hy lag vir Nampti, en hy sê: “As jy môre kom om water te skep, sit al jou aanhanggoed aan.” En sy sê: “Dis nie ons gewoonte om by die werk krale en bande aan te sit nie.” En toe sy water skep, sê hy: “Dit is myne.” En sy loop vinnig weg met die kalbas op haar kop, en toe sy ver was, kyk sy om, en sy siet hy gaat weer die water in, en daar kom ’n wolk oor die kuil, en dit dryf weg oor die olienhoutbome. En daar was ’n groot wonder in die hart van Nampti. En toe sy haar ouma vertel, sê die ou meid: “Dit is die Reën.” En sy vertel die groete wat sy moet sê as hy weer kom; en die ouma sing ’n blydskapslied. En die Valkvlerk sê: “Die meisie droom as die son skyn. Daar sal verkeerde dinge met haar gebeur.” En toe sy die anderdagmôre langs die paadjie afkom, was daar van die jong jagters van die werf naby die berg, om veerstokkies vir die springbokke te steek, en hulle roep na haar: “Wanneer kom jy weer, Nampti? Ons hart wag vir jou! Die vlees is volop, en ons dans elke dag by die vure. Môre sal ons jou vlees naby die water bêre.” Maar sy sê niks. Sy swaai net met haar hand, want haar hart was vol wonder oor die Jagter-van-die-Water. En toe sy by die Klipkuil kom, siet Nampti hy sit op die rand en hy kyk diep in die water; en sy kruip weg agter die olienhoutstam, want sy is skaam omdat sy haar krale aan het in werktyd. En sy hoor hy roep saggies: “Nampti, Nampti, die

son brand jou spore dood. Ek wag, ek wag!” En toe sy uitkom, wink hy met die hand, en hy sak stadig in die water weg, en sy siet net die groot wolk bo die water. En sy wag lank voor sy skep; maar toe sy buk met die kalbas, hoor sy hy sê uit die water: “Dit is myne!” En die water roer, en ’n dik wolk maak alles toe, en sy siet die Reënbul⁷ kom uit die wolk, en hy buk voor haar. En sy voel haar hart roep haar om op te klim; en sy sit die kalbas neer en klim op sy rug, en sy voel hy loop uit die wolk weer die water in, en sy druk haar oë toe, en sy voel dit kom om haar lyf. En toe sy weer die skyn van die son voel, maak sy haar oë oop, en sy siet sy is op ’n groot werf met nuwe strooihuise soos van ’n bruidegom. En daar brand ’n vuur, en sy siet die bokke in die skerms, en alles volop. En by die groot vuur staat die jagter met die lang boog, en hy roep haar soos die bruidegom die bruid roep. En die ander môre toe die springbokjagters die vlees bring, toe sien hulle die Valkvlerk kom die paadjie af met die kalbas. En hulle roep: “Hier is die present vir Nampti!” En sy sê: “My suster het weggeloop vlakte toe. Haar laaste spoor was by die water.” En hulle gee die vlees aan die Valkvlerk, en almal se hart was seer oor die wegraak van Nampti.

Notas

1 ’n Bekende Boesmanstorie in ’n menigte vorms. In sommige is die Hart-vandie-Dagbreek ’n meisie, in ander weer ’n man

2 Die Boesmans glo dat die spoor deel van die mens uitmaak. As ’n mens begrawe word, kom daar ’n wind wat al sy spore doodwaai, sodat niks van hom agter kan bly nie.

3 Vir kole, in afwagting van die wildvlees wat met die jagters kom.

4 Wat gebruik word om die springbokke vas te keer tussen die jagters.

5 Die Boesmans sê dat ’n mens met snare dink en droom en verbeel.

6 Versiersels soos krale, ringe, ens., wat alleen by feestye aangesit word.

7 Verskyn in baie stories, en dikwels afgeteken.

Waterbul en Waternooi

M.I. MURRAY

Die verteller in die novelle Witwater se mense, waaruit die onderstaande fragment kom, is ’n jong meisie met die naam Poon, wat vertel oor haar eie mense van die plaas Witwater in die Sederberge.

“Ma,” sê Gert, “vertel ons van die Waterbul.” Ma drink haar koffie dat haar oë eintlik skrefies trek van die lekker. Dis of sy vooruit kan sien. Of agtertoe. Ek weet nie. “Julle oumagrootjie het die storie self aan my vertel. Vir die waarheid,” sê Ma. En Ma begin vertel van die dae toe die Fontein nog so kwaai was dat die skuimboë daaruit gespuit het. Toe het die mense dikwels die Waterbul by die Fontein in die gras sien lê. Dit was ’n vreemde bul wat niemand kon eien nie. Soms het hulle die Waterbul naby die Fontein sien wei. Maar niemand het hom ooit sien kom en niemand het hom ooit sien gaan nie. ’n Man en sy vrou het by die boer kom werk op die plaas annerkant die Fontein. En dourie man se huis was naby die Fontein. Toe sê die boer aan die man: “Ek moet jou waarsku. Daar is onraad by die Fontein. Die mense sê die Waterbul hou daar. Sorg dat jou vrou die meisiekind waarsku en haar weghou van die Fontein af.” Die man gaan huis toe en vertel aan sy vrou wat die boer aan hom gesê het. En ná die man geëet het, is hy weg met die vee. Die vrou roep die meisiekind en waarsku haar. “Jy bly weg van die Fontein af. Die Waterbul hou daar. Het jy gehoor?”

“Ja, Ma,” sê die meisiekind, “ek sal nie gaan nie.” Maar dourie meisiekind was soos Poon. As haar ma sê só, dan sê die meisiekind anders, sê Ma. Nou is daar net een plek waar sy wil gaan swem en dis in die Fontein. En toe dit middag word, raak die ma vaak. Maar sy voel ongerus. Toe sê sy vir die meisiekind: “Kom sit hier in die deur en laat ek met my kop in jou skoot lê en soek my kop.” En die meisiekind sit daar in die deur met haar ma se kop in haar skoot en sy soek haar ma se kop, maar sy dink hoe sy kan maak om by die Fontein te kom. En toe sy hoor haar ma begin te snork, trek sy ’n kussing nader en sy lig haar ma se kop saggies op en sit haar ma se kop sa-a-ggies op die kussing neer. Toe staan sy op, gryp die twee wateremmers en hardloop na die Fontein. En toe sy by die Fontein kom, gooi sy die emmers net daar neer en sy spring in om in die water te swem en sy verdwyn. Toe haar ma wakker word, sien sy die meisiekind is weg. Sy begin roep en toe sy g’n antwoord kry nie, hardloop sy na die Fontein. Haar kind sien sy nêrens nie, maar daar sien sy die twee wateremmers lê. Sy roep, maar niemand gee antwoord nie. Sy huil soos sy roep en sy loop huis toe waar sy by die vuurherd inmekaar sak en hardop sit en huil. Toe haar man van die vee af by die huis kom, sê hy: “Vrou, wat huil jy so?” “Die meisiekind is weg. Die emmers lê by die Fontein!” En die vrou hou aan met huil. “Ek het jou mos gesê jy moet die meisiekind waarsku,” sê haar man. “Ek het haar gewaarsku,” sê die ma. “Ek het haar in die deur laat sit met my kop in haar skoot en gesê: ‘Soek my kop.’ Maar toe ek aan die slaap raak en weer wakker word, was daar ’n kussing onder my kop en die meisiekind is weg.” Toe gaan die man na die boer om raad te vra. En toe die boer hom sien aankom, weet hy al klaar waaroor die man na hom toe kom. Toe sê die man: “Die meisiekind is weg. Net die emmers lê by die Fontein. En die vrou sit in die huis en huil.” Toe sê die boer: “Ek het jou gesê julle moet die meisiekind waarsku.”

“Die vrou het haar gewaarsku,” sê die man. “Maar dit het nie gehelp nie.” Toe sê die boer: “Jy sal die Waterbul die prys moet betaal wat hom toekom. Vat daarie drie jong verse en ja een van hulle in die Fontein.” En die man het die drie jong verse gevat en hulle aangeja na die Fontein toe. En toe hulle by die Fontein kom, het twee van hulle begin wegwei, maar die ander een het so aan die water gesnuiwe en ingegaan en in die water verdwyn. En ná ’n ruk kom die meisiekind uit die Fontein en sy sit op die wal. Toe sê die man: “Kom huis toe!” En sy het opgestaan en saam huis toe gegaan, maar sy het nooit weer met een van hulle gepraat nie. En ná ’n ruk het daar sukke sere aan haar bene uitgekom. Toe gaan die man na die bure en hy vra raad. “Gee haar boegoe om te drink en smeer boegoe en modder aan die sere,” sê die bure. Maar niks wou help nie. Die sere het wel op ’n manier gesond geword, maar sy het nóóit weer met iemand gepraat nie. Toe sê die mense al raad is dat hulle moet wegtrek na ’n ander plek. Die man het na die boer gegaan en gevra om te trek. Toe trek hy met sy vrou en die meisiekind na ’n ander plek. Maar dourie meisiekind het nie weer met ’n mens gepraat nie, sê Ma. “Ma,” sê Jakobus, “is die Waterbul die Waterbaas?” “Nee,” sê Ma, “die Waterbaas en die Otterbaas is een en dieselfde. Hy en die Waternooi met hulle mense hou in die rivier. Dis nou in die seekoeigat anderkant die Fontein met die grys rots wat net bo die water uitkom as die rivier leeg is. Daar moet julle wegbly,” sê Ma. “Daar en by die Fontein is onraad.” Ons kyk onderlangs vir mekaar, maar ons sê niks. “Het Ma die Waterbaas en die Waternooi al daar gesien?” vra Gert. “Nee,” sê Ma. “Maar julle oumagrootjie het gesê sy het ’n agterkleinkind van die Waternooi gesien. So het sy aan my vertel.” “Ma, het die Waternooi dan kinders?” vra ek.

“Dis wat julle oumagrootjie my vertel het,” sê Ma. “Ek was nie daar om te sien nie.” Ma hou op met praat en sy lap ’n ent weg aan Jakobus se werksbroek. Ons bly doodstil en ons wag om weer te luister. Ma hou die naald by die kers om die gare deur die oog te steek en sy trek die gare deur. Nou begin Ma weer vertel van die jong man wat moes vee oppas. Elke dag as die vee afsak rivier toe om water te gaan drink, lê hy teen die hang en kyk hoe die diere suip waar die water vlakker word onderkant die seekoeigat. En soos hy eendag net op die middag daar teen die hang lê en rus, sien hy die Waternooi kom uit. Sy swem in die water en gaan sit op die rots om haar te was en sy sing met so ’n hoë, soet stemmetjie. Die jong man het nog nooit so ’n mooi vrou gesien nie. Haar hare hang agter af tot op haar skouers en die waterdruppels blink op haar lyf. Toe sy die jong man gewaar, verdwyn sy in die water. Nou is die jong man met sy vee elke middag daar teen die hang, en hy wil die Waternooi hê, maar hy weet nie hoe om haar te kry nie. Want nes sy hom gewaar, verdwyn sy in die water. Toe kom hy een oggend vroeg sonder die vee en hy gaan lê in die riete hier kort by die plek waar sy moet uitkom en hy wag. En toe dit middag word, kom die Waternooi uit en sy sing en sy sit op die rots en sy was haar. Toe spring die jong man sommer hier kort by haar in die water in. En hulle twee stoei, en hulle twee stoei, en hulle twee stoei. Toe kom hulle voor ’n deur. ’n Bruin deur. En die deur gaan oop en daar sit kaal mense daarbinne wat boegoe en modder maal. En in die hoek sit daar ’n ding soos ’n bolling wat so binnensmonds mommel toe hulle inkom. En die Waternooi mommel terug en sy wys na die hoek en sy sê: “Praat daar!” Toe praat die jong man en vra om met die Waternooi te trou. En die bolling mommel. Toe gee die meisie die jong man ’n string krale en die jong man vat dit en gooi die string krale om die bolling se nek en die bolling mommel en die meisie sê: “My pa sê ja.” Toe is hulle twee na die bruin deur en die deur gaan oop en hulle is weer in die seekoeigat. En hulle klim uit en hy vat haar huis toe. Maar toe hulle so uitkom uit die seekoeigat sê die Waternooi: “My pa het gesê jy mag nooit, nooit aan iemand vertel waar jy my gekry het nie. Dit moet jy belowe.”

En die jong man het belowe. Hy het opgehou vee oppas en ’n skoenmaker geword. En in hulle huis was daar altoos ’n nat kol op die grond wat nooit droog geword het nie. Dourie kol het deur die jare altyd klam gebly. Die man se vriende het by hom aangehou dat hy moet sê waar hy die mooi vrou gekry het, maar hy het nooit gesê nie. Maar toe, agter jare, kom sy beste vriend weer by hom en hy hou aan en sê: “Ek het jou al so baie gevra waar jy die mooi vrou gekry het en jy het nog altyd gesê jy mag nie sê nie. Waarvoor is jy bang?” Toe dink die man: Dis nou al so baie jare, niks sal nou meer gebeur nie. En hy sê aan sy vriend: “Dis ’n Waternooi.” Toe hy by die huis kom, is alles stil. Hy roep na sy vrou, maar hy kry nie antwoord nie. En hy sien dat die plek in die huis wat altoos klam gebly het, nou droog is. Toe weet hy dat sy vrou weg is en dat sy nie weer sal kom nie. Hy het op sy kooi gaan lê en hy voel so treurig oor die mooi vrou van hom wat hy nie weer sal sien nie. En hy het aan die slaap geraak en nie weer wakker geword nie. Net daar is hy afgesterwe. Ma se hande wat stil in haar skoot gelê het, begin weer met die lapwerk. “Julle moet gaan slaap,” sê Ma. “Dis laat.”

Die waternôientjie

GEORGE WEIDEMAN

Hier ry baie verby, heen en weer. Die gedreun hou nie op nie. Maar daar is één wat nooit weer teruggekom het nie. Nie vandat Tos in die rietbos langs die rivier gekry lê is met haar oë soos gebreekte albasters en haar jong tetjies vol bytmerke nie. Antie glo dis Waternôientjie se werk; Mannetjies reken daar skuil al van die voortyd of ’n doodmaakding in die rivier – hy sê vir hom Otterbaas. Maar ek hou van die naam Waternôientjie. Want so kry Tos weer lewe: ek kan haar snags hoor ingly in die water in.

“Wie is skuldig?” vra John Fransman retories en klop sy pyp teen die skoolstoepie uit. Sy skraal lyf word deur sy enorme skedel verdwerg. Ek lees weer wat hy geskryf het. Dié keer is dit nie net die verbeeldingsvlugte van ’n begaafde plaasskoolonderwyser nie. “Ja, maar ek dink nie jy moet dít as opskrif gebruik nie. Dis te eksplisiet.” “Jy weet beter.” Dit hinder my. Asof ’n inspekteur altyd beter weet. Tog het daar tussen my en John ’n goeie verstandhouding ontwikkel. Ons het albei van boeke gehou, en John se oë het gegloei wanneer hy my tydens roetine-besoeke van sy skryfsels wys. En toe, op dieselfde dag dat ons hom laat weet het van die pos by die groot stadskool, ry hy van die brug af en tuimel sy gehawende Mercury die veertien meter na benede. Dié wat dit gesien het, sê die wit motor het op sy dak op die

malende bruin water beland en rondgedobber. Terwyl ek sy kantoor aan die opruim was – sy opvolger kon dit gedoen het, maar miskien was ek bang dié gooi John se stories weg – kom ek toe weer op die halfvoltooide verhaal van die verlamde jong man en Tos en die Waternôientjie af. Hoe dieper ek gegrawe het tussen die stapels en stapels papiere en gebruikte skoolboeke met aantekeninge in John se handskrif, oral waar daar maar ’n skoon bladsy was, hoe groter my verwondering. Het ek hier op die grens gekom van ’n onbekende, donker domein? Ek het dit dikwels teenoor my kollegas by hoofkantoor opgemerk: John Fransman is geen istrateur nie, maar hy is ’n gebore onderwyser, ’n skeppende onderwyser. In twintig jaar het hy die eenvoudige eenmanskooltjie opgebou tot ’n model vir die omgewing. Jy kon dit al aan die skoolwerf sien: die netjiese blomtuintjie, die groente-akkertjies neffens die windpomp. Op ’n keer het hy, sy byna wanstaltige voorhoof dobberend vooruit, my deur die akkertjies begelei. Op die oog af niks besonders nie. Maar toe hy die witwortels uittrek, en die sappige beet in my motor se kattebak laai, en die reusepampoene uit die stoorkamertjie aandra, het ek geweet: dié man is geseën met ’n byna bonatuurlike gawe; ’n mag oor dinge wat groei. Ek het hom daarna uitgevra, maar hy het stilweg gelag: “Seker maar die maan …!” “Kom ons laat sing die kinders ’n bietjie,” het hy dan voorgestel, asof dit die antwoord op my vraag was. Vandag dink ek dit wás. “Ich weiß nicht, was soll es bedeuten, dass ich so traurig bin …” het hulle gesing, “Ein Märchen aus alten Zeiten, das kommt mir nicht aus dem Sinn …” John was ’n goeie koormeester; maar daar was ook één solo-stemmetjie wat al om die ander strofe met soveel warmte en innigheid gesing het dat dit was asof die son juis tóé deur die herfsgrys breek, en ek was seker die spreeus en die streepkoppies en selfs die kanaries het uit die veld langsaan gekom en op die drade en klippe en pale kom sit en luister. Ek dwaal af. Tussen die boeke en papiere kom ek op notas af wat niks anders as leidrade kan wees nie. Byvoorbeeld: Dat die arme seun se name nou juis Jakob

Wieland moet wees! Dis nie toeval nie; dis voorbestemdheid. Of: Volgens C het misvorming by die Grieke feitlik altyd op ’n soort primêre geestesafwyking gedui; en J bevestig dit met verwysing na o.a. Hephaistos en Weiland die smid. Wie is C? En J? ‘Die Yslandse Eddas vertel hoedat Volundr (oftewel Weiland) en sy twee broers op drie swaanmeisies afgekom het aan die kus van ’n meer. Sewe jaar lank het hulle in liefde saamgebly, maar op ’n dag het die prinsesse weggevlieg. Waansinnig van weemoed het die drie broers na hul geliefde swaanprinsesse begin soek; elk in sy eie koers. Weiland is egter deur ’n jaloerse koning, Nidad, oorval en vermink. Nidad het Weiland se enkelsenings afgesny en volgehou dat die jong smid sy goud wou steel. Daarop het hy hom met smedery en al na ’n afgeleë eiland laat verwyder. Gelukkig was daar genoeg erts: die goeie aarde het sy skeppingsdrif gevoed. En sy woede. Weiland se wraak het gekom toe Nidad se twee seuns stilletjies na sy skatte op die eiland wou kom kyk. Hy het die twee seuns se koppe afgekap, elk mooi op ’n silwervoetstuk gemonteer, met kosbare juwele versier, en dit aan koning Nidad gestuur.’ Sou John dié legende aan die kinders wou vertel? Dit lyk so. Dit was, in sy keurige handskrif en netjies op ’n kaartjie, in sy laaste werkboek. Met ’n vinnige potlood-aantekening daarby: Jakob Wieland, wil jy glo! John het my net een keer van Jakob vertel. Ek dink die gesprek het oor die lot van plaaswerkergesinne gegaan, want as daar een ding is wat hom met bitterheid laat praat het, dan was dit dít. “Wat my die meeste van die outjie aangryp,” het hy gesê terwyl sy hande merkbaar om die pypsteel bewe, “is die feit dat hy kop het. En knaphandig is. Kunstig. Hy maak potkleibeeldjies; die kinders dra die klei vir hom aan uit die rivier. Ek dra vir hom boeke aan; vroeër het ek sommer saam met sy broers en susters gestuur. Verder sit hy maar daar – as mens nou kan sê hy sit, nè – en doen oefeninge met sy bolyf; hy sê dit hou hom besig. Jy weet, hy is so sterk soos ’n bees, jy moet net sy arms sien. Maar ondertoe … Nou ja, ek weet nie presies waar dit begin nie, maar ondertoe is so goed as niks. Jy moes gesien het hoe vinnig leer die mannetjie! Man,” korrigeer hy homself, “hy is seker al in die twintig. Wat moet word, weet ek nie. Veral nie nou, na Tos se sterwe nie.” Toe het John swaar gesluk, sy pyp se steel vasgebyt en oor die vallei en die pad met die verbysnellende motors en vragmotors gekyk en nie ’n woord verder gesê

nie. Ek weet waarom Jakob Wieland verlam is. Toe ek die nuwe rolstoel gaan afgee het – Jakob het geslaap – het ek Mannetjies uitgevra. Hy het met die vrugteplukkery van ’n leer afgeval. Daar word gesê die voorman het aspris sólangs gery met die trekker. Toe tel hulle Jakob daar vir dood op. Het hy uitgekeer vir Tos? Hulle sê die voorman het ’n ogie op Tos gehad. En dié was nog blote kind, al was sy so ougat. Altyd loop en sing in die boord en tussen die pakkery deur. Die voorman is glo daar weg, party reken hy’t lorriedrywer geword, en van die hele ding het niks verder gekom nie. “Meneer weet mos hoe dit is. Met ons saam. Wat weet ons nou van koort af? Nee, Jakob het nie kompensasie gekry nie. Net die rolstoel, ja, die het Rooitou hier aangebring. En dié’s breek, en nou’s ons tog te dankbaar vir die nuwe …” Waar sou Rooitou sy naam vandaan gekry het? Het dié boer maklik karwats ingelê? het ek nog gewonder toe ek wegry, maar my gedagtes was eintlik by die smerige hut – wat kan ek dit anders noem? – by die bondel sakke met iets soos die bolyf van ’n mens daarin toegewikkel. En dan: die stapels en stapels voosgeleesde boeke. En die potkleibeeldjies met hul groot koppe en hol oë. Nie één klaargemaak nie. Dit is die swaarste: dat ek nie soos Mekkie en Frans en Josef en Soes kan wegkom van hierdie vervloekte plek nie; dat ek vir die res van my armsalige lewe elke dag wat die Here gee hierdie onbruikbare bene van my buitentoe moet karring om van onder die rietoordak af te kyk op die besige teerpad en die ewige geraas van die rivier te hoor. En die koue gevoelte elke keer as een van die swaar trokke stadiger ry en rat vir rat terugskakel, en die gesteun en geblaas en gesis voordat die reuselorrie uit die vreemde baklei-moeg tussen die bome by die uitspanplek kom stil raak. Elke dag sien ek dit: of ek nou die lui vlieë probeer raak slaan, en of ek in die winter, wanneer die grond kraak onder gesonde voete, die kombersie om my onderlyf slaan: die stroom rygoed en die stroom water. Met dié verskil: dat die rivier net in een rigting loop. Party is ou bekendes. My oë is goed. Ek kan die name lees, die beskilderde

bakke: chipslorrie se leeu, dranklorrie se skip, en dan my horlosies: die broodwa en melklorrie van ons dorp, waarvan ek net-net die huise in die vêrste vêrte kan sien lê soos opdrifsels in die waai van die rivier. En dan dié sonder naam. Die toe vragmotors met hul blink bakke wat dag en nag verbykom. Met wat? Vir wie is al die goed bedoel? Toe hy my vir die check-up stad toe gevat het, het Meneer gewys: hoe hoër die liggies teen die berg, hoe ryker die rykes. Sommige trokke het vreemde nommers – dié kan ek net-net uitmaak as hulle onder die bome intrek. Soms spring daar soldate uit. Sarsies woorde. Die geluid van pis teen ’n vullisdrom. Die straal! Ja, almal is weg, soos bye agter blomme aan. En Tos ook. Waternôientjie, sê Antie. Otterbaas, sê Mannetjies. Nie dat ek gló daar is so iets nie. Dis net dat Tos dood is op so ’n manier, en dat ons van kleintyd af gewaarsku is teen die ding by die rivier. In die somer is daar niks snaaks aan die rivier nie. Ek meen, as dit warm is – en dit ráák bitter warm hier – is dit al waaraan mens dink: om in die rivier te kom. Toe meneer Fransman nog hier was, het hy my elke Saterdag gestoot tot op die sand, my afgedra na die swemkuil. Voor dit het hy by my gesit met die boeke: die somme en die lees, en die skryf, en eendag het ek gehoor hy sê vir Antie – hulle het seker gedink ek kan nie hoor nie – “Jakob is ’n slim klong; hy behoort te gaan leer.” Gaan leer! Arme meneer Fransman: sy hele lewe was die oop- en toemaak van boeke. Dit was lank gelede; Meneer is dood en begrawe. As hulle hom gekry het. Waar sou Antie of Mannetjies die geld vandaan gekry het om my te laat leer? Die bietjie wat hulle kry, is in elk geval elke dannewan in ’n bottel Voorsorg in. Hoe anders? Ek sien dit al: net ons drie wat hier teen die sandbultjie gaan oorbly – Antie, Mannetjies en ek. Wat die ander grootword, laat vat hulle. Stad toe. Waar die reënboog ophou. Snaaks hoe mens oor die stad kan verskil. Mekkie is van ons die eerste wat weggegaan het; en haar kuierslae het al minder geraak, soos die rivierwater voor winterstyd. Sy en Frans en Josef en Soes het almal geborrel oor die stad.

“Jy praat van karre. Jirré, jy moet daai freeways sien.” Die stad was al tussen haar woorde in. “Die mooiste van als is die ligte innie aand. Kompleet ’n prentjieskoek.” “En die skippe in die hawe! Daar kom honderde-duisende mense van verre lande … Soes maak hoeka groot geld met die matrose saam!” Of Soes nog aan die appelkosies pak was. “Haai nee! Dieselle Soes wat saam met ons Christelike liedere gesing het, nou die dag nog?” “Antie sal vir Soes nie ken nie!” So was dit altyd wanneer hulle af en toe, soos oor die Groot Dae, kom kuier: die woelige stad, die duisende motors, die liggies. Bo alles: die liggies. Tos oopmond aan die luister. Vervloekte transportpad! Van doutyd tot middagmaak het ek al op ’n slag tweehonderd en vier lorries en ander karweiwaens getel; ek praat nie eens van die gewone karre nie. Tot Antie het nou een dag, duim omhoog nes die ander, probeer om ’n lorrie gestop te kry. Sy dink maar ek het haar nie gesien nie. Dié wat stilhou, bring natuurlik iets saam. En kry iets: dis hoe Soes en Mekkie hul wegkom losgevry het. Maar vir Antie het hulle net getoet, en sy het later van tyd moeg en staan-staan hier teen die steilte opgekom en aangegaan oor Mannetjies al die wyn uitgesuip het. Tos was die jongste, die laaste een wat agter die bright lights wou aangaan. Weg van die son af, van Mannetjies se belt af as hy weer só raak, van die stink komberse en die luise af, van die rye op rye vrugtekissies af. “Jy moet saam,” het Tos nog daardie aand, broeis van die onweer, teen my skouer gesê terwyl sy my, soos van lankal af, toegelaat het om die boonste knope van haar hemp los te maak. “Jy moet saam, ons kan by Frans gaan bly, of by Mekkie-hulle, ek is seker hulle’t plek vir ons …”

“Jy moenie ook weggaan nie.” “Skerpioen!” Sodra my hand oor haar stywe maagvel begin gly, het sy altyd die een of ander bangmaakding gesien of gehoor kriewel, opgespring, die ding met ’n klip bygekom, en ’n paar keer in die rondte gedans. Dan knope vasgemaak en my aan my hande oorgelaat. Een aand, toe sy soos ’n rooikat in ’n draadhok op-en-af, en ounag terugkom huis toe, het sy my tot by die klam klossie toegelaat. Toe het sy soos ’n otter tussen my hande uitgegly. Opsy gaan staan en my gevloek. “Hulle gaan jou nog eet!” het ek gespoeg, nors oor die ringetjies wat aan haar ore kom swaai het. “Jy moet hulle uitlos; hulle’s vuilgoed!” Dan het sy haar hand oor my onderlyf geskuif, tot daar waar my bolyf se krag geëindig en die magteloosheid begin het. “Jy’s jannetjie!” Ek was te stadig om haar te vang. Maar ek is agter haar aan, die lank stilsit het gemaak dat ek elke klip en bossie ken. Hulle sê mos: sit jy heeldag in ’n rietbos, sien jy naderhand net riet. In die maanlig is dit ’n spokerige wêreld dié. Vernaam as die wind waai en die pad loop raak stil. Die besembosse lyk soos mense wat hul arms aanhoudend na jou toe uitsteek. In die rietboskasies langs die rivier lyk dit of daar aaneen iets aan die roer is. Die waterkuil, wat bedags blou-helder in die draai van die rivier lê, met die sand weerskante soos witmeel, word op so ’n aand gitswart; die sand lyk of dit gloei. Jy luister na die geklap-klap van die water oor die klippe net bokant die kuil; na ’n ruk klink dit asof daar mense of geeste op een plek staan en praat, die nag deur. In die nasomer, wanneer die rivier afloop, dryf bolle groenerige skuim stadig in die rondte. Totdat die kopligte van ’n lorrie eers vêr, dan duideliker, soos wat die pad die slangsleepsel van die rivier volg, van die noordekant af aankom: uitslaan teen die oorkantste koppe, en dan weer wegslaan in die halfdonker; uitslaan en wegslaan, terwyl die dreuning en die oorsit van die ratte al skerper word. Totdat dit om die laaste draai teen die bult op beur en dan, verby die rytjie bloekoms, teen die afdraande afgly en rooistert in die verte wegraak na waar die stad se liggies, vêr anderkant die berg, soos maaiers in ’n bol beesmis krioel.

Of totdat dit, kreun-kreun onder die swaar vrag onder kap of bokseil, net-net die bloekoms haal en met ’n gebewe en ’n gesis tot stilstand ruk. Deure wat oop- en toegaan. Soms stemme. Soms net die geluid van iemand wat diep gaap, sy arms omhoog gestrek. Soms iemand wat spuls, terwyl die enjin tril en die ligte skerp tussen die bosse deur skyn, op ’n toeter druk: ’n hees gebulk in die nag. En ’n skaduwee wat verbykom, oor my buk om te kyk of ek slaap, en onder Antie en Mannetjies se gesnork deur veervoet teen die skuinste af. ’n Rukkie later, soos ’n ligverskrikte haas, vir ’n oogknip sigbaar in die skerp ligte. “Party sê hy toor jou met die lig wat hy dra, in die nag in, en hy kan die lig afhaal en neersit ook; ander sê dis ’n spieël … Kyk jy in daai lig of in daai spieël, is dit moerland toe met jou. Die otterbaas hét jou!” “Is g’n otterbaas nie! Is ’n meisiemens, is ’n waternôi, vra my, vra ou Paai wat op Rietgat bly, sowaar as wat daar ’n Here in die hemel is, is ’n meisiemens wat jou vang, wat jou die donkertes van die rivier insleep …!” Is goed dat daar stories is, Meneer. Bangmaakstories. Dit hou die kinders uit die kwade.

Ja, Jakob Wieland, van die storie van die verlamde man langs die bad van Betesda – die storie wat jy oor en oor gevra het meneer Fransman moet vir jou lees – is daar nou net enkele flenters oor. Toe ons in die Tuine gesit het, ek en die nuwe uitgewersassistent met haar nagswart hare om amandelvormige oë, met haar donker kykers en sensuele neus, die boonste knopies van haar bloese onbesorg losgeknoop, toe sy met haar middelvinger aan my kneukels geraak het, toe, juis tóé het ek geweet wat ek met die manuskrip moet doen.

Kaapstad, Vrydag … Die Hoof: Fiksie Uitgewery Loreley

Kaapstad

Geagte mnr. Joseph jr.

Ek versoek u vriendelik om die ms. van Die Waternôientjie onverwyld aan my terug te besorg. My regte naam en adres is, indien u dalk vergeet het, in die bruin koevert. Ek weet u het gesê die leser moet self “ingryp”. As daar sóveel verberg is? ’n Vriend, wat dit ook gelees het, meen die storie hang aan flarde. Wat moet ’n mens glo? Hy dink ook daar word te min oor die ellende gesê. Dalk is hy reg. Ek moet darem sê ek hou van julle logo. Dit laat my aan Andersen dink, natuurlik! Maar dit vervul my ook met droefheid: oor die malman wat die beeldjie so vermink het. En dís wat my weer aan skryf laat dink. Skrywers (hoe matig ek my aan!) kry dit altyd reg om stories te skend. Nie deur wat hul wegneem nie, maar deur wat hul aanlap. Miskien is ek eendag dapper genoeg om, soos VWL gesê het, sterfbedwoorde te skryf. Nou voel dit vir my meer soos plagiaat, soos afluister, soos parasiteer. En soos wegsteek. Miskien vra ek iemand anders om die storie beter te vertel. Ek weet u is gretig om dit te gebruik; dis deel van my probleem. Ek en u assistent het ’n pynlike gesprek daaroor gevoer. Maar niks van wat ek geskryf het, of nóú kan skryf, sal Mekkie en Frans en Josef en Soes en al die ander terugbring nie. Sal hul vrugteplukkersbestaan leefbaarder maak nie. Sal Jakob Wieland op die leer regop hou nie. Sal Tos Wieland uit die rietbos die water laat ingly en haar goddelike lyf soos ’n otter weer blinkbruin oor die sand laat glip nie. Sal John Ashbury Fransman se motor reguit oor die brug laat koers nie.

Sal die vragmotors en die motors laat uitdun en die teerpad laat krimp tot ’n grondpad en die grondpad laat terugslink tot ’n voetpad en die voetpad tot otteren likkewaanspore langs ’n rivier nie.

Erkenning by die bostaande verhaal uit Die donker melk van daeraad (1994): Gedagtes rondom ’n manuskrip, met erkenning aan John Ashbury Fransman (17 Febr. 1940–21 April 1988).

Vrou in die rivier

DIANA FERRUS

Sy roep na die jong man. Hy hoor haar hartstogtelike smeke en vol begeerte gee hy in. Sy flankeer eers liggies met hom en fluister beloftes. En soos die drif in hom begin oplaai, versterk haar greep, nie opdringerig nie, maar net genoeg om hom vir meer te laat vra. Sy los hom speels en as hy teleurgesteld wil wegdraai, gryp sy hom weer. Die speletjie word vol hartstog, vol roekeloosheid. Soos sy begeertes al intenser raak, blink groot korrels water op die jong man se donkerbruin lyf. Sy hande beweeg in ritmiese liefkosings – haar hande beweeg strelend oor sy rug, sy maag … Hy wil meer van haar weet. Hy wil meer van haar hê. Hy vloei met haar liefkosings saam na ’n bestemming tot nog toe onbekend.

“Kom nou, Antjie, die lorrie wag!” “Ja, Mamma. Het hulle alles ingelaai? Koos, het julle die komberse?” “Hetetjie tog, noudat jy praat, Antjie, ek het my bloue in my kamer vergeet. Bringit tog hier,” sê antie Bettie. Dis vakansietyd in Worcester. Dis warm Desembermaand. Dis ’n tyd vir die rivier! Worcester se mense kamp elke jaar uit by die rivier. Dit kom oor die jare al aan. Krismis is die tyd vir nuwe klere, ’n nuwe rok en hoed vir die meisiekinders en as daar baie geld is, ’n nuwe klerepak vir die jongetjies.

Die mammas en pappas gaan kerk toe in hul ou klere. Die wat nie kerk toe gaan nie, het ieder te veel gehad die Oukrismisnag of is besig met kos kook. Oujaarsdag is die dag van die rivier. Dan pak almal op, dis gemmerbier en gemmerkoekies – emmers en blikke vol. Ant Lalie bak vir Munnikstraat se mense en ant Suse bak vir Truterstraat se mense. Groot ant Bettie van Munnikstraat maak haar eie gemmerbier. Ant Lalie, haar beste vriendin, bak nog al die jare haar gemmerkoekies. Dis blikkieskos en tuisgebakte brood en altyd ’n sak meel om roosterbrood by die rivier te maak. Ant Bettie raak ongeduldig. Die kinders kan altyd so draai. “Sarie, Margie, Antjie, kom nou, dit raak laat, die lorrie wag!” Die drie, Sarie, Margie en Antjie is ant Bettie se dogters. Die lorrie is Mister Essop se lorrie. Hy het ’n winkel op die hoek van Maailien- en Potestraat. Hy neem hulle elke jaar rivier toe. Die Breërivier is kwalik drie myl uit die dorp. Die lorrie is swaar gelaai. Ant Bettie en haar kleindogter Baabie sit voor by die drywer. Die kinders wat agter sit, maak groot lawaai tot die ontsteltenis van die ou vrou. Koos en sy swaer Elie is ook bly hulle is uiteindelik op pad. Hulle is belet om voor hulle skoonma te drink. Nou het hulle die kans om bietjie keel nat te maak. Soos die lorrie ry, skud die wyn op almal uit en as hulle verby die ou brug ry, dan is die sesbottelkan al ’n kwart uitgedrink. “Jis, julle kinders, julle kan nie nou al gaan swem nie, kom help eers die goed uitpak,” skree antie Bettie vir die kleingoed wat rasend van opgewondenheid word toe hulle die rivier sien. “Mamma, Koos het vir ons ’n lekker plekkie hier om die draai gekry.” “Margie, ek wil glad nie naby die mense hier kamp nie.” “Ag, Mamma,” sê Sarie, “hulle sal tog nie vir ons hênner nie, kom, dis tog die beste plek.” Ant Bettie se twee skoonseuns is hard aan die boompies afkap en grond skoonvee. Hulle het nie ’n tent nie. Dis net die rykerige mense wat tente het. Ant Bettie se oorle’ man, Bokkie Mariens, het toentertyd twee los seile by sy baas gekry wat hulle nou nog gebruik om ’n kamphuis te bou.

En as hulle uiteindelik klaar die kamphuis gemaak het en die goed weggepak het, dan is die kinders amper onmiddellik in hulle broekies. Hulle gaan nou swem! “Julle swem net in die vlak water. Baabie, julle groot kinders moet sien dat julle by die kleintjies bly,” skree antie Bettie haar bevele uit. Koos en Elie maak vuur terwyl hulle elke slag om die naaste boom verdwyn en die drie dogters is besig met middagete. Die aand sit almal om die kampvuur. Koos en Elie is nou al goed geolie en smaak om te sing, maar ant Bettie kap hulle liedjies elke keer in die helfte af! “Basta met die geraas. Hier’s mense wat al slaap.” “Ma, is dit waar van die vrou wat jare gelede in die rivier verdrink het?” vra Baabie. Sy is ant Bettie se oudste kleindogter en die ou vrou is gek na haar. “Ja, my kind, dis ’n hartseer verhaal. Jou ma-hulle was nog nie eens gebore toe dit gebeur het nie. Ek was ’n jong meisie. Die vrou, sy was ’n Rossouw, Emmie Rossouw wat in die Witblokke gebly het, sou met die man, ek kan nie meer so lekker sy van onthou nie, trou. Toe kom bly daar ’n vroumens hier op Worcester. ’n Baie mooi vrou, sy was van die Kaap. Sy het al die mans mal gehad.” “Het Ma al daai tyd vir oorle’ Pa geken?” “Nee, ek dink ek was omtrent so vyftien. Ek het toe nog nie kêrels gehad nie. “Ewenwel, die Rossouw-vrou se kêrel het toe dolverlief op die Kaapse vrou geraak. Toe ons weer hoor, was die twee getroud en toe trek hulle Kaap toe. Emmie Rossouw se hart was gebreek. Die mense het daai tyd gesê dit was selfmoord, sy het haarself in die rivier gaan verdrink. Sy kon nie oor haar hartseer kom nie.” “Mamma,” sê Antjie, “ek hoor hulle sê sy het ’n kussingsloop oor haar kop getrek en so in die water ingeloop.” “Jong, ek weet nie daarvan nie, maar die storie loop dat haar siel nie rus nie. Die mense sê ’n mens kan saans haar gehuil hoor.” “Ma, dis nie waar nie,” sê Baabie, “Ma maak my nou bang.”

“Nou gaan slaap jy, ek kom nou kooi toe.” “Nee, ek gaan wag vir Ma, ek is te bang.” “So, dan is dit waar, Mamma, wat die mense sê,” gee Sarie kommentaar, “die mans wat so elke jaar in die rivier verdrink, dis sy wat hulle kom vat.” “Jong, Sarie, so glo ek en om alles te kroon, is die meeste mans wat verdrink van die Kaap. Hulle weet te sê dat die Kaapse mans nie die rivier ken nie, maar ek glo dis Emmie Rossouw wat elke jaar haar man van die Kaap kom eis.” Koos, wat nou goed geolie is, luister na die stories en het nou wind toe hy sê: “Julle praat nou ’n groot klomp nonsens. Antjie, ko’ ons gaan slaap.” “Die jong bly uit die hand uit, ek weet nie wat Antjie in die jong gesien het nie,” snou antie Bettie hom met ’n diep frons tussen die oë toe. “Ons kan bly wees ons is nie van die Kaap nie, nè, Ma, sy sal nie vir ons kom vat nie!” sê Baabie half bangerig. “Nee, Ma se kind moet nie bang wees nie, sy sal nie vir julle kom vat nie. Haai, kyk wat is die tyd – Baabie, kom help jou ouma gou om water op die kole te gooi en dan kan ons maar gaan slaap.” Dis Vrydag. Die nuwe jaar is in sy derde dag. Die mense wat by die rivier gekamp het, is terug by die huis, sonder geld en sonder kos. Die gemmerbier en koekies is lankal vergete. Die hoofopskrif in die eerste uitgawe van die koerant vir die nuwe jaar lui: Polisieduikers vind lyk. “Antjie!” roep Koos, “kom lees hier.” Antjie kom aangehardloop en gryp die koerant by haar man. “Polisieduikers het Ronald Fortuin (25), van Kensington in die Kaap, se lyk verstrengel tussen die riete gekry. Hy het vermoedelik verdrink toe hy in ’n maalgat beland het.”

Waterwyfie

E. KOTZE

Bokant die vishuise op die rivierwal is daar ’n vuurmaakkol agter ’n muisbos waar die vistervolkers gereeld ná ’n nag op die water kom sit om saam lyf warm te maak. Gehurk maak hulle kring om ’n kan wyn waaruit daar in dieselfde beker vir een na die ander ’n dop geskink word, totdat die laaste een gehad het, waarna hulle eers wag en gesels, en dan weer skink tot dit op is. Hoe laer die kan sak, hoe rumoeriger word dit daar om die vuur tot dit later amper wil lyk of daar ’n bakleiery uitbreek soos die span arms swaai en almal gelyk praat. Net Hakkie is ’n stil ou. Hy sal sonder woord sy kort beentjie onder hom invou en met sy gewig op sy goeie knie sy beurt afwag, die beker vat, dit vinnig ghoem, en sit. Sy vriende ken hom al. As hy in ’n goeie bui is, sal Jonta of Buks, wat sy portuur is, spelerig vra: “Hoe staan dinge met Souf?” Dan jil hy saam: “Nee, die otter rol in die papkuil.” Of die rob lê op die slip. Asof hy nie ’n tiekie omgee dat sy vrou rondlê nie. Maar as hy na die derde beker suurwyn met nat, bruin oë sit en druil, maak Oupape stilletjies oë, en dan mors niemand verder nie. Dat hy nie straks uithaak en iets aanvang nie. Daarom vra nie een van die drie hom die middag waar hy was dat hy tóé eers daar aankom nie, met ’n baadjie waaruit die stoom opslaan; of hy ’n koers in was, en of hy iets raakgeloop het nie.

Gist’raand toe hulle rivier-op gaan soek het of die hardervis nie dalk in die riet en sambok aan die kant lê nie, was sy platboomskuit nog vasgemaak teen die jettie. Vanmôre toe hulle inkom, was hy nog nie terug nie. Nou sit hy soos ’n verkoue seevoël met ’n druppel aan die punt van sy snawel en kyk voor hom in die sand. Almal weet dis weer sulke tyd, dat Souf op loop gegaan en hom vir spot en skande gelos het. Toe hy hom verslaap en laat kom, het hy lus gehad en loop versuip homself. Hy het in sy bakkie geklim en in plaas van rivier-op, af geroei, by die bek uit, see toe. In die skaars tye werk hy baie tot in die seewater, al sê die manne ook dis malgeit, ’n mens kan nie, nie met die platboombakkie nie. Maar hy het al hope vis so ingebring, al moet hy ook partykeer roei tot aan die oorkant van die baai. Maar dié nag het hy nie ’n net in die water gehad nie. Die see was nie reg nie. Daar was ’n taamlike swel, en toe het die jobbel begin skuimkop maak. Die noord het opgekom. Hy maak so met ’n mens, om so skielik op te staan. Hakkie het omgedraai en gemaak vir die bek, om oor die sandbanke te kom. Met onweer breek daar gevaarlike seë, en hy moes keer met die rieme dat hy nie in die dwarsswel beland en omkeer nie. ’n Tyd lank het hy kop-aan gehou, toe gespook om gatkant wal toe te stoot, en toe hy sien niks werk nie, die water is te sterk, het hy die rieme ingetrek en hom aan die stroom oorgegee. Aan die sononderkant van die baai waar daar ’n paar wilde bome staan, loop ’n rif. Met hoogwater kan ’n mens die klippers nie sien nie, maar hulle is oop as die water laag is. Daar is ’n sloep ingespoel soos die stroom daar inwerk. Die wind het Hakkie verby die bek gewaai en met hom daar by die sloep ge-in. Daar het hy opgespoel en is sy bakkie se pens flenters geskuur. Dit was reeds amper sonuitkom-môre toe hy hande-viervoet daar uitklouter en homself droog skud. ’n Pikswart bank wolke het oor die see gehang en die strale van die dagbreek het daarop geskyn en die toue reën wat daaruit sak, bloedrooi verkleur. In die ooste was die lug aan die brand. Die buitesee was omgekrap, maar die wind het bedaar en die sloepie was redelik kalm. Swelletjies het spelerig teen die rotse opgeklouter en gelek en teruggeval. Kort-kort het daar ’n streep voëls oorgekom. Meeue het geskree en bokant hom

gedraai. Onder in die sloepie was daar ’n maling. Dit was nie vis nie. Ook nie ’n seeduiker nie. ’n Tornyn kon dalk daar in die holgat ingespoel het, het hy gedink. Noudat die water gesak het, is hy vasgekeer. Maar net toe kom die ding op en hy sien, nee, dis g’n tornyn nie. Dit lyk meer na ’n mens. Aan die lang hare kan hy uitmaak dis ’n vroumens, en poedelkaal. Dié tyd van die môre in die yskoue water? En g’n siel naby nie? Hy kyk rond, en toe hy weer sien, het sy geduik, en daar flerts ’n stertvin bo die water uit. Nie Buks of Jonta of Oupape sal hom glo as hy vertel daar hou ’n meermin in die holgat nie. Maar hy het hoe lank sit en dophou hoe sy tussen die klippers rondswem en dan duik en wegraak. Nes hy dink hy sien goeters, is sy weer daar, ’n ent verder weg, later aan die ander kant van die rif. Soos ’n kiewiet of strandloper wat ’n mens van haar nes met kuikens wil weglok, het sy haar draaie al wyer gemaak en al verder agter die branders in, tot hy haar later nie meer in die deining kon sien nie. Lam in die bene en deurnat het hy met die ompad deur die brakleegte en oor die voetbrug gekom na die kant waar daar mense woon. Meermin, hoor hy Buks-goed al terg. Meermin? Nog nooit gesien op hierdie rivier nie. ’n Steunvarkie miskien, ja. Dié varkie ken almal. Hy werk saam met die donderweer in die somer. Dan dreun hy onder die rivierwal en in die brakbosse en onder die water. Maar al klink dit slag-slag of hy in die skuit wil klim, het niemand selfs die steunvarkie nog gesien nie. Wat nog te sê ’n meermin, helder oordag! Dis ’n dooie lieg. Dit was seker maar ’n platkophaai. Die see is vol van hulle. Al is hulle nie mensvreters nie, sal hulle jou uitmekaar skeur as jy in die water val. Hulle byt tot aan ’n riem. Die skrape en bas-af plekke aan sy hande is gevoelig. Ander dae sal hulle dalk nog spot oor ’n lekker vars vissie wat hy kamma probeer vang het, maar die son sit wie weet waar. En Oupape gee skielik ’n oopmond gaap en rek hom uit: “Nou maar, kêrels, laat ons ’n stukkie gaan skuins staan, Hakkie lyk vir my hoeka ploiings.” En hy voel dit ook toe hy hinkepink agter hulle aanstryk tot waar die duinepaadjie vurk, waarvandaan hy wegswenk na sy eie, leë huis. Wat die ergste is, weet hy nie aldag nie; as Souf daar is, of nié daar is nie. Nooit het hy kon dink ’n vrou kan só wees nie. Voor hy met haar te doen gekry

het, het hy net van sy ma geweet, aan wie se bors hy gehang het tot lank na speenouderdom. Ander vroue, soos Oupape s’n, was gewone huistantes, die dogters vaalbeen en dun met lang gesigte, soos die suidewind wat smiddae oor die sout moerasse waai. Wanneer hy Souf die eerste maal gesien het, kan hy nie onthou nie. Eendag was sy net daar, die vrolike meisiekind met die blink, bruin gesig, rooi mond en ’n bos krulhare soos uitgekamde wol. Die wind het warm uit die ooste gewaai en met haar kort rokkie gespeel en die soom om haar gladde, ronde bobeentjies laat wapper. Een kyk in haar grasgroen oë en hy het geweet sy is anders. Soos sy ma anders was. Sy ma was nie van hierdie wêreld nie. Sy het uit ’n heel ander geweste gekom: ’n meesteres wat die kinders moes kom leer lees en skryf, maar toe nooit daarby uitgekom het nie. Want sy pa het haar gevang, in sy nette. As sy pa so sê, het sy haar kop geskud en gelag: nie hy nie, maar die rivier; dis op die rivier dat sy verlief geraak het voordat sy sy pa liefgekry het; op die stroom wat om die eilande kronkel en af see toe slinger. En op die voëls, die pelikane en die swartnekduikers, die meeue en die rooibeenelsies, en veral die wit ganse wat op die eiland-strandjie hul vere uitkam in die son en oor die water wei agter die vis aan as die nette skoongemaak word. Wanneer die wilde voëls saans in troppe optrek en wegvlieg na hul slaapplekke, kom maak die ganse land by die jetties, en het sy vir hulle kos uitgestrooi om hulle mak te probeer maak. Elke oggend het hulle egter weer koers gekry na die eiland, saam met die pelikane en meeue. Maar die kwikkies het tot in die kombuis gekom, en die patryse en fisante en tarentale, en in die vuurherd het ’n swaweltjie nes gemaak. Sy was die enigste vrou wat saam met haar man uitgegaan het om vis te vang. Sy het hom gevra om haar sy werk te leer, hoe om te roei en die nette af te gooi en die maniere van die vis. Byna het Hakkie op die water aangekom. Die middag het sy nog mandjie uitgedra, dieselfde nag is hy gebore. Drie dae later was sy op die been. Vir hom het sy ’n sak gemaak waarin sy hom rondgedra het. Sy kop het in die holte van haar arm gelê, haar hart het in sy oor geklop. Haar asem was soos die

gety wat onder die pale-pote van die jetties instroom en terugvloei. Bedags wanneer die nette oopgetrek is en sy die naalde vol maak en aangee, en vashou as sy pa boet of uitsny om nuwe stukke in te sit, is dit stil op die jettie. Die bakkie lê in sy eie weerkaatsing en skommel, ’n duiker swem met sy nek bo die water, ’n visvanger flits verby en die meeue roep. Dan word sy dromerig, en die net slap in haar hande sodat haar man sy kaal tone deur die maste haak. Sy maak die drasak los van haar skouers en met ’n plons gly sy oor die kant en waad in tot by haar middellyf. Aan die diep kant werp sy haarself vorentoe en swem en duik en dryf op haar rug, haar hare soos ’n uitgesponne net om haar. Waterwyfie, het die mense haar genoem as sy soos ’n seedier duikel en rol. Maar as sy, uitgespeel, teen die stroom op swem en op die eiland tussen die ganse en pelikane uitklim, was sy een van hulle: ’n groot, wit ma-voël wat sou kon wegvlieg. En eers as die kind sy hande uitsteek en klaend roep, het sy oor die water na hulle teruggekom. Dan wring sy haar rok droog, raap hom op en dra hom tot by die vuur wat haar man intussen brand gemaak het, langs die half toegewaaide bos waarin die muise nes maak. En tonnels onder die wortels inloop in die grond in; gangetjies wat diep in die aarde af lei, na grotte waar kabouters en dwerge met lanterns na skatte soek, snags wanneer mense slaap … Op die eiland waar die waterhoenders bedags tussen die riete rond klouter, het sy ma eendag op iets besonders afgekom: ’n vreemde wit eier, byna soos dié van ’n mak gans, behalwe dat dit nie rond aan die agterkant was soos ’n ganseier nie. Dit was aan albei kante gepunt, en ook groter, met ’n dik, kalkagtige dop. Sy pa het gewonder of dit ’n pelikaan s’n kan wees. Hy het ’n pelikaaneier nog nooit gesien nie. Die pelikane broei op Dassen. Nadat hulle dit goed bekyk het, het hulle dit onder ’n ganswyfie gesit. Maar sy was lank reeds met haar kuikens af water toe, toe lê dit nog, toegemaak in ’n doek by die lou vuurherd waar sy ma dit gereeld omgerol en warm probeer hou het; geil of vrot. Vir jare het die dop in ’n hennetjie-op-’n-nes-botterpot op die kombuisrak gelê, totdat Souf dit eendag flenters getrap het. Waarna hy haar geklap het, dwarsdeur haar gesig, en sy hom met die naels bygedam het. Die volgende dag toe hy vol pleisters by die bos kom, het Oupape hom een lang kyk gegee. “Ek het jou daardie tyd gesê dis ’n wildekat daardie, jy gaan

seerkry!” Maar daardie tyd was sy al mak tussen die vistermanne. En het sy eendag, toe hy met die kruiwa om hul vishuis se hoek kom nadat hy die vis afgespoel het, wydsbeen voor hom gestaan. “Hoi, wat skort met jou voet, hè?” het sy gevra asof sy toe vir die eerste maal sy voet opmerk. Gebreek, het hy gesê, toe hy van die steier afgeval het. Hulle het maar gedink hy het hom vertrap, geswik, ’n sening verrek toe hy nie daarop kon trap nie. Maar die hak was af, en lank nadat dit aangegroei het, was dit nog seer en het hy op sy toon geloop. Die haksening het gekrimp en hy het die bynaam gekry. Dit was lank terug, toe hulle die nuwe huis gebou het in die plek van die ou kleihuis. Die stellasie het padgegee toe hulle die gewel messel. Hulle het self gebou; sy ma het sand aangedra, hy en sy pa het die stene gemaak, elke oggend ’n klompie. Vir daardie tyd was dit ’n goeie huis met ’n staandak en wit mure, die werf hard gemaak, asters in die tuin en ’n vyeboom wat dra. Sonder vra het Souf gepluk en geëet, sommer met vel en al. En daar onder die diep skaduwee het hy die eerste smaak van haar gekry, van haar taai vyemond. Van bokkom maak het hy meer geweet as van meisies. In sy kort lewe het hy toe al duisende bokkoms gesout en opgeryg. Hulle bokkoms was die beste. Die geheim is jy moet jou vis ken: die groter klas het ’n dikker vleis, dit moet langer in die sout lê. Jy sout jou vis daarna, en moet maar toets: in die vis se oog kyk, let op die bloed onder die kiewe, of hy kraak as jy hom trek. ’n Sekere tyd van die jaar moet jy ook keer vir die brommer; jy sout, maar nie té sout nie, net sodat die brommer hom nie beskyt nie. Bedags hang jy uit, vanaand bring jy in. Hy het gehoop dat dit met hom en Souf sou gaan soos met sy ma en pa. Maar Souf het haar hande aan niks gesit nie, nog minder haar voete in die bakkie. Die nag is gemaak om te slaap, en haar werk is om die kooi warm te hou tot hy kom lê. Maar een nag, toe hy te vroeg gedraai het, is die kooi leeg. Van Jonta en Buks moet hy toe hoor dis hoeka ’n ou ding van Souf om snags so rond te loop. Sy loop lê vir enige man. Hulle vreet hul dik daar. Die bewyse het hy gekry, vlak onder sy ma-hulle se kamervenster onder die vyeboom. Tussen die blare was ’n

nes oopgewerk waarin hy ’n oorbel gekry het, nogal een wat hy vir haar gegee het, en papiergeld ook. Souf het sy ma verdink en haar loop betakel. “En waddefok het dit met jou te doen waar ek lê, ou wyf? Jy met jou kammakastige jongetjieskind!” Sy het dinge kwytgeraak – ook dat dit nie net met sy been is wat daar iets skort nie. Sy ma het die kamerdeur toegetrek waarin sy pa toe reeds siek gelê het, en met die bakkie ver in die rivier op geroei, al met die wal langs. Waar sy as jong vrou, as die wind te sterk waai en die water brander maak op die rivier, die bakkie gestoot het, terwyl haar man met ’n tou oor sy skouer voor trek. Totdat hulle regoor die plaat in ’n stiltekol beland het en die nette kon uitgooi. Maar haar drif het gekwyn, haar gees was dood. Sy ma en pa het opgehou met leef, en stil-stil is hulle weg, byna dieselfde tyd, eers hy, toe sy. Van toe af steur Souf haar aan niks, loop en kom sy soos sy wil. Hy is net bly hulle het nie kinders nie. Hoe sou Souf ’n kind leer, sy wat so gruwelik met haar mond is? Dit word al hoe erger. Hy is later bly sy ouers lewe nie meer nie; hy skaam hom vir die lewe wat hulle deesdae lei, hoe dit in sy huis gaan, hoe sy onderneming agteruitgaan. Om die waarheid te sê, wil hy haar nie meer hê nie. Hy verlang na die dae toe sy hand in sy ma s’n gepas het, hy stil langs haar gehurk het in die bossies om die voëls dop te hou. Sy het elkeen geken, hul roep, waar hulle nes maak, hoe hul eiertjies lyk, wat die strandlopertjie vreet, en wat die ou langbeenreier op sy alleen-paal dink as hy sy nek tussen sy vlerke intrek. Dikwels droom hy van haar, voor sy droef geword het, toe haar oë lig was soos water, soos poele kalm water; haar hare lank en glad, die groot, koel hande, die ronde knoppe van haar skouers, haar arms wyd oop soos die vlerke van pelikane as hulle op die water land. Ná sy skipbreuk lê Hakkie vir dae met ’n koors. By tye verbeel hy hom hy is toegevou in die sagte donsvere van sy ma se warm oksels. Net om dan by te kom in sy eie bedompige kamer op die kaaihaarmatras tussen growwe komberse. Uitgesweet, maar nog swak, kom hy eindelik weer in die son. Die rivier lê soos ’n meer, die gety het teruggetrek en die eilande is oop en groen tussen smal kanale. Die wind waai uit die suide, die vis kom in en die skuite word losgegooi.

Die stotterende geluid van enjins laat die voëls opvlieg en in swerms sweef hulle oor die horison na hul slaapplekke. Oupape het toe reeds sy bakkie op die wal gekry en ingesleep, en Hakkie het begin om die boom reg te maak en dig te kry. Maar sy gedagtes is nie by die kalfaatsel wat hy in die nate inkap nie. Hulle dryf stroom-af en oop see toe, na die holgat waar die wind hom ingedruk het, en die goue visvrou. Net ’n mal mens sal sy net daar in die klippers gaan uitgooi. Maar as hy dit regkry om ’n net om haar te span en haar intrek, sal hy haar op die bootjie kan laai, haar saambring, een van die soutkuipe leegmaak en dit met rivierwater vul, vir haar om in te baai. Sal sy aard op land, in sy huis, hulle twee saam; sy wat nie bene het nie, en hy, die manke met die kort haksening? Gedryf deur ’n begeerte staan hy die oggend vroeg op en was en skeer hom behoorlik. Toe hy ’n paadjie in sy hare kam, slaan hy ’n kordate houding aan teenoor die verbeelde skaduwee van Souf in die wasemrige spieël: “Ek gaan noi toe, en ek het niks met jou te doen nie!” Met sy trekbakkie roei hy ’n ruk later rivier-af en oor die sandbanke, en met al sterker hale toe hy die seewater vat, in die rigting van die wilde boompies en die rif klippers aan die sononderkant van die baai. Reiers en kropganse wat vroeg dik gevreet is, sit en slaap op die wal; ’n plaat flaminke weerkaats pienk in die vlak vleierigheid; daar is meeue in die lug. Die branders spoel deur die sloep en vlek die rotsrûe donker. Versigtig vir sy kiel, stoot hy met die rieme om die bakkie deur die nou poort te kry, tot teenaan die oorhangklip waar die stroom in en uit beweeg. Op die bodem van die holgat roer die seegras liggies. ’n Skooltjie elwe weef daardeur, hul skynsel silwerig soos asem op ’n koue oggend. Dít en die oopbaard-anemone en bleekgroen kastaiings is al lewe in die seetuin. Langsaam laat hy sy oë dwaal van rots tot rots, dan oor die rif en verder en verder oor die oop baai tot waar die wal vaal maak en hy nie meer duidelik kan sien nie. Die rieme het swaar geraak in sy hande. Hy kruis hulle en gee hom oor aan die skommeling van die water. Hy voel hoe die son in hom in bak, hom sag braai, hoe hy smelt soos olie, en oplos. Maar dan word hy wakker van ’n gedruis soos ’n walvis wat blaas. ’n Boog

water skiet op soos ’n fontein en val oor hom terug. Die bakkie skommel en kantel in die brander. Hy snak na sy asem en voel hoe hy afsak en ingetrek word in ’n skuimtrog, onder die kliprif in, af en af en af … Agter die bos op die rivierwal sit Oupape en Jonta en Buks die Saterdagmiddag alleen en drink. Die kan is al halfpad leeg toe Hakkie van nêrens af kom en by hulle kom hurk, so effens buite die kring. Hulle ken hom goed genoeg om nie te vra hoekom hy so nat is nie. In plaas daarvan laat hulle hom wag tot dit sy beurt is, en skink toe sy beker vol, en nog een. Maar selfs toe sit hy nog sonder taal. Want wie sal hom glo as hy moet vertel dat hy daardie oggend onder die vloer van die see in was, deur skeure en tonnels wat jy jou nie kan verbeel nie. Soveel asem het jy wat Hakkie is nie! Net toe hy ook begin dink het sy asem is op, sy borskas word inmekaar gedruk, hy verdrink, kom hy uit in ’n grotkamer, uitgehol onder die klip, die mure blink soos die binnekant van ’n skulp, die vloer van fyn wit sand. Verbaas dat hy sy oë onder die water kan oophou, het hy rondgekyk, en toe hy aan die flou lig gewoond is, sien hy die meermin. In die sand, in ’n holte uitgeskrop soos ’n nes, het sy opgekrul gesit op ’n plaat eiers. Die man sien goeters, hy het die horries! Hy wil dit amper self ook glo. ’n Rilling trek deur hom. Want bo-op die duin verskyn ’n gedaante: eers net die skaduwee, toe die kop, die lyf, die kaal voete. Dan staan Souf op die kruin tussen die graspolle, hande in die sye, die kort, dik bene wyd uitmekaar, die nou rok opgeskuif tot bokant haar knieë, die boskaas donker en gekroes. Daar is woede in haar rooi gesig, en sy spoeg soos ’n katwyfie: “Donner, kom vgeet!” Baiemaal tevore het hulle al gesien hoe hy sonder teëspraak, soos een wat ’n hou teen die kop weg het, van sy knieë orent kom en agter haar aan teen die sandknop uitsukkel. Maar dit was nie een van daardie dae nie. Hy was in die laaste tyd erg snaaks. Bly foeter in die water in met klere en al. Baie soos sy ma. Hoe het hulle haar nou weer genoem? Meermin? Eers toe het hulle die eier gewaar, daar waar hy

gesit het. Dit was nie ’n gewone eier nie; heelwat groter as ’n gans of ’n flamink of ’n kropgans s’n. Hulle sou dit vir ’n seeklip kon aansien as dit nie was dat dit reeds begin kraak het nie. Lank daarna is daar nog om die vuurmaakkol op die gelykte bokant die vishuise gepraat oor wat daarna gebeur het. ’n Onaardse lawaai het losgebars wat die patryse en fisante uitmekaar laat spat het. Die ganse het gesis soos slange, stemme en goed het deur die lug gevlieg, die dak het gelig, ’n deur is toegeslaan, en ’n swart kat het met ’n vaart die bosse in laat spaander. “Daar het hy nou uitgehaak.” ’n Tevrede sug het opgegaan. Souf is uitgesmyt. Die beker is omgestuur. Oupape het die laaste bietjie grom in die sand uitgekeer en toe eers gemerk wat daar tussen hulle gebeur het. Die eier het uitgebroei en ’n nimf het haar daaruit gewikkel: ’n vrou met oë soos enorme waterpoele en hare soos goue wiere; met arms wat wyer span as ’n groot voël se vlerke; wat soos ’n vis op haar geskubde stert tussen die biesiegoed deur flap en in die water verdwyn. As die harders skaars is, sit die vier stuks wat agtergebly het, dikwels saans daar op die rivierwal om hul vuur. Die vlamme hou hulle aan die gang met takkies uit die half toegewaaide muisnesbos. Totdat die maan ondergaan. Dan draai hulle weg van die kole wat dof geword het, en stel hulle in op die donkerte, en die moontlikheid van blink fosforskynsels wanneer kolle vis opkom uit die diepsee.

Soms op ’n reis

ABRAHAM H. DE VRIES

Op ’n plato hoog bokant die Ryn, by Sankt Goarhausen, het ek my tent die agtermiddag laat opgeslaan en toe half onder een van die flappe weer die brief van Onno gaan sit en lees. Hy skryf: “Ek leef in ’n soort volstrekte eensaamheid. Asof die wêreld skipbreuk gely het en ek nie eens die kans gegun is om by te wees nie. Stutte gee die een na die ander pad. Ek woon nou saam met ’n skilderessie hier in Friesland op een van die mere. Saans maak sy met verfbesmeerde hande vir my kos en die hele atmosfeer in die woonboot laat my dink aan Jona se walvis. Ek moet iets daaroor skryf. Die verskriklikste is dat woorde al is wat oorbly, woorde, woorde, woorde. Ek stik daarvan.” Selfs Onno … In Amsterdam, terwyl ek besig was om 839.3, 839.36, 439.36 en nog klassifikasienommers en trefwoorde op klein stukkies gompapier te skryf en agter op die nors rûe van die boeke vas te plak, het ek gevoel hoe die buitebande van die boeke met my wit jas saamsweer – hulle, die dinge, gemeensaam bymekaarend, stom, teenoor my, die vreemdeling. Die wêreld het weer betekenisloos geword. Ek het my soggens gewas, geskeer, aangetrek. Deur die ritueel van ontbyt geploeter en daarna vir die trem gewag, maar in werklikheid kon dit my min skeel of ek Dewey-nommers op die boeke plak of stukkies koerantpapier, of die trem betyds is en of ek ’n uur moes wag. As ek ooit ’n uur moes wag, sou ek teruggegaan het na my kamer toe en die res van die dag nie by die biblioteek opgedaag het nie. Maar dit het nooit gebeur nie, ek was elke oggend betyds by die Instituut. En elke middag het ek na die winkel op die hoek van die grag gegaan, ’n pakkie sigarette gekoop en dan weer teruggery kamer toe.

’n Mens reis altyd met jouself saam, jy bly doodeensaam jý, en reis kan dit nie genees nie – dit was my reis-filosofie, maar tog moes ek iets doen. Ek het die motor laat smeer en begin toer. In die Swart Woud het ek aande lank geluister na die gesels van die boswerkers en ek het hulle beny dat hulle só opgewonde kon raak oor die eendjag elke Saterdagmiddag dat hulle twee, drie aande vantevore al oor niks anders wou praat nie. Die meisie agter die kroegtoonbank het bruin oë gehad soos dié van ’n wildsbok en sy het nooit lank na dieselfde klant gekyk nie, net die bierbeker vol gemaak, die skuim bo-op met ’n beenmessie afgeskraap en dan weer onrustig agter die tapkas begin rondloop. Ek het met haar probeer praat, maar sy was bang – miskien ken sy alleen-reisigers. Ons het almal ’n matelose behoefte aan troos. Die afgematheid wat ek in my spiere en in my gedagtes gevoel het, terwyl ek die tentpenne in die sagte grond inslaan, was nie net van die dag se ry nie. Nie net fisieke moegheid nie. Onder die kraan waar ek gaan water tap het om koffie te maak, het klein insekkies om en om geswem, belaglik simbolies, leweloos soos die poskaartson wat agter my teen die berghang die denne aan hulleself oorlaat tot God mag weet wanneer, miskien die volgende dag as daar geen wolke is nie. Laer af teen die hang, na die rivier se kant toe, het ek brandhout gaan soek, want dié wat op die kampeerterrein was, is deur vorige besoekers opgebrand. Op die vuurmaakplek het die as gelê, en ’n half uitgebrande Zeitung. Behalwe ek was daar dié aand niemand nie. Die eerste tak waaraan ek gebeur het, het maklik gebreek, maar die tweede was nog met groen hout aan die stam vas. Ek het daaraan gehang, skielik die drang gekry om my bene op te trek tot oor die dwarshout en kop onderstebo te hang. Maar toe ek dit doen, het die belaglikheid daarvan my verhoed om lank só na die rivier te hang en kyk, na die kasteel aan die oorkant en na die Rynboot wat, helder geverf en verlig, om die verste draai verskyn het. Uit die misrigting anderkant die dennebome op die oorkantste wal, het ’n koue wind opgesteek. Toe het ek die hout opgetel, ’n magtelose opmerking gemaak oor die natuur en daaraan gedink dat ek die tent moes draai sodat die flappe nie in die nag raas nie. Maar voordat ek kon terugstap, het ek haar gesien lê, ’n alleen-figuurtjie op die wit sand langs die water. Daar was iets aan die manier waarop sy gelê het – maar nee, miskien is dit net die feit dát sy daar gelê het, miskien las ek die manier van

lê by in my verveelde verbeelding. Die son het nie meer geskyn nie. Eers het ek my nie aan haar gesteur nie, maar terwyl die swartgebrande ketel ’n wit pluim uitblaas en ek met genoeë toesien hoe die oorblywende stuk van die koerant swart verskrompel, het ek weer aan haar gedink. Miskien is sy ook alleen. Miskien kan ek haar ompraat om hier by die vuur te kom sit. ’n Mens kan praat. Dit bly nog oor … En égte verveling wat ’n réde het, as sy niks sou hê om te sê nie. Sy het nog daar gelê met haar hande langs haar sye, haar kop skeef gedraai en haar strooihoed langs haar nek. Dit het my onrustig gemaak, want teen hierdie tyd was dit al skemer. Ek kon nog nét die paadjie kry waarlangs ek geloop het om die hout te gaan haal. ’n Entjie van haar af op die sand het ek gaan staan. Wat besiel my? Wat het ek met haar te doen? Ek kan met haar gesels. Miskien ontstaan daar selfs ’n verhouding tussen ons en besluit sy om verder saam te toer. Maar wat maak dit saak? Onno het nog die lus om telkens weer en weer verhoudings aan te knoop, al weet hy by voorbaat hy sal daar niks meer uit kry as seer en hartuitvreet nie. Meerkatte op Verneukpan. Blindemolle in die Duineveld. Ons met ons ideale van God mag weet wat ook … Sy móét my gehoor aankom het, want die wind het van my kant af gewaai en oral op die sand het droë takke gelê waarop ek met opset getrap het. Maar sy het nie beweeg nie. Daarom het ek nader geloop. Ek was al bý haar toe ek agterkom dat sy my die hele tyd doodstil onder die rand van haar hoed uit lê en bekyk, asof sy droom en ek in haar droom uit die mis uit opdoem. Dit is die beste wat ek daarvan kan maak. “Ek het ’n vuurtjie hier bo in die kamp aangepak. Miskien het jy lus om ook daar te kom sit, dit word koud,” het ek gesê en na die rugsak langs haar gekyk. Sy het haar omgedraai, toe haar hare met ’n lui beweging oor haar skouers gegooi en lank na my gekyk voordat sy geantwoord het. “Ek hou van die rivier,” het sy gesê. “Kyk …” Maar ek het nie na die rivier gekyk nie, ek het na haar gekyk en vaagweg gewonder waarom ek nie teleurgesteld is met haar só stereotiepe gebaartjie nie. Haar vel was onnatuurlik wit, haar hare swart in die skemer en haar oë die ligter blou van die lug agter die

kampeerplek. Op haar hare agter haar nek het haar strooihoed ’n soort dans van sy eie gedans in die wind. Toe sy weer haar gesig na my toe draai, het ek gedink aan ’n beeldjie wat ek in Griekeland in ’n ruïne teëgekom het. “Nie na my nie, na die rivier!” Toe lag ek. Die eerste maal in ’n lang ruk het iemand my gedagtes gelees en ek wou haar verwelkom soos ’n mens iemand verwelkom in ’n ou huis waarin jy lank alleen gewoon het. “Ek sal kom, maar ek hét kos hier in my sak. Jy hoef nie te dink ek sal …” “My motor is vól kos,” het ek joviaal geantwoord. “Kom,” en ek steek my hand uit om haar op te help, maar sy wip vanself op haar voete, vat haar handdoek en sak en begin aanstap na die voetpad toe. “Hoe weet jy waar die tent staan?” vra ek, want daar is ’n hele paar kampeerplekke langs mekaar op die wal van die rivier langs. “Ek het jou vanmiddag al gesien,” antwoord sy. “Jy het kom hout haal en toe het jy kop onderstebo aan een van die boomtakke gehang. Ek het eers gedink dis ’n bobbejaan. Hoekom het jy nie kom swem nie? Ons kom swem later, nè?” Sy steek vas en vat aan my arm, asof my belofte eers sou verseker dat sy saamkom. “Nè? Ek hou van swem. Ek swem elke dag.” Ek het belowe. In die kamp het sy haar hande oor die vuur warm gemaak, toe na die tent gekyk en gesê: “Ek gaan eers ’n langbroek aantrek.” Toe sy weer uitkom, het sy ’n silwerkleurige broek aangehad en ’n wit trui. Met ’n bekertjie koffie in haar hande en haar bene onder haar ingevou, het sy lank in die vuur gekyk en stadig gedrink voor sy weer gepraat het. “Jy is eensaam,” het sy gesê. “Nou nie meer nie, ek het geselskap.” “Dis ’n soort siekte. Ek is ook eensaam. Maar as ek geswem het, vergeet ek

daarvan. Ek hou daarvan as die water lou is, lekker lou. Iemand het eenmaal vir my gesê ek het nooit grootgeword nie, daarom hou ek daarvan as die water lou is. Dis soos voor mens gebore word. Ek wonder hoekom word mense só gebore? Visse word nie so gebore nie. Visse kom uit eiers uit. En hulle kan hulle lewe lank in die lou water rondswem as hulle wil.” “Visse is koudbloedig,” het ek geantwoord. “Miskien hou hulle weer daarvan om in lou water te swem.” “Nee!” Ek het nie ’n romantiese geaardheid nie. Hierdie soort gesprekke laat my dink aan ’n tenniswedstryd. Dis ’n goeie vergelyking, want in ’n tenniswedstryd glip die bal partymaal by jou verby, en in so ’n gesprek is daar ook dinge waarvan jy later dink dat jy dit moes raak gehoor het. Maar dan het jy nie. Die manier waarop sy “nee!” gesê het, was so iets. Die aand daar het ek net gelag, maar as ek fyner geluister het, sou ek … Ek het nie, nie toe al nie. “Waar kom jy vandaan?” het ek gevra en die beker by haar gevat om weer vol te maak. “Ons het nou net daaroor gepraat,” het sy geantwoord en stilgebly asof die hele vraag daarmee beantwoord is. “En jy?” “Waarom sou dit met my anders wees as met jou?” het ek ligtelik gevra. “Dit móét anders wees,” het sy geantwoord. “Daar is nie twee mense wat dieselfde is nie. Vertel vir my hoekom jy vanmiddag ’n ruk na die ou kasteel gesit en kyk het. Waaraan het jy gedink? Ek is altyd geïnteresseerd daarin om te weet waaraan mense dink. Partymaal dink ek aan heeltemal niks, weet jy? Dan vra iemand vir my waaraan ek gedink het en dan sê ek niks, maar niemand glo ’n mens dan nie. Mense het baie vals geheime vir mekaar.” “Dan sal jy tog ook nie glo as ek vir jou sê ek het aan niks gedink nie. Die Weltschmerz het my beet. Nie heeltemal so romanties nie, maar kom ons hou dit maar daarby.” “Ek sal jou glo, ja, hoekom nie? Maar dan moet daar iets wees wat jou nie laat

dink nie?” “Ek is moeg vir my eie gedagtes.” “Dis omdat jy nie geswem het nie. Partymaal word ek ook moeg, maar dan gaan swem ek. As ek uit die water uitkom, is daar altyd iets nuuts waaraan ek dink. Vanoggend weer. Ek het aan iets gedink waaraan ek nog nooit vantevore gedink het nie.” “Wat?” “’n Mens is die enigste dier wat kan dink. Hoekom dink ’n mens dan partymaal glad nie?” “Omdat ’n mens nie altyd ’n mens is nie.” Sy het verskrik opgekyk. “Wat bedoel jy?” “Net wat ek gesê het.” “O.” En later. “Jy is goed vir my. Ek hou ook daarvan om iets vir ander mense te doen. Ek sal die kos gaan maak. Ek gaan nog water haal.” Toe sy weg was, het ek my warm handpalms teen my ooglede gedruk en op my lip gebyt. Ek het eenmaal dae aanmekaar deur die bar noordelike gedeelte van Griekeland rondgeswerf en oplaas Athos, die heilige berg, besoek, waar vir honderde jare nooit ’n vrou toegelaat is nie. Die priesters het my vriendelik onthaal en onderdak verskaf, maar na twee dae het ek hulle tot siens gesê en alleen teen die berg afgedaal, na die hawetjie toe, waarvandaan ek ’n boot Thessalonika toe wou haal. Die gevoel dat daar in hierdie gedeelte van die wêreld nooit werklik lewe was nie, dat die natuur ’n treurige grap gemaak het, het al hoe sterker geword. Naby die hawetjie, na die berg se kant toe, het ek op ’n ruïne afgekom, waar ’n ou man

die opsigter was. Dis in hierdie ruïne dat ek die beeldjie opgetel het waarvan ek vantevore al vertel het, ’n klein terracottafiguurtjie. Toe ek met die beeldjie in my hand om my rondkyk, het die ruïne tóg begin lewe: hier was miskien ’n slaapkamer, dan was dit die gang daardie, en verder aan nog ’n kamer. Hier het eers mense gewoon, met die weerloosheid van mense, en hulle het vol paradysnostalgie dié beeldjie nodig gehad in die eindelose vaal dae. Nou laat die Ryn-meisie my aan die beeldjie dink. Ek het nog net ’n paar woorde met haar gepraat, gemeenplase, eintlik niks, maar ons het al oneindig baie vir mekaar gesê. Ons het geskerts, ons het met mekaar die spel van die weerloses gespeel. Die klam mis het teen hierdie tyd al oor die kampeerplek begin toesif. Ek het opgestaan en die tent gaan omdraai, en toe ek aan die seil vat, het ’n paar druppels afgerol en geluidloos in die gras geval. Water, gras, ’n tentseil. Waarom was ek verbaas (kan ek dit so noem?) dat daar sulke dinge bestáán? In my keel het ’n knop gekom en ek het skielik baie dinge gehad om met haar oor te praat. Sy het stil by die waterkraan gestaan en kyk na die water wat al oor die rand van die ketel stroom. “Dis mooi, nè?” is al wat sy gesê het. “Is daar waar jy vandaan kom ook ’n rivier soos hierdie, en ’n kampeerplek?” het ek weer skertsend begin. Sy het opgekyk, gelag, en toe gesê: “Kom ons gaan eers swem. Toe.” Ek het my hand uitgesteek en ons het saam gesoek na die bopunt van die voetpaadjie tussen die nat struike. Onder ’n boom het sy gaan staan en ek het haar nader getrek. “Ek is bang,” het sy skielik gesê, en ek kon voel dat sy bewe. “Hoekom?” “Ek weet nie, maar nou toe ek na die ketel gestaan en kyk het, het ek bang geword. Daarom het ek gesê dis mooi. En ek het dit bedóél. Is dit nie snaaks nie?” “Kom ons gaan terug kamp toe.”

“Nee!” Ons het gaan sit. Deur die takke kon ons die rivier en die kasteel aan die oorkant sien. Maar dit het anders gelyk as die agtermiddag. Daar was nou iets ligs aan, iets broos, asof dit die soort rivier en die soort kasteel is wat ’n mens in ’n droom sien. “Ek weet nie, maar alles wat ek wil sê, is al so oud,” het ek beken. “En tog wil ek dit sê omdat dit skielik vir my nie meer oud is nie. Ek wil byvoorbeeld vir jou vertel dat die rivier daar onder die Ryn is. Dis ’n mooi naam vir ’n rivier.” “Kom!” Haar beslissing was skielik asof sy bang was dat ons albei iets sou agterkom waarvan ons weet, maar wat ons nie vir onsself wil erken nie. Op die sand het sy nie haar langbroek en haar trui uitgetrek nie. Ek het eers gedink sy wil net met haar voete in die water loop, maar sy het al hoe dieper ingestap. Ek wou haar waarsku, maar ek het nie kans gehad daarvoor nie, want die stroom is sterk en sy was al tot oor haar middellyf in die water. “Kom!” “Die stroom is sterk!” “Kom!” Iets in haar stem was só dwingend dat ek een gekke oomblik daaraan gedink het om haar te volg. Sy moet gesien het dat ek huiwer, want sy het my arm vasgegryp en my ingetrek. Die stroom het my gevat en sy het tot teenaan my gespartel. Ek het my balans verloor en ons het onder die oppervlak verdwyn. “Kom!” Dit was asof ek onder die water haar stem nóg kon hoor. Ek het ’n oomblik willoos gedryf en haar langs my gevoel, maar toe skielik pak ’n redelose angs my. Vreemd, ek het aan die ou man, die ruïne-wagter, gedink, en aan die beeldjie, maar toe voel ek haar weer aan my ruk. Ek het probeer swem, maar my klere was nat en swaar. In my ore het dit begin suis. Buigende beelde van die meisie by die vuur en dié van die vuur self het voor my oë gevou en daaragter was ’n ligter blou, soos die oë van … Om my bene het vinne geskuur. Ek het my klere losgesukkel en paniekerig met my bene geskop om my kop bo water te kry. Ek weet nie hoe lank ek nie kon

asemhaal nie, maar toe ek skielik weer lug in my longe kon intrek, het ek daarna gehap soos ’n vis. Baie later het ek op die sand bygekom, maar ek het nog gevoel asof ek op die bodem van die rivier lê. Toe het die wind ’n los tak tot teen my gewaai en ek het na my asem gehyg, terwyl ek skaamteloos huil. By die kampeerplek het ek tot die volgende oggend langs die vuur gesit, en kortkort die kole in die as aangeblaas. Elke reisiger bly homself, en reis kan dit nie genees nie, het ek eers gedink. En dis waar. Maar soms op ’n reis belewe ’n mens iets gevaarliks én iets waaragtig moois, en daarna is jý nooit weer dieselfde mens nie.

Met die oë van ’n kind

Die slang wat skaduwee gesoek het

PETRA MÜLLER

Die middag nadat hy die geelslang in die ploegland met die skoffel doodgeslaan het, het my pa die blink slanglyf daar aan die doringdraad opgehang, ver weg van die res van die werf. Ons kinders, wat in die bellombraboom opgeswerm het toe die geelslang so vinnig oor die warm kluite aangeseil gekom het, het vanuit die takke gesien hoe versigtig ons pa die slap slang oor die draad vou met die punt van die skoffel – sonder om dit aan te raak. Hy het oor die ploegland teruggestap na die werf met die son op sy blink krulhare. Hy was so ’n smal man, taai en onbevrees. Ek herken in myself soms iets van die vaart en resolusie van my pa, wie se gebare en spraak so ingerig was dat hy niks sou mors nie: ’n verskriklike gerigtheid was die grondtoon van sy visioenêre wese. Ek herken hom as ek my omdraai en ’n vinnige uitspraak lewer, asof ons bestaan in son en skadu opgesom kan word. As ek my stem hoor sak en dan opkrul soos die punt van ’n sambok. As ek my voete afstamp by die kombuistrappie sodat ek nie een grondjie in die kombuis sal indra nie, herken ek die voetstamp van my pa.

My pa stamp sy voete daar af, en draai hom na sy kinders, wat skuil in die boom. “Alles aan die slang is giftig,” sê hy, “moenie daaraan raak nie. En moenie daar by die slang gaan rondstaan nie. Sy maat is iewers in die vleigras. Sy maat sal hom kom soek, ek sal hóm ook doodmaak.”

Dit was ’n verskriklike warm dag. Die blink lig op die slang se koper lyf was die eerste ding wat ons raakgesien het toe hy oor die ploegland kom. Ons het geskreeu, en ons pa was meteens daar. Hy het die skoffel gevat en oor die ploegland uitgestap om die slang in te wag. Sy lyf het vir ons donker gelyk teen die son se lig. Die slang het reguit op hom afgekom. Ons het gesien hoedat die skoffel die slang in sy middel tref en boontoe gooi, hoedat die slang sy lyf om die skoffelsteel slaan, en hoe Pa die slang wegslinger en platslaan.

Op die hete middag, as ons pa op sy polisierondtes vertrek het en ons moeder in die kamer rus, gaan kyk ons na die liggaam van die slang. Dit is ’n baie lang, byna koplose geelslang wat magteloos oor die draad hang. Ons gaan gedurig na hom terug. Sy stert hang op die grond, en sy lyf maak ’n gladde geel boog oor die draad, tot by die kinkel in sy silwer buik waar die skoffel hom getref het. Dáár peul die donkerbruin binnegoed uit, en die brommers sit gekoek. Ons raak nie aan die slang nie. Ons staan met ons hande agter die rug, en leun vorentoe met ons gesigte, so ná as moontlik aan die slanglyf. Ons probeer sy gifplek peil. Agter die inlegskubbe moet daar bloed wees, miskien ’n lang derm, en beslis die slim spiere wat die slang soos water laat voortvloei terwyl dit leef. En dan ook die klier wat die geheimsinnige roepsein sal uitstuur vir die maat wat sal kom uit die diepgras. In elke blink skub skuil gif. Hoe lank het ons gewaak? Daardie tyd is so anders as hierdie tyd. Die slangliggaam het later dun geword, en ook dowwer, maar dit het nie vergaan nie. Die skubbe het steeds op mekaar gesluit. Die swart wond het kleiner geword. Die brommers het weggegaan. Ook die somer het verbygegaan. Hawer het op die ploegland opgekom. Later was dit nog net ek wat gereeld na die smal lyf gaan kyk het. Daar het nooit ’n slangmaat na die stukkende slang gekom nie. As ek reg onthou, het die slang nooit daar vergaan nie.

’n Ietsie vir die waterslang

PETRA MÜLLER

Alles vloei. Jy kan nie twee maal in dieselfde stroom instap nie. – Heraklitus

Daar’s altyd stories by die skepplek, seker maar omdat dit een van die vernaamste plekke is waar jou behoeftes en die voorsienigheid van die natuur mekaar móét tref. Daar gaan die stroom sy gang in die kloof af, of jy daar is of nie. Jy woon in die stad, werk op kantoor, reis soms oorkant van die aarde – en die stroom gaan sy gang in die bergkloof af. Daar’s selfs ’n kaart en transport wat beweer die stroom behoort vir ’n gedeelte van sy gang aan jou. Maar jy weet van beter; hy het nie eens ’n naam op daardie stuk papier nie. Hy behoort aan die vierpaaltjiewater waar hy ontstaan, heel bo in ’n vlak duik teen die berg se kam, en aan die klipgange, spaansriet en bamboesbosse wat hom sy kronkels gee. By die Wadrif, reg onder Boeta se ou wendam, kry hy ’n stukkie naam, ja. Maar dan raak hy onsigbaar weg oor die waterval in die boskloof, voordat hy weer blinkgevou oor riwwe ingly in die Boesmansrivier – wat tog wel ’n naam het en wat niks met jou te doen het nie. Ek het die ou bergplasie gekoop oor die stroom by die bamboespoel, en toe ook nie geweet ek sal my water daar kom skep nie.

Die hart, so hoor ek, het vier kamers. Die jaar het vier seisoene. Elke mens het dors; jy moet vir jou ’n skepplek maak. Ons het twee maal skepplek: eers die oorvloedige winterskepping waar die raserige stroom hom oral helder in die

emmer skop, en dan weer daardie steelse somerskep, waar jy uit al die luigeworde stroom se lêplekkies by sand en ou bamboesblare die skoonste water moet gaan sóék. Geen mens kan staan en skep nie. Jy knak die knie, en sleep jou skepding gelyksaam deur die poel dat die bamboesblare waaraan die waterstoffies hang nie boontoe woel nie. Jy skep hom van die begin af skoon; ’n waterskepper steek sy hand nie in ’n emmer om ’n grassie uit te haal nie. Jy kyk wat jy daar doen. En so beleef jy dan ’n oomblik van aandag en stilte. Die waterhondjies weet ook waar die skoonste water is. Hulle’s altyd aan die woer waar jy wil skep. Godsnaampies het ons hulle genoem toe ons klein was. Maar so eenvoudig is dit nie. Want toe ’n watervliegie onverskillig naby hulle kom sit, breek twee van hulle weg uit die bondel, en torpedeer hom elk met net een hou. Hy sterf en stroom weg. Hulle maal terug in die bondel maters, wat nie ’n oomblik hul gang onderbreek het nie. ’n Padda dryf boontoe, sy bult-ogies net-net sigbaar tussen twee bamboesblare. En meteens is die helderblou visvanger daar, op ’n takkie bokant jou kop. Hy weet hy’s die stroom se sieraad. Hy’s klein en kordaat en sy ogies werk die son en skaduplekke deur tot hy die padda daar sien hang. Sy polkadot-kuifie rys. Hy duik en woer hom dan weer waterdruppend met die padda in die bek omhoog, reguit boontoe soos ’n helikopter. Amper haal hy nie weer sy ewewig op die tak nie. Die padda, kop-eerste halfpad ingesluk, skop nog op dood en lewe met die agterbene. Sit-sit swaai die visvanger, en sy stompstertjie wikkel noord op suid. Toe breek hy met ’n vinnige regterhaal van sy sterk kop die padda se regterbeen dat dit soos ’n reep vlees daar hang. Daarna die linker. Nou het hy vrede, en hy werk die padda tydsaam binnetoe, flenterbene en al. Maar nou is hy ook pensvol. Tjôrts skiet hy ’n wit straal af. Ek lag. Hiert, skreeu hy en streep weg in die snyruig, met al sy juweelbont uitspattigheid: weg. Die wind is ook weg, dis doodstil in die kloof. Maar die bamboesbos praat op sy eie. Twee stamme ratel met ’n ysterklank teen mekaar, ’n ou en dwarsgevalle rusie tussen reuse. En daar is ’n geteem in die hoogste takke, asof ’n siel daar

vasgeknel sit. Tuie wat skuur, hoewe wat klap … as jy lank genoeg onder ’n bamboesbos sit, hoor jy al die geluide van ’n perdekar wat wegtrek. Donker jare lank was hierdie drif die deurgang vir die berg se kar en waens, en daar’s baie wat hier dwaal. Hy het ’n ander naam ook: lepeltjiegat. Want dis waar die rooi-els met sy plat groen lepeltjiepunte groei. En daar is van die ou bergmense wat dit die slanggat noem.

Net hier het ek die waterslang die eerste maal gesien. Hy het met ’n bruin kronkel in die water onder my hand weggekrul toe ons die skeppoel skoonmaak, daardie eerste somer. Gelukkig was die kinders by. Ek kon beduie dat hy lui is, en goedwillig, en een van die stroom se einste dinge. Daarna het hulle hom dikwels gekry as hul kom skep, waar hy in die son langs die water op sy gladde rots lê, en dan met nog ’n storie in die wateremmer tuis gekom. Maar ook die pikswart spoegslang het sy pad hierheen gevind.

’n Hittige somerdag, en dit was vir my snaaks dat die waterslang van die warm ploegland se kant af ingeseil kom na die skadukoelte van die bamboespoel toe. Die skerpte van die son daar buite het my sig benewel. Eers toe die donker ding vlak by my insleep in die klipstad van die waterrotte, gee ek vinnig pad. Dis die spoegslang! Hy staan op toe hy omswaai, maak bak, en ek kyk vas in die klipogies van Naja nigricollis woodi, die onbevreesde, vinnigste en gevaarlikste spoegding van die hoë berge. Maar mooi, soos net die boosheid self kan mooi wees. Van alles wat ek lewend nog gesien het, is hy heeltemal die swartste, tot in die git van sy ogies, wat saam met die bakkop stadig heen en weer beweeg, sodat ’n strepie sonlig oor sy blink lyf op en af gly. Ek kan nie meer onthou hoe ek daar weggekom het nie. Van toe af is dit ons en die spoegslang. Hy patrolleer die waterstroom. Jy kan

geen kind meer soontoe stuur nie, dag of nag. Self moet jy versigtig trap, klip gooi en hoop hy kinkel weg. Wat hy soms nie doen nie. Later jag ons hom met kierie en geweer, maar hy’s te rats vir ons. Ja-nee, sê die oumense, ons ken hom so. Hy skiet jou tien voet ver nog in die oog. Terug in die stad gesels ek met ’n slangvanger. Ek moet net laat weet, sê die man, hy kom haal hom. Dis ’n rariteit van ’n slang. Maar ek het nie. Want dis tog ’n prinselike ding, dié skoon swart wat jy so selde in die natuur sien. Dít in ’n slangpark? Nee. “Nee, nee,” beaam David Slang. “Kyk, jou spoegslang is ’n jintelman. Hy gee jou vyf waarskuwings. Hy staan orent, hy maak hom bak, hy beweeg heen en weer, hy sis, hy spoeg – alles om jou van hom weg te kry. En as jy in enige stadium van die ontmoeting wegkyk van hom, sal hy dadelik die kans gebruik om weg te kom.” “Hy kyk ’n mens bra vas in die oë,” sê ek. “Van julle twee,” sê David, “is jy die mens. Probeer dit.” Ek het ook. Toe ek en die kind hom weer teëkom waar hy in die dik gras onder Boeta se dam-oorloop lê en bak, was ek al by hom verby. Die kind skreeu: “Ma!” Half tussen ons staan die swart lyf orent, en ons word al twee stil soos bossies. Toe die skrik bedaar, kyk ek opsetlik af in die drif se water. Toe ek opkyk, sien ek sy kinkels wegraak in die kweek. Daarmee was sy spel gebreek. Snaaks, en later het hy vanself weggeraak. Die stroom het weer veilig geword. En ons het hom gemis.

Ook die waterslang het weggeraak, tye en tye. Eendag kry ek die ou mank vrou waar sy besemgoed vergaar in die vlei. Is hier dan nie meer waterslange in ons stroom nie? vra ek haar.

“Is, ja,” sê sy, en bind die biesie om die bondel besemgoed. “Ek sien hom nie,” sê ek. “Maar jy’s seker vir hom bang,” sê sy. “Ek is nie,” sê ek. “Ek soek hom.” “Hy bring geluk,” sê sy. Sy peil met haar bruin oë na my, en voel met die los hand onder haar kopdoek in, asof sy haar gedagtes loskrap. “Sit ’n ietsie vir hom neer. Dit sê nie wat nie. Maar ’n blink ding sal hom roep.” Onverwags sit ons ’n baie blink ding neer. Toe ons OorledeDirk se ou rietdak afgooi van die kliphuis om ’n nuwe ene op te sit, gaan was my man sy hande met seep in die poel, en die seëlring gemaak van sy pa se ou Duitse goud gly van sy vinger af en weg in die water. Ons het gesoek met hande en voete, tot in die dam. Maar verniet. Maar ons slang het nie gekom nie. Hy pas nou Pa se ring op, het ek die kinders vertel, daar bo by die paaltjiewater. Hy soek niks meer nie.

Daar het seker ’n goeie agt jaar verbygegaan. Die kinders het grootgeword. Die plaas het afgebrand. Ons moes bou, en daarvoor dam ons die bamboespoel op. Ons maak ’n nuwe skepplek by die groot klip. In die hitte van die somer werk ons om OorledeDirk se klipmure weer staan te kry, en saans laat gaan val ons vermoeid in die water van die poel. Vir die eerste keer skyn die maan daar op ons. Die waterheide, wildedagga, besemgoed en wildeamandels is weggebrand. Ons woon in ou Jiempies se verlate huisie op die klipplaat – al wat bly staan het. Die voorvaderlike broeikamertjie naas die stoeikamertjie, en dis goed genoeg vir ons. Laataand kom die kind van die poel af, en plak die lantern en die emmer water op die kasplanktafel neer. “Vergalste waterslang,” sê hy. Hoe nou? skrik ek.

“’n Mens kan nie eens in vrede was nie,” sê hy moeg. “Lê en loer vir my met sy twee ogies heeltyd wat ek kaal daar staan. Toe smyt ek ’n emmer water in sy bek.” “En nou?” “Hy’s weg,” sê die kind, val op sy kooi en raak aan die slaap. Maar ek staan en kyk na die emmer water. Die kind het nie gesien nie, maar hy het ’n godsnaampie saamgeskep. Dit woer op sy eie daar rond. Ek tel die emmer en die lantern op, en loop deur die swart as en die brandruik van die dooiveld af na die bamboespoel se nuwe skepplek. Dis die eerste keer dat ek met ’n vol emmer terugkom na die stroom. Ek keer dit uit by die grootklip, en die swartblink gogga raak vanself weg uit die ligkol in die donker water. Ek sit vir jou ’n ietsie neer hier, waterslang.

Bergmannetjie

THOMAS DEACON

“Vroejare was dit Bergmannetjie se manierlikheid om van fontein tot fontein te trek,” sê ant Velletjies, terwyl sy ’n titseltjie snuif op die kneukel van haar hand sit en uitskud. “Ek lieg nie vir jou nie, deusman. Soos wat ek hier voor jou op my agterent sit en rondskuiwe, is ek geheel en al ’n kerklike mens. Gaan vra maar vir leraar. Hy sal vir jou met ’n heiligheid in die oë kan vertel dat ek wat Velletjies Koester is, van snotneus se dae af grootgebring is in die vreesagtige dinge van die lewe. “Ek meen te sê, vir waarheidsdinge had ons van oudsher af ’n groot gesag. Mamagoeters had goed geweet om waarheid, eerbiedsamigheid en gehoorsamigheid by onse lywe in te móér! En as ons donkiestreke uitgehaal het, had Pagoed by haar oorgegryp met die handsambok! “So maak Pagoed vir ons een jaar staninkie op die plaas Bokfontein, dour iewerster in die dieptes van onse K’roowêreld. Nou moet ek vir jou sê, deusman, dourie jaar van die staninkie was vir jou ’n behoorlike dróógpramjaar; só droog, dat die uitkomstetjie net betyds met onse paadjie langes gevoetsaam het, anders had al wat viervoetig en tweebenig was, opgedood van hongerte en dorstigheid. “Ons had nog skaars afgepak gehad, of Mamagoeters sê my aan om water te gaan haal by die fontein; sy sê: ‘As kind had ek die wêreld hierlanges susterlik geleer ken; jy moet mooi suutjies drawwe tot dour waar die biesies óórhangetjies maak op die water; daar is die wal nie té hoog nie; daar sal die skepwerk makliker wees as op annerlike plekke. Pasop net vir onnodig se ronddwaal; mens weet nooit watter soort van gevaarlikheid agter die bosse lê en skuil nie. En pasop dat jy nie stoutstreke uithaal water se kant toe nie; Bergmannetjie lê en loer vir kinders wat stoutlyf van gedaante is; hy speel nie met hulle saam nie!’ “So beduie Mamagoeters met watter draaipaadjie ek langes moet drawwe. So

buk ek onder die drastok in; aan elke punt van die stok haak ek ’n emmer; toe dra my voetsole my fontein se kant toe. ‘Heretjie,’ bid ek, ‘help tog net dat Bergmannetjie nie op my pad langes kom nie! Wie sal vir Mamagoeters fonteinwater loop skep as ek deur daai boosling vasgevat worre? Kleinsussie kruie nog natgat op haar se agterent rond; die oudstes is ook al onder Mamagoeters se vlerke uit … Buiten my is daar niemand anders om emmerwerk te loop maak nie.’ “Soos wat my voetsole hardepaadjie langes drawwe, kom al wat vertelsel is oor Bergmannetjie in my gedagtes op. Ek sien vir Mamagoeters; sy sit by die rokerigheid van die aandvuurtjie stories en uitskud; sy sê: ‘Daai kêreltjie het mos ’n liewigheid in sy lyf vir meisiekinders met moesies op hulle se aangesigte. Hoe swarter en hoe groter daai moesies, hoe lokliker lyk daai meisiemens vir hom; hoe groter die planne wat hy maak om vir moesiemens in die hande te kry.’ “Mama waarsku ook: ‘Jy is die enigste van my kinders wat met swartmoesie op hulle se aangesigte hierdie wêreld binnegehelp is. Daai dag toe jy op die velle uitgeskud is, het vangvrou jou sóóó gebekyk; sy het gesê: ‘Hierdie kind sal moet oppas vir Bergmannetjie! Sy sal moet oppas! Kortkêreltjie se lus sal behoorlik uithang as hy vir háár te siene kry. Sy sal moet mooitrap met die waterhaalslag; die oog sal móóikyk moet gooi, anders is julle wat Koesters is, vir moesiekind kwyt!’ “So drawwe ek hardepaadjie langes; so drawwe ek sandpaadjie langes; so drawwe ek bospaadjie langes, totdat die fontein skielik blinklyf voor my oopmaak. Toe gaan ek staan, doeksel oor die gesig. Ek kyk om my rond, báng vir daai enetjie wat so vreeslik van moesietjies hou; ék met swartmoesie op die aangesig! “Ek haak die emmers van die drastok af los; ek sit hulle op die grond neer; my oë soek vir die plek waar die biesies oorhangetjies maak op die water. A, daar is dit! Maar net toe ek die emmers wóú optel om te loop skep, sien ek ’n troewelgeid uit die water uit opkom. So staan en kyk ek daai troewelgeid, totdat daar ’n persigheid op die water uitkom; toe kom daar ander kleure op die blinkigheid van die water ook uit; al daai mooi kleure wat agter elke reënsel in die aardboog bly rondspeel; daai boog wat aljimmers kromstert oor die rante hang nadat dit klaar gereent het. Dis mooi, dink ek. Dit lyk net soos die aardboog wat bokant onse reënrante bly kopspeel. En ek dink: elke keer as daai boog so staan en kleurmaak, hardloop ek agter hom aan. Ek wil sy punt vasgryp met my

hande, ek wil vir Mamagoeters loop sê: ‘Kyk hierdie boogrol, Mama; ek het hom gevang. Nou kan Mama vir ons mooi klere maak. Mama kan na Haakneus se winkel toe gaan; Mama kan by hom loop spog: ‘Kyk tog hiér; ons het ook kleregoed; ons hoef nie meer by jóú koopsels te maak nie; ons vang sommer self onse kleregoed bokant die reënrante!’ “Toe wéét ek sommer dis Bergmannetjie se kleurkombersie daai. Dis nie oor hóé dat hy dit so oopsprei nie; dis om vir moesielyf nader te lok; hy wil haar die dieptes van die fonteinwaters binnetrek! “My kop sê vir my dat ek moet terughol staninkie toe, dat ek moet gat skoonmaak tot dour tussen Mamagoeters se bobene; dour waar ek van onder haar rok uit vir die wêreld kan tong uitsteek; dour waar die sawwigheid van haar boboude ’n rustigheid in my losmaak, totdat sy vir my sê: ‘Dis tyd dat jy loop slaap! Moenie hier so onder my roksel sit en ginnegaap nie! Jy is nie meer pram se kind nie; jy is groot genoeg om tussen die boboude van onse wêreld skuilte te loop soek! Siejy skedêdel, lêplek toe! Bergmannetjie vang graag stoutgatte, veral diésulkes met swartmoesie op hulle se aangesigte!’ “Daai kleure bly speel op die water. Toe hoor ek hoedat iemand beginne te sing. Dis ’n sagte stem; dis ’n mooie stem; dis ’n man se stem; dis ’n stem met die soet van heuning in die innerlike binneste daarvan: ‘Agassafonnakaatjie, agassafonnakaatjie jy met die hingselemmertjie ek met die blinknerfbaadjie Agassafonnakaatjie, agassafonnakaatjie jy met die hingselemmertjie, ek met die drienaatblinknerfreënboogbaadjie …’

“Toe duik al daai kleure skielik net wég onder die waters. Eers die persigheid, toe die groen, toe die geel … toe al die anderlike kleure. Toe klouter daar ’n driebeenklipdassie, kleurebaadjie en al, van onder uit die waters uit, dour waar

die biesies oorhangetjies maak op die water. Daai klipdassie maak sulke huilgeluidjies; hy kom reguit na my toe aangesukkel, driébeentjie, driébeentjie. Ek wil hom optel; ek wil hom in my arms vashou; ek wil daai baadjietjie van hom vasvat; ek wil voel hoedat die gladdigheid daarvan tussen my vingers rondspeel. “Maar toe is dit weer misvuur se stories wat in my binneste beginne vlam skiet: jy moet oppas vir Bergmannetjie; partykeer verander hy hom in ’n klipdassie, enetjie met net drie beentjies. Dan jammer moesiekind hom uit die diepte van haar hart; dan tel sy hom in haar arms op, maar net dán, net daar waar jy hom staan en lief maak, verander hy homself in Bergmannetjie. Dan trek hy jou onder die waters in; dan moet jy vir hom werk, saam met al die ander moesiekinders wat hy vir hom ingetrek het. Maar as jy vir hom wat klipdassie is met ’n miskoek gooi, sal hy jou nie lastig val nie. Nee, dan sal hy weghol; hy sal nooit weer terugkom nie. Al sing hy allerhande leuenerige goeters, hy sal nooit weer terugkom nie. “Ek kyk so om my rond; ek kyk so op die grond rond. Toe sien ek ’n vet miskoek neffens een van die wateremmers. Maar klipdassie kom, hy kóm! Net toe hy amper by my is, gooi ek hom met daai miskoek mooi tussen die middelste voorkant van sy kop. Toe moes jy vir driebeentjie sien! Hy verander daar en dan in viérbeentjie. En hy swaai gatkant na my toe; hy beginne hol dat dit wít sit; en so ver as wat hy hardloop, sing hy: ‘Agassafonnakaatjie, agassafonnakaatjie jy met die hingselemmertjie ek met die drienaatblinknerfreënboogbaadjie Agassafonnakaatjie, agassafonnakaatjie ek gaat nou vêrbergwêreld toe maar môre kom ek weer Is môre dalk te vêr dan kom ek ander keer …’

“Toe raak ek móérs kriewelrig, want Mama het gesê: ‘gaan haal water!’ en sonder water mag ek nie by die staninkie aankom nie. So buk en loer ek, so buk en lóér ek. Ek vat daai emmers; ek skép. Ek buk áf; ek haak die hingsels aan die drastok; ek draf terug staninkie toe, omkyk-omkyk. “So vreet my voetsool bospaadjie; so vreet my voetsool sandpaadjie; so vreet my voetsool hardepaadjie; so drawwe ek bospad-sandpad-hardepad, totdat onse staninkie voor my beginne opdye. Maar wat sal ek daar in die drafpaadjie voor my sien staan? Dis ’n man; dis ’n mooie man; dis ’n loklike man; dis ’n lieflike man; dis ’n man wat vrougoed se manierlikheid kolmabiesie in haar lyflikheid wil laat slaan; dis ’n man aan wie se pronklikheid jy met al twee die hande wil vát. Kompleet soos witborskraai staan hy daar in die drafpaadjie, wit hemp en swart pak klere om die lyf; hy lig sy arm; hy sê: ‘Kyk bietjie wat ek in hierdie hand van my vashou. Dis ’n boegoetakkie; met hom sal ek al die sleg dinge van die lewe kan omtoor na lieflikheid, net soos daai spreikombersie wat jy op die fonteinwaters gesien drywe het. Kom vat; dis jóúne!’ En die lag breek so bietjies-bietjies oor die lieflikheid van daai man se lippe; en die son gooi blinkstraal teen die melkwit van sy tande. “Maar ek hoor weer vir Mamagoeters, hoedat sy oujare se stories teen die rokerigheid van die aandvuur sit en uitskud; sy sê: ‘Toeka se tyd had onse mamas te vertelle gehad van daai Bergmannetjie, van hoedat hy homself kan verander in ’n mooie man, enetjie met ’n swart pak klere aan sy lyf, enetjie met ’n spierwitte hempigheid. ’n Boegoetakkie, dís wat hy vir jou wil gee. Maar as jy aan daai takkie vát, gryp mooiman vir jou; hy sleep jou fonteinwaters toe. Dour laat sak hy jou in die dieptes weg; in die donkerheid van die moddergate suie hy al die bloed uit jou lyf uit. Hy suie en suie totdat jy so wit is soos daai natterigheid wat partykeers uit onse wintershemel val, daai kouigheid wat onse kinders soos pêredrolle saamgedruk het, waarmee ons gespeel het, waarmee ons mekaar gegooi het.’ “En ek drawwe ómpad verby daai mooie man, maar soos wat ek drawwe, hoor ek hom sing: ‘Waar Bokfontein se misvuur brand

is ’n boegoetakkie in my hand. Waar Bokfontein se misvuur vlam kom soek ek jou my geuslyflam …’

“Ek hoor, maar ek maak of ek nie hoor nie; ek drawwe dat dit wít sit, todat ek daai man nie méér kan sien nie, totdat ek hom nie méér kan hoor nie. Toe is onse staninkie sommer hier vóór my, dour waar Mamagoeters sit en skaapkop skraap in die kookskerm; sy vra: ‘Vir wat is jou klere so nat! Vir wat is jy so moeg? Kyk net hoe het jy water gemors! Die emmers is dan nie eers hálfvol nie! Gaan trek vir jou droëgoed aan. Of moet ek daai gatjie van jou brandslaan!’ “Daai aand sit en sing my oompie Galliegoed om die misvuur: ‘Klipdassie span sy kleurtjie span sy kleurtjie oor die waters. Klipdassie span sy kleurtjie sy kleurtjie oor die waters. Waarnatoe gaan jy? Waarnatoe gaan jy? Gaan jy slaap of gaan jy vry? Of gaan my liefding by my bly …?’

“Hy sit daai speelding van hom teen ’n houtstomp neer; hy sê: ‘Dis een van Bergmannetjie se liedjies daai; soos wat ek dit vir julle sit en sing, het oorle Mamagoeters dit ammelee gespeel en gesing; sy het daai bokkertjie gekén … Ek weet góéd, oorle Mamagoeters het vertél …’ “Ek loop lê met my kop teen oompie Galliegoed se skouer. ‘Vandag het ek vir Bergmannetjie gesien,’ sê ek. ‘Ek het sy spreikombersie gesién, ek het vir klipdas gesién; swartpak het vóór my in die drafpaadjie kom staan …’ “Mamagoeters praat met daai oompie van my, maar ek vang haar woorde net so bietjie-bietjie, want die vaak sluk aan my; my kop het skielik te swaar vir my lyf geword. “‘Ons moet oppas …’ sê Mamagoeters. ‘Die kind sal naderhand alles geloof … alles wat ons haar vertel … Oppas … Netnou gló sy al daai storietjies oor Bergmannetjie …’”

Bedankings

Hierdie versameling verhale oor allerlei wonderwesens word opgedra aan die skrywers Hennie Aucamp en George Weideman, albei reeds oorlede. Van 1984 tot 1989 het ek en George saam Afrikaanse letterkunde gedoseer aan die Akademie vir Tersiêre Onderwys in Windhoek, later die Universiteit van Namibië. In dié tyd het ek navorsing vir ’n doktorale proefskrif begin doen. Ek wou Afrika-gerig werk, en het gefokus op die rol van die mondelinge vertelling in die Afrikaanse spraakgemeenskap van Namibië. George het aanbeveel dat ek in my veldwerk spesifiek oor waterslangstories navraag doen. Die wonderbaarlike waterslang met die wondersteen op die voorkop het inderdaad oral opgeduik, in al die streke waar ek opnames gemaak het. In 1994 verskyn Weideman se kortverhaalbundel Die donker melk van daeraad. Die wonderslang is ’n deurlopende motief in die bundel, en met dié boek as uitgangspunt het ek toe die klem laat val op die skriftelike verwerking van mondelinge vertellings. Die proefskrif is einde 1999 voltooi, met as onderwerp: “Waterslangverhale in en rondom Afrikaans: ’n ondersoek na mitisiteit as basis vir vergelykende literatuurstudie.” Die idee vir ’n bloemlesing het van Hennie Aucamp gekom, wat my met volgehoue belangstelling van onskatbare inligting voorsien het. Met dank aan my man, Christo Lombard, asook my twee seuns, Gideon en James; Chris van der Merwe, Linda Rode, Petra Müller en Riana Barnard. ’n Besondere dankie aan Antjie Krog vir die skryf van die inleiding.

Jean Lombard Julie 2014

Bronnelys

Bybel, 1983. Die Bybel: Nuwe vertaling. Kaapstad: Bybelgenootskap van SuidAfrika. Deacon, Thomas. 1995. Rooigrond. Kaapstad: Tafelberg. Deacon, Thomas. 1999. Anderkant die Troe-troe. Kaapstad: Human en Rousseau. Deacon, Thomas. 2003. Maagmeisie. Griekwa-stemme. Pretoria: Protea Boekhuis. Dermoût, Maria. 1970. Verzameld werk. Amsterdam: Querido. De Vries, Abraham H. 1987. Soms op ’n reis. Kaapstad: Human en Rousseau. Ferrus, Diana. 2000. “Vrou in die rivier”. (Uit die kontreie vandaan. De Vries, Abraham H., samesteller. Kaapstad: Human en Rousseau.) Grobbelaar, Pieter W. en Harries, Katrine. 1993. Die mooiste Afrikaanse sprokies. Kaapstad: Human en Rousseau. Grobbelaar, Pieter W. 2000. “Kinders van die waterslang”. (Uit die kontreie vandaan. De Vries, Abraham H., samesteller. Kaapstad: Human en Rousseau.) Jordan, A.C. 2004. Tales from Southern Africa. Johannesburg: Ad Donker (eerste uitgawe 1973). Kellner, Wilhelm. 1996. Die Buschhexe. Ein Südwestafrikanisches Märchenbuch. Swakopmund: Peter’s Antiques. Kotze, E. 1997. Waterwyfie en ander woestynverhale. Kaapstad: Tafelberg. Lombard, Jean. 1999. Waterslangverhale in en rondom Afrikaans: ’n ondersoek na mitisiteit as basis vir vergelykende literatuurstudie. Ongepubliseerde Ph.D.-

proefskrif. Potchefstroom: PU vir CHO. Marais, Eugène N. 1959. Dwaalstories. Kaapstad: Human en Rousseau. Mofolo, Thomas. 1974. Tjhaka. (Vertaal deur Chris Swanepoel.) Kaapstad: Tafelberg. Müller, Petra. 1995. In die omtes van die hart. Kaapstad: Tafelberg. Murray, M.I. 1974. Witwater se mense. Kaapstad: Tafelberg. Nel, Elias P. 1998. Iets goeds uit Verneukpan? Kaapstad: Tafelberg. Nel, Elias P. 2001. Mafoiing en annerlike gelofietjies. Kaapstad: Tafelberg. Postma, Minnie. 1986. As die maan oor die lug loop. Kaapstad: Tafelberg. Strauss, Pieter. 2006. Tussen kokerboom en kaiingklip. Pretoria: Lapa. Von Wielligh, G.R. 1919. Boesman-Stories. Deel 1: Mitologie en legendes. Kaapstad: De Nationale Pers. Weideman, George. 1983. Tuin van klip en vuur. Kaapstad: Tafelberg. Weideman, George. 1994. Die donker melk van daeraad. Kaapstad: Tafelberg.

Jy sien op ’n dag jou eerste rinkhals langs ’n trappie in die sitkamer, of ’n pofadder wat jou pa met die geweer skiet, en jy raak bewus van die loutere wilde vrees wat oral opwel sodra die woord “slang” deur iemand geskreeu word. Die oeroue slang word op vernuwende wyses deur skrywers gebruik om iets diepers aan te roer. Die slang word méér as slang, dit word ’n sleutel wat iets onsêbaars ontsluit.

Jean Lombard (geb. Anthonissen) is in 1952 op Calvinia in die Noord-Kaap gebore, waar sy ook haar hoërskoolloopbaan voltooi het. Vanaf 1971 studeer sy aan die Universiteit Stellenbosch en spesialiseer nagraads in die Afrikaanse letterkunde. Haar eerste werk is by C.F. Albertyn-uitgewery op Stellenbosch, waarna sy in 1978 as junior dosent begin klasgee aan die universiteit. Tydens ’n studieverloftydperk (1981–2) studeer sy Algemene Literatuurwetenskap aan die Rijksuniversiteit in Utrecht, Nederland. In 1984 aanvaar beide sy en haar man doseerposte aan die Akademie vir Tersiêre Onderwys in Windhoek (later die Universiteit van Namibië), ’n pos wat sy tot 2003 beklee. Einde 1999 voltooi sy haar doktorsgraad aan die destydse PU vir CHO, tans die Noordwes-Universiteit. Die proefskrif het as onderwerp: “Waterslangverhale in en rondom Afrikaans: ’n ondersoek na mitisiteit as basis vir vergelykende literatuurstudie.” In 2003 vertrek die gesin (daar is ook twee seuns) na Princeton in die V.S.A. Ná twee jaar keer hulle terug na Suid-Afrika en sedert 2006 is Jean as vryskut betrokke by diverse aktiwiteite.

Tafelberg, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad, 8001 Posbus 879, Kaapstad 8000, Suid-Afrika www.tafelberg.com

Kopiereg © Outeurs

Alle regte voorbehou

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

Omslagontwerp deur Michelle Staples Tipografiese versorging deur Friendly E-boekontwerp: Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe 2014

ISBN: 978-0-624-07086-3

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe 2014 ISBN: 978-0-624-07087-0 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe 2014 ISBN: 978-0-624-07088-7 (mobi)