Klaprose Teen Die Wind 336b4

Klaprose teen die wind

Marzanne Leroux-Van der Boon

Tafelberg

Een

Marc loop rillend langs die gragte. Selfs vir einde Maart is dit koud in Amsterdam. Onder sy dik jas dra hy ’n baadjie en ’n trui en nog voel hy die genadelose aanslag van die wind. Eers merk hy nie die mense wat op die voetbrug bondel nie. Hy slenter onsiende tussen hulle in voor hy besef dat hulle na iets aan ’t kyk is. Oorwegend mans staan daar. Hewig verskans teen die elemente, hande argeloos in die jassakke, hier en daar ’n kop in ’n wolk sigaarrook versluier. Voordat hy iets te sien kry, registreer hy die toon van hul lag. Onderskei spoedig ook van die opmerkings. ’n Ruk lank staan hy besluiteloos. Onwillig om deur die mense na voor te wurm en tog ook te vasgevang om sommerso weg te gaan. Die keuse word vir hom gedoen toe twee groot mans voor laggend omdraai en hul pad deur die omstanders oopdruk om uit te kom. Marc bevind hom meteens in die voorste ry. Daar sit ’n meisie langbeen op die nat keistene van die bruggie. ’n Rooierige, rondegesig Hollandse meisie. Sy dra ’n swart baret op haar blonde hare wat stringerig oor haar rug en skouers hang. Ten spyte van die bitsige koue het sy ’n skamele vuilwit hemp aan wat klam aan haar ronde borste kleef. ’n Kort leerromp het tot bokant haar knieë opgeskuif. Swart kouse en gehawende swart hoëhakskoene. Verder niks. Sy is kollerig blou van die koue, haar lippe byna pers, maar dit lyk nie of sy daarvan bewus is nie. Marc let op dat haar oë hasjisjstom kyk en baie ouer as haar ander sigbare jare is. Om haar roer die mans opgewonde. Die meisie se mond is klewerig. Haar tepels, styf van die bittere koue, vlek bruin teen die nat hemp wat sy langsaam losknoop. Marc voel die sweet in sy oksels kom en tas onhandig na ’n pakkie sigarette in sy binnesak. Hy slaag bewerig daarin om een opgesteek te kry en trek die rook so vinnig en diep in sy longe dat hy aan die hoes gaan. Maar dit laat die bewing van sy hande enigsins bedaar. Toe eers sien hy die geld wat rondom haar op die plaveisel lê en dit begin by hom deurskemer wat aan die gang is. Hy sluk, trek weer diep aan sy sigaret en dwing homself om argeloos te bly toekyk.

Dwelmbeneweling het die meisie geensins van haar natuurlike instinkte gestroop nie. Sy is duidelik bewus van haar omstanders. Van haar uitwerking op hulle. Haar hande bly die twee vol borste toevou, maar só dat die bruin tepels soos hondeneusies daarbo sigbaar is. Sy kyk uitdagend op in die kring gesigte wat haar omring. Marc sien die punt van haar tong deur haar lippe blink. Sy keel brand van die rook wat hy te vinnig daardeur intrek. Hy stoot sy voete versigtig uitmekaar om sy half swikkende bene makliker staande te hou. Verskeie guldens rol oor die keistene na haar toe. ’n Vyfguldennoot dwarrel in haar skoot. Sy maak ’n kru beweging met haar heupe in die rigting van die skenker en laat haar borste vry oopval. Die mans druk vorentoe, fluit laag. Marc sien met ’n ontroering wat aan skrik grens die fyn blou aartjies oor die albaste rondinge. Hy dink vlugtig hoe hy dit die treffendste op papier sou kon vaslê. Nog ’n banknoot laat die hemp op die grond val, stroop die kouse. Haar vlymskerp kommentaar hou die omstanders aan ’t fluit en lag. Marc se oë soek so opvallend moontlik na ’n pad uit die kring, maar die mans staan bankvas agter hom. “Laas week het die polisie-agente haar opgetel,” sê ’n diknek-Amsterdammer aan sy makker, “en op die buro het sy haar weer net so sit en uitklee. Vir niks. Gelukkige bliksems!” “Jasses,” prewel die ander een en sy bolip glim. ’n Man buk vorentoe en laat vyf klinkende guldens langs haar bobeen val. “Vir die broekie!” skree hy uitgelate. Sy pen hom met haar oë vas. “Nee, hoor. Dié gaan alleen maar vir ’n tientjie.” Die mans lag dreunend en Marc se hart slaan met langsame, dreunende slae teen sy bors. ’n Nette gryskopheer in beerveljas en geruite Engelse hoedjie trap vorentoe en lê byna liefderyk ’n rooi noot in haar hand. Vyf en twintig gulden. Haar vingers vuis rasendsnel daaroor toe. “Geld!” roep sy hees. “Nou word dit geld!” “Uit!” por hulle. “Ja, hoor, dit begryp ek wel.”

Sy kom wankelrig regop en gryp woes na ondersteuning. Maar wanneer sy eenmaal staan, du sy onmiddellik alle hande van haar weg. “Laat maar!” Aan haar staan, heupe na vore gedruk, merk Marc verwonderd dat sy nie verneder is nie. ’n Oomblik lank kom hy sy ongemak te bowe en sien sy kunstenaarsoë die pêrelrige middaglig teen die wit borste en die halfnaakte dye toe sy die leerrompie met een beweging afstroop en van haar wegskop. Om die kante van die klein broekie wat sy nog aanhet, krul die rooiblonde skaamhaartjies welig na buite. Iemand haal warm en klewerig teen sy agterkop asem. Hy ruik sweet in die woltruie en meteens ook die water wat onder die brug deurvloei. “Geld!” roep sy weer, “geld! Dan klee ek my heeltemal uit, jongens! Dan kom my vingertjie daarby …” Munte rol soos swaar donderweerdruppels om haar voete. Maar sy spoeg veragtend daarop. “Ek is g’n prostituut nie, hoor!” Die mans se lag word brullerig en die agterstes druk begeesterd vorentoe. Sodat Marc hom geleidelik byna van aangesig tot aangesig met die meisie bevind. Verskeie note fladder na benede. Sy trap hulle blitsvinnig met haar kaal voete raak. Toe sy haar klam, bloukoue vingers in die rek van haar broekie druk en dit tartend-stadig begin ondertoe stoot, slaan Marc se ore toe. Hy kyk nog hoe die rooiblonde driehoek styfgekrulde haartjies sigbaar word; dan draai hy hom blindelings om en baan sy weg dringend deur die gesigte waarvan party, die koue ten spyt, natgesweet blink. Hy sluk diep en verlig aan die koue lug buite die kring. Naderhand word dit te koud vir hom buite. Dit het fynweg begin reën en die lange dag van alleen wees word vir hom te veel. Hy stoot die deur van ’n klein kafeetjie oop en buk koulik na binne. Die plek is byna verlate, uitgesonder ’n man wat ’n entjie laer af aan dieselfde toonbankie sit en lees. Maar dis warm en daar’s musiek van ’n soort en dit ruik vaag na Oma se keuken. Ná ’n oomblik kom ’n meisie deur die bloubont gordyn van agter te voorskyn. Sy druk haar vingers deur haar krullerige hare en lag met Marc. Sy kom teenoor hom op die toonbank leun. “Koud, hè!” Sy vrywe haar bo-arms energiek.

Marc knik verleë. “Erg.” “Echt geen normale weer vir einde Maart nie. Heel seker kry ons nog vóór donker sneeu.” “Kan dit?” vra hy, dankbaar dat hy homself redelik goed in Nederlands kan uitdruk. “Ja seker.” Sy kyk hom skerper aan. “Jy is geen Nederlander nie, tog …?” Hy skud sy kop. “Nee.” “Waar kom jy eintlik vandaan?” “ … Afrika,” sê hy huiwerig. Sy skud haar kop half onseker, maar sy is skynbaar tog tevrede gestel, want sy vra nie verder nie. Hy bestel haastig bier en ’n belegde broodjie voor sy dalk meer van sy toekoms wil weet. Toe die meisie weggaan om sy bestelling te haal, laat die man hoër op aan die toonbank sy koerant sak en vra sonder enige Nederlandse aksent: “Súid-Afrika?” Marc skrik en steek sy hande vinnig in sy jassakke. Maar die skraal, intelligente gesig kyk hom so bedaard aan dat hy sonder meer knik. Die man steek ’n hand uit oor sy koppie koffie. “Jurgen de Villiers,” sê hy, “Franschhoekvallei.” Die heel eerste warmte van die dag sprei in Marc oop toe hy die hand aanneem. “Marc de Vries. Ek kom van Stellenbosch af.” Die ander se oë verhelder toe hy lag. “Ek dag al ek hoor die Boeland in jou aksent.” Hy trek ’n stoeltjie nader aan hom uit. “Sit digterby, man. Magtig, dis ’n barmhartige inval.” “Ja, hel,” sê Marc en vryf sy hande ingenome, tas na sy sigaretpakkie en los dit weer. Dankbaar vir die onverwagte bekendheid en tog onseker oor wat verder van hom verwag word. “Wat doen jy dan tog op jou eie in dié bose plek?”

Marc grinnik. “Vir my Nederlandse ouma kom kuier.” “Eerste maal?” Hy skud sy kop en steek twee vingers op. “Maar die vorige keer was ek maar vyf.” “Jou Nederlands klink nie te vrot nie.” Marc bloos effens. “Ag, jy weet hoe dit is, dis so na aan Afrikaans …” “Dis juis die moeilikheid, dan kry jy dit nóg moeiliker reg.” “Bly jy hier?” vra Marc. “Jy kan seker half so sê. Ek’s al ’n paar jaar hier rond.” “Studeer?” Jurgen skud sy kop. “Nee. Ploeter maar rond. Hier iets en daar iets. Weet jy?” Marc weet natuurlik nie, maar hy knik. Jurgen kyk hom met skerper belangstelling aan. “Het jy net kom kuier?” Marc trek hom sigbaar bymekaar. “Ek … weet nog nie seker nie. Dalk ook nog studeer of so …” “Army-probleme?” Marc se oë vernou, maar die ander bly hom so sonder skroom aankyk dat hy tog sê: “Jaa …” Maar op die ou end voeg hy niks daarby nie. Die meisie kom sit Marc se bier en broodjie voor hom neer. “Ken julle mekaar eintlik, Jurg?” vra sy. “Nee, meid, maar ons het allebei dieselfde vaderlandjie.” “Prettig, hè!” “Jy kan dit miskien so sien,” sê Jurgen en kyk in sy koffie om sy glimlag te

verberg. Marc lag. Wanneer sy haar wegdraai, sê Jurgen: “Ja, wij kan daar waaragtig tog ook niet altijd over huilen, jongen.” Marc skud sy kop by gebrek aan ’n gepaste opmerking en eet sy broodjie hongerig op. Jurgen sit hom ondersoekend en aankyk. “Jy hét wel ’n ouma hier?” Marc knik hewig en eet sy mond haastig leeg om te kan sê: “My pa was Nederlands. Hy’s ’n paar jaar gelede dood en ek het my voorgeneem om my ouma te kom opsoek as ek so ’n bietjie afgestudeer is.” “So, jy hét werklik ’n blyplek.” “Definitief,” antwoord hy kouend. “Hoe’t jy hier gekom?” “Skip. Oorgewerk.” Jurgen frons geïnteresseerd. “Ek wis nie dat mens dit nog kan doen nie.” “Eintlik nie, maar ’n vriend van my pa is ’n verteenwoordiger in Suid-Afrika van die eienaar van een van die kleiner lyne wat gereeld tussen Kaapstad en Rotterdam vaar. Hy’t dit vir my ge-wangle.” “Lekker. So, jy’s redelik ge-organise?” “Hoekom vra jy?” “Nee, sommer, want ek het in my tyd al heelwat van die gewetensbeswaardes sien uitspoel wat nie ’n aardse idee het wat hier van hulle moet word nie. Hul reken hul kom in Kanaän aan. Maar dit vat nie lank nie om uit te vind dat die veelbesonge Nederlandse toleransie met vrydenkers bepaald ook sy perke het. Die meeste sit sonder geld ook.” “My pa het my ’n bietjie geld nagelaat.” “Dié raak jy hier ook met min moeite kwyt, hoor.”

“Ek kom so agter.” Hulle drink in stilte tot Jurgen skielik na buite wys. “Kyk.” Marc swaai hom vinnig om op sy hoë stoeltjie. Dit het begin sneeu, vlokkig sag in die fyn reën. Teen die verdwynende middaglig kom vlokke soos blinde voëls vanuit die duiselende hoogte teen die raam aangevlieg. “Pragtig,” sê hy eerbiedig. Jurgen knik, sy oë op die ander se ekspressiewe gesig. ’n Man en vrou bars gearmd en natgereën die kafee luidrugtig binne. Saam met hulle kom ’n snerpende wind en die reuk van die nat honde wat by hulle is. “Jurg, jongen!” roep die man verheug, “wat aardig om jou weer ’n keertjie terug te sien.” Maar dis die honde wat eerste by Jurgen is. Hy trek hulle groot nat koppe teen sy bors vas en vryf hul ore tussen sy vingers. Hulle vertrap mekaar om sy aandag. Die drie mense groet mekaar geesdriftig en verval in so ’n dik Nederlands dat Marc hulle moeisaam volg. Hy merk dat Jurgen se aandag meer by die diere as by die mense is. Die meisie, Willemiene, kom later ook by en toe hulle van Marc onthou, word hy bekend gestel. Meer mense kom uit die sneeuerigheid binne en die plekkie dreun weldra van stemme en musiek en Willemiene se lag wat sporadies opklink. ’n Jong man met olierige hare en ’n verslaapte gesig het van iewers te voorskyn gekom om haar te help. Lank nadat Marc klaar geëet het, bly hy nog saam met Jurgen in die behaaglike warmte sit om ’n koerant te deel. Toe die ergste drukte bedaar, bring Willemiene ongevraag vir albei ’n lekker koppie koffie. Terwyl hulle dit gesellig sit en roer, vra Jurgen: “Hoe lank is jy al hier?” “Ag, net eergister aangekom.” Jurgen knik. “By Ouma tuis?” “Ja. Bodegraven.”

“Waar’s dit nou weer?” “Vlak by Gouda.” “Nog vanaand terug soontoe?” “Bus, ja. Ek moet my loop kry.” “Ja seker.” Marc drink sy koffie klaar. Dit het ophou sneeu en, indien moontlik, nóg kouer geword. Dis byna heeltemal donker buite. Hy wil graag met Jurgen kontak behou, maar die vrymoedigheid ontbreek hom om dit direk te vra. Jurgen grim effens, of hy Marc se probleem aanvoel. “Jy kom darem seker gou weer terug Amsterdam toe.” “Natuurlik,” sê Marc gretig. “Kom dan daar na my plek toe. Ek dink daar’s heelwat wat ek ’n Afrikanerlandgenoot hierlanges kan laat sien.” Terwyl hy praat, skryf hy sy adres en telefoonnommer op die agterkant van Marc se rekening neer. “Vir seker!” “Ek kyk uit vir jou.” “Jy sal my sien!”

Dis ná tienuur toe hy Oma se voordeur behoedsaam oopsluit, maar haar stem klink nog helder uit die voorkamer op. Sy slaan haar arms om hom en soen hom drie maal toe hy by haar kom. “Ek dag dat jy die weg kwytgeraak het, jongen!” “Nee, hoor.” “Het jy wel wat te ete gehad?” Hy verduidelik van sy broodjie, maar sy gaan onverstoord kombuis toe om nog iets voor te berei. Hy laat haar begaan. Hy draai die televisie se klank af, skop sy

nat skoene uit, stel die gasverwarmer effens laer en gaan op sy sy op die mat daarvoor lê. Die vertrek is oorverhit en feitlik lugloos en uit die kombuis kom die geur van wat ook al sy aan ’t make is. Marc raak meteens aan die slaap. Toe sy later met sy soep inkom, kom hy by soos een uit ’n diepe beswyming. Hy rek sy lyf tot sy litte kraak. “Heel stuk geloop vandag. Hele boel gesien.” “Glo ek wel. En was jy ook by die Walletjes?” Hy kyk op in haar wakker oë en hy moet lag. “Nog nie.” “Ek dag dit sal een van die eerste plekke wees waar jy sal gaan kyk?” Byna praat hy met haar oor die meisie op die brug, maar bedink hom toe. “Ek gaan nog,” sê hy net. Sy sit by hom solank hy eet. Haar aandag verdeel tussen hom en die onderhoud wat oor die televisie met ’n kabinetslid gevoer word. Haar skerp deurlopende kommentaar op alles wat daar gesê word, amuseer en verteder hom. Bring ’n vae herinnering van sy pa by hom op. Toe hy klaar is, ruim sy op. “Waarheen gaan jy dus môre?” “Môre dag ek om hier by u te bly.” Sy kyk verras op oor die teepot wat sy sorgvuldig met ’n mus aan ’t toemaak is. “By my?” Haar gesig word rosig. “Ek hét tog by u kom kuier.” “Nou jongen, niemand verwag immers dat jy die hele tyd by jou grootmoeder bly sit nie!” “Dit weet ek ook, maar ek vind dit nogtans lekker om ’n daggie hier by u te bly.” Sy raak teen sy gesig. “Dis goed dan?” “U laat my by tye heel veel aan Pappa dink.” Haar oë versag. “Oor hom wil ek soveel nog met jou praat, Marc.”

“Ek ook.” “Maar nou moet jy voorlopig na bed. Môre is nog ’n dag.” In die bed vind hy dat die slaap hom ontwyk. ’n Kaleidoskoop van Amsterdamse beelde draai rasendsnel deur sy vermoeide gedagtes. Kom telkens weer by die meisie op die brug tereg. Hy draai hom op sy rug om en sien haar weer voor hom. Die vol borste, die arrogante mond. Hy draai hom terug op sy sy en dink dat hy moes gebly het om alles te sien. Waarom het hy eintlik so gou weggegaan? Voordat hy tog eindelik aan die slaap raak, dink hy nog: Ek gaan terug Amsterdam toe, elke keer weer, tot niks my meer te vroeg laat terugdraai nie!

Die weer bly so guur dat drie dae verbygaan voor hy weer die tog daarheen aanpak. Selfs toe val daar nog ’n grou reëntjie en is hy tot aan sy neus toegewoel. Hy het voorlopig geen erg aan museums en kunsgalerye nie. Hy dwaal deur die stad, half suf van ’n depressie wat hy nie kan plaas nie. Die sambreel wat Oma saamgegee het, het hy op die bus al vergeet. Nou trek hy maar die wolserp stywer om sy nek en laat die reën toe om algaande sy hare te deurweek. Ek is eensaam, erken hy naderhand die oorsaak van sy ellende. Ek mis iemand met wie ek kan praat oor wat ek sien. Hy dink aan die Suid-Afrikaner wat hy in die kafeetjie leer ken het. En daar is ook die adres van ’n familievriend in sy binnesak. Maar motivering om die een of ander rigting in te slaan, ontbreek hom. Dis eerder sy voete as sy hoof wat hom uiteindelik na die rooiligbuurt neem. Hy het tevore uit soveel monde soveel beskrywings daarvan gehoor dat hy nie onvoorbereid daarop afkom nie. Tog skok dit hom toe hy langs die raampies met uitgestalde snolle dwaal. Dit val hom op hoe min van hulle nog werklik jonk en mooi is. Ontroer hom. Hy wens hy het met sy sketsboek daar kom staan om tydsaam die uitdrukkings op hul gesigte vas te lê. Die desperaatheid in hul liggame. Maar hy besef tegelyk hoe onvanpas dié gedagte is. Hy word van alle kante met aanbiedinge oorval. Vir seks, vir seksvertonings of -films, vir dwelms en elke ander perversie. Hy loop ten slotte sat daarvandaan. Deurnat gaan hy later ’n rokerige restaurantjie binne en oor ’n bier en nog een en nog een, teken hy die rooiligvroue agterop die kaartboek van die stad wat hy oral

met hom saamdra. Die swart depressie waarvoor hy uit Suid-Afrika ook gevlug het, het opnuut soos ’n uil op sy skouer kom steun. Net omdat ek alleen is? wonder hy deur sy bierbeneweling. Hoekom ís ek alleen? Met sy voorvinger vee hy potloodskaduwees om die byna naak figure in. Sy potlood is tot op die hout stomp. Ek is alleen in Nederland en ek was alleen in Suid-Afrika. Ek was my lewe deur hoofsaaklik alleen. Hy skud sy kop langsaam. Die potlood kras steeds oor die papier. Hy skrik toe hy ’n hand op sy skouer voel. Die eienaar het agter hom kom staan. “Jongen,” sê hy gemoedelik, “ek vind dat jy so nodig wat te ete moet neem. Of nie?” Marc kyk hom beneweld aan: “Hoe so?” “Nou, dit skyn my dat jy behoorlik aan ’t dronk word is.” “Dit kan bes wees,” stem Marc toe. “Eerste maal in Amsterdam?” vra die kafeebaas en kyk belangstellend na die tekeninge voor Marc op die tafel. Dit het tot op ’n papierservet uitgebrei. Marc kyk saam met hom daarna. “Góéd ook, as jy reken dat dit uit my hoof is.” Die man lag. “Ja seker. Ek vind dit geweldig.” “Dis die tweede maal.” “Wat?” vra die ander onseker. “Dat ek hier kom.” “Waar kom jy vandaan?” “Van ver,” sê hy moedswillig. Die man trek sy skouers op. “Ja hoor, stom van my om te vra.” “Ek kom uit Suid-Afrika,” sê Marc toe met dronk erns. “Uit die Boererepubliek.

Regime van alle ongeregtigheid en diskriminasie. Heilige plek van rassisme. Waar die profeet pas uit die gevangenis opgestaan het. Kameraad Mandela. Kom ek na die Nederlande waarvan ek verneem dat alle geregtigheid te alle tye aan alle mense bewys word. Heilige plek van die groot toleransie.” “Nou …” Die kafeebaas is half onkant. “Dit hang natuurlik allemaal daarvan af hoe jy dit bekyk …” “Maak nie uit nie.” Marc wuif hom stil. Hy hou die laaste tekening effens verder van hom af om perspektief te kry en vryf toe nog ’n skaduwee met sy duim in. “ … hóé jy dit ook al bekyk.” “Geweldig!” sê die man weer goedkeurend van die skets of van die opmerking of van verleentheid. Marc weet nie en vanweë die oormaat bier en sigaretrook gee hy ook nie om nie. “Wat het jy vir my om te eet?” “Wat wil jy?” “Ek wil ’n hamburger en chips hê. Kan dit hier?” “Alles kan hier.” “Goddank …” Die man bring dit en skink koffie op koffie met ’n deernis soos vir ’n eie verlore seun in ’n vreemde land. Marc verorber alles gulsig, dankbaar, en namate hy nugter word, verleë. Tog voel hy getroos. Voor hy weer in die reën uitstap, frommel hy die papiertjie met Jurgen de Villiers se adres daarop uit ’n binnesak. Dit maak vir hom absoluut geen sin nie. Maar ook hierin kom die kafeebaas hom te hulp. Hy verduidelik tot in die fynste besonderhede. Skryf dit self alles sorgvuldig vir die steeds half bedwelmde Marc op ’n vel papier neer. Maar Marc gaan eers terug na die Walletjes. Dat dit die tweede maal is en dat hy alkoholversterk is, maak dit alles selfs makliker. Hy bly lank voor ’n venster staan waar ’n donker Jamaikaanse vrou met groot borste en uitdagende oë sit. Hy ignoreer die obsene gebare wat sy maak toe sy opstaan, bly haar net aankyk tot

sy dit laat vaar en weer gaan sit en later met hom glimlag. Dis asof hy nou eers besef sy is ’n gewone mens ook. Nie net ’n snol in ’n uitstalvenster nie. Tog, toe haar gesig en haar liggaam so versag dat sy onbeskryflik begeerlik vir hom word, draai hy hom weg. Sy hart begin onbedaarlik jaag. Wanneer hy oor die tralies langs die grag gaan hang, sien hy weer in die water haar harde swart tepels. Daarvandaan loop hy die eerste die beste lokaal binne waar ’n seksfilm vertoon word en sit die volle veertig minute daar, doodstil geskok, met ’n verskriklike ereksie. Toe hy uitkom, doen ’n donkervelman hom ’n hasjisj-aanbod. Hy slaan dit houterig van hom af. Die sneeureën sif in koue, grys flarde oor die straat en die grou geboue.

Twee

Sonder veel verwagting stuur hy af op Jurgen de Villiers se adres in Le Clerqstraat, binne loopafstand van die Dam waarvandaan die kafeebaas hom beduie het. Hy vind dit makliker as wat hy verwag het. ’n Deur langs ’n smal geskenkwinkeltjie op straatvlak. Op die haas onleesbaar verbleikte naamkaartjie maak hy tog dié naam uit. Hy huiwer ’n oomblik voor hy die klokkie daarnaas druk. Toe die deurknop ’n paar oomblikke later klik, skrik hy so hewig dat hy duiselig voel. Hy bly die deur besluiteloos aankyk. Onseker wat van hom verwag word. Eers toe ’n stem bo uit ’n raam roep: “Kom op!” besef hy dat die slot oopgespring het en dat daar van hom verwag word om self in te gaan. Hy stoot die deur behoedsaam oop en bevind homself in ’n skemer portaaltjie waaruit ’n smal trap die donker inskiet. Toe hy begin klim, kraak dit beswaard onder hom, en ’n muwwe, klam reuk slaan om hom op. Eers toe hy byna bo is, gewaar hy Jurgen se gestalte wat in die halflig oor die trapleuning buig. “O, Marc van Suid-Afrika,” sê hy, “ek kon nie lekker deur die venster sien wie dit is nie. Kom op!” Toe Marc hom bereik, maak hy die deur langs hom oop waaruit lig en warmte en musiek meteens die swaarmoedigheid van die trap besweer. Marc gaan verlig die rommelrig gesellige vertrek met hom binne. Hy sien boeke en tydskrifte en lae banke en tafeltjies en gemoedelike kleure. Selfs die skemer ligte hang laag. ’n Gesette gemmerkat rek homself steierend tussen die kussings op een van die banke uit en ’n groot hond kom teen hom aansnuif. “Sit,” sê Jurgen en skuif koerante en tydskrifte opsy om vir hom plek te maak. Hy draai die laserskyfspeler se klank laer sodat hulle mekaar beter kan hoor. “Ek het al hoop opgegee om jou weer te sien.” “Die weer was so vrot …” Marc beduie verleë met sy hande. Jurgen knik, tel ’n jong Siamese katjie van ’n stoel af op en gaan daarmee op sy skoot teenoor Marc sit. “Hier leer mens naderhand om die weer maar buite rekening te laat, anders kry jy nooit iets gedaan nie.”

“Ek veronderstel so.” Jurgen troetel die kat se oortjies tussen sy vingers tot die blou oë in die spits donker gesiggie skeel kyk van genot. “Nog steeds by Ouma?” Marc glimlag, meer ontspanne nou. “Nog steeds by Ouma,” knik hy. “Vanmôre by die Walletjes langs geloop.” “Net langs geloop?” “Net langs geloop.” Marc se gesig is warm, maar hy kyk nie weg voor die vriendelik spottende oë nie. “Liewers film gaan kyk.” “Ja, ja, en dié is ook vaderweet so goor. Ek begryp nooit waarom niemand ’n pornofilm met ’n bietjie smaak of oorspronklikheid kan maak nie. As jy een gesien het, het jy almal gesien.” Hy skud sy kop meewarig. “Ek het nog net die een gesien.” Jurgen grinnik oor sy eerlikheid. “Dan sal jy nog gaan kyk voor jy my glo. Wil jy koffie hê?” “Dit sal lekker wees.” “Wat het jy eintlik studeer?” vra Jurgen toe hulle met bekers koffie en ’n stapeltjie kaasblokkies wat hy opgesny het, sit. “Beeldende kunste. Verlede jaar graad gekry. Ek sit nou hier oor ek my oproeppapiere gekry het vir Junie.” “Ek dag in die Nuwe Suid-Afrika is dit nie meer so ’n issue nie.” Marc kyk vinnig op, te vinnig. Sodat Jurgen sê: “Laat maar.” Marc trek sy pakkie sigarette uit sy jassak. “Gee jy om as ek rook?” Toe Jurgen knik, steek hy een op en sê: “Ek gee nie om om daaroor te praat nie.” “Ja …?” Jurgen grinnik.“Ek sou ook daaroor wou praat. Oor Suid-Afrika bedoel ek, wat daar aangaan. Jy is eintlik die eerste een met wie ek praat wat daarvandaan aangekom het sedert Mandela los is.”

“Ek weet nie veel nie,” keer Marc gou. “Dit lyk my nie iemand weet veel nie. Almal spekuleer maar. Ek sien in elke tydskrif ’n ander scenario.” “Hoe lank is jy al hier?” “Vyf, ses jaar.” “Dit het alles so meteens gebeur dat dit moeilik is om te glo wat aangaan.” Jurgen knik. “Ja, so verstaan ek. Is dit dan nog steeds nodig om oor diensplig beswaard te wees, jy gaan tog nie meer teen vryheidsvegters op die grens veg nie …?” “Ja,” sê Marc en stoot sy vingers deur sy hare wat nog klammerig oor sy voorkop hang, “maar met al die geweld wat daar aangaan, is die kanse goed dat jy die townships ingestuur word en daarvoor sien ek waaragtig nie kans nie.” “Begryplik.” “Maar … dit lyk my op ’n manier ook ’n bleddie cop-out om hier te sit, iémand moet dit tog doen en ander kry nie my soort kans om landuit te kom nie.” Jurgen glimlag en draai die slapende katjie in sy skoot om. “Maar dis seker ook nie al rede hoekom jy hier sit nie.” Marc kyk vinnig op om te sien wat hy bedoel, maar Jurgen se gesig sê nie veel nie. Dus vra hy: “Wat bedoel jy?” “Ek weet nie … miskien kry ek die boodskap dat jy ook maar op soek is. Soos dit maar met die meeste van ons Afrikaners is wat ons begin los dink uit die muwwe situasie daar.” Marc voel vrymoedig om te kan vra: “Wat het jy kom soek?” Jurgen grinnik: “Baie dinge …” “Het jy antwoorde gekry?” “Nie op baie dinge nie, nee.”

“Gaan jy weer terug?” “Ek dink ons gaan sonder uitsondering almal weer terug. Maar dis verskriklik goed om uit te kom. Jy kan bitter min van die land weet as jy nie eers buitekant gaan staan en hom bekyk het nie. Van jouself en jou mense ook. Die Here weet, ons is so verkramp!” sê hy onverwags driftig. “En vir wat sal jy ’n jaar van jou lewe vermors om in die army te sit. Daar’s oorgenoeg ouens wat hulle geroepe voel om dit te doen, los dit maar vir hulle.” “Was jy in die army?” Jurgen skink hulle bekers weer vol. “Waarom dink jy sit ek ses winters al in hierdie plek?” “Wat het jy gedoen voor jy gekom het?” “Studeer. Watter ordentlike Afrikaner het nie studeer nie?” Maar hy klink nie meer bitter nie. “Vir wat?” “Vyf jaar teologie, drie jaar medies en een jaar wet.” Marc is eers oorbluf en toe lag hy. “Hel! En wat doen jy nou hier?” “Ek het byna ’n jaar lank in die Rotterdam-dokke gewerk toe ek net hier gekom het. Stuwadoor. Toe in ’n restaurant hier en daar. Kelner wees is feitlik hopeloos hier, die Nederlanders tip nie.” Marc lag. “Werk is nie wat jy kan sê volop hier nie. Van 1987 af werk ek deeltyds in die Aidskliniek hier in Amsterdam. Drie aande oor die naweek speel ek kitaar en sing in ’n koffiekroeg by die Dam.” Marc skud sy kop. “Wragtag?” Jurgen steek sy lang bene voor hom uit en lig die katjie op en knuffel haar teen sy gesig. “Dis lekker om weer ’n Afrikaner onder my dak te hê. Om weer die moedertaal te hoor,” sê hy sag. Marc kyk verleë in sy skoot, maar hy sê tog: “Ek is bly dat ek jou teengekom het, want ek het nie geweet wat om van dié plek te maak nie.”

“Ja,” sê Jurgen, “soveel bekoring in dié stad en so onnoembaar vies.” “Dit begin ek agterkom.” “Daar’s nog báie om agter te kom, my maat. Baie. Ek sal jou die Aidskliniek gaan wys.” Marc se hande kramp stadig tot vuiste in sy skoot. “Regtig?” “Regtig. Maar later, later. Nou is daar eers twaalfduisend ander dinge wat jy kan sien.” “Ek wil nie misbruik maak van jou nie.” Jurgen grim en skud sy kop. “Dis ’n mooi manier van sê, maar leer jouself dit hier af. Mens bedoel dit tog skaars. Ek het veel van die bleddie Hollanders geleer. Vat net soveel as wat jy moontlik verniet kan kry. Hulle het nie vreeslik respek vir ons goeie maniere nie. Hulle reken ons is skynheilig en ons is seker. Newwermaaind. Het jy vaste planne vorentoe?” “Geen enkele een nie.” “As jy lus het en dit sal Ouma nie te veel ontwrig nie, kan jy rukkies hier by my oorstaan. So lank as jy wil eintlik. Ek het gewoonlik tyd op hande en ek ken die meeste ts. En ek het ekstra lêplek.” “Maar jy ken my dan van geen Adamskant af nie.” “Jy ook nie vir my nie,” sê Jurgen geduldig, “behalwe dat ek ’n Afrikaner met ’n gerekende agternaam is.” Marc lag. “Ek sal vreeslik graag wil.” “Doen dit dan.”

Hy gaan eers die aand terug om dit met sy ouma te bespreek. Maar sy het geen enkele beswaar nie. “Natuurlik, Marc! Dit vind ek allemaal goed. Dis eentje nader aan jou eie leeftyd en van jou eie mense. Wat wil jy meer? Laat maar die

meeste van jou spullen hier en as julle die kant op kom, dan kom julle gewoon rustig hier inval, jongen.” Hy soen haar en dink hoe dit is asof hy haar maar altyd geken het. So neem hy voorlopig sy intrek by Jurgen. In ’n miniatuur-dakkamertjie op die verdieping net bo die woonkamer. Beter bekend as Jurgen se studio. Waar die reën en enkele male die sneeu teen die skuins ruite val en van waar hy ook later die eerste mossies van die lente hul uitbundigheid hoor uitsing. In die begin gaan Jurgen meestal met hom mee, maar al gou raak hy met die stad bekend en kan Jurgen hom maar net die plekke aanstip en hy vind hulle self. Maar hy is nie meer so swaarmoedig alleen nie, want as hy tuis kom, is daar iemand om na sy dag se ervaringe te luister. Jurgen ken die stad grondig. Hy neem Marc na plekke toe waaroor die gewone toeris nooit sou gedroom het nie. Hy leer hom sy guldens veel versigtiger bestee; hy leer hom Nederlands dink. Soms skok dit Marc, maar hy ontwikkel al spoedig ’n byna blinde vertroue in Jurgen se oordeelsvermoë. In daardie eerste twee weke praat Jurgen nooit een maal oor sy werk by die Vigskliniek of werklik oor homself nie. Soms, as hy van die werk af by die huis kom en Marc reeds daar is, merk Marc dat hy gespanne is en baie stil, soms byna nie praat nie. Altyd verskriklik moeg. Dit vervul Marc dan met deernis en ook met ’n vreemde ongerustheid. Vrydae gaan hy terug na Bodegraven om die naweek met Ouma deur te bring. Algaande kom hy onder die bekoring van Amsterdam. Die wonderlike vermenging van skoonheid en kruheid. In dié tyd gaan hy nie na die Walletjes nie. Op ’n aand vroeg in April kom hy terug om Jurgen koulik voor die verwarmer aan te tref. Die diere al drie om hom versamel. Hy bleker en matter nog as ander aande. Sodat Marc dankbaar is dis nie naweek en hy moet ook nog in die restaurant gaan sing en kitaar speel nie. Marc merk ’n trilling in sy hande, maar toe Jurgen self niks sê nie, gaan hy na bo om van sy warm klere ontslae te raak. Terug in die woonkamer tref hy Jurgen nog op dieselfde plek aan. Hy wil vra of iets verkeerd is, maar soveel vertroue is daar nog nie tussen hulle nie. Dus gaan haal hy vir hom ’n bier in die kombuis en kom by Jurgen sit. Rubicon, die Labrador, kom na hom toe en lê sy swaar kop op Marc se knieë, sy sagte bruin

oë pleitend op hom gerig. “Ons gaan netnou stap,” sê hy vir die hond, “netnou.” Die hond sug en gaan lê swaar op die mat by hom. Al die tyd het Jurgen nie gepraat nie, nou vra hy: “Wil jy nog steeds saam met my na die Aidskliniek gaan?” Marc sluk sy bier so vinnig dat sy neus daarvan brand. “Asseblief.” “Dis ’n ontstellende plek, Marc.” “Maak nie saak nie.” Jurgen sit hom ’n ruk lank stil en aankyk. “Hoeveel weet jy van die dood?” Hy kyk in sy bierglas. “My pa is ’n paar jaar gelede dood.” “Hoe?” Daar is ’n vreemde onsensitiwiteit in Jurgen. “Hy het selfmoord gepleeg. Homself geskiet.” “Ek is jammer, Marc.” “Waarom?” vra Marc sag. “Dat ek so uitgevra het.” “Dit maak nie saak nie.” Dis of Marc hom staal om nog iets by te voeg en normaalweg sou Jurgen dit kon aanvoel, maar nou kyk hy oënskynlik onsiende teen die donker rame vas. “As jy wil, kan jy môre saamgaan. Ek werk net ’n kort skof van een tot vyf.” Marc knik. “Jy het lank gewerk vandag. Jy lyk … Is jy moeg?” “Ja,” sê Jurgen, maar niks meer nie. Hy lees nie, hy luister nie na musiek nie; sit net koulik met die Siamesie op sy skoot vasgehou. “Wil jy vir ons die verwarming aansteek?” vra hy naderhand vir Marc wat in ’n koerant begin blaai het. Marc kyk hom verbaas aan. Dit was die eerste dag dat daar ’n bietjie son sigbaar was. Hy het eintlik warm gekry met ’n windjekker oor ’n trui. Op meer as een plek in die parke het hy tulpe sien oopgaan. Dis nou ook nog nie juis koud nie.

Maar hy staan op en steek die verwarming aan. Toe gaan hy uit om Rubicon vir sy wandeling te neem. Jurgen bly sit of hy hom nie sien gaan nie. Sodat Marc later seergemaak en afgeslote oor die brug in die grag staan en kyk. Hy wonder of dit tyd geword het dat hy moet teruggaan Bodegraven toe. Maar die volgende môre is Jurgen oënskynlik weer homself. Hulle gaan uit na die mark om groente en vrugte te koop omdat ’n Duitse vriend van Jurgen die aand op besoek kom. “Dalk sal Claus jou aanstoot gee, Marc. Ek weet nie of jy al met so ’n geval te doen gekry het nie,” sê Jurgen terwyl hulle die groente in die kombuis staan en skoonmaak. “Watter soort geval is hy dan?” “Hy’s uitgesproke gay. Bietjie kru, maar interessant. Ek wonder net of die kliniek én Claus nie net te veel vir een dag sal wees nie. Ek het eintlik half vergeet dat ek hom gevra het om vanaand hier te kom eet …” Marc se hande word stil oor die bak met wortels waaraan hy sny, maar hy sê: “Ek dink ek sal dit maak.” “Ek hoop so.”

Die Amsterdamse Akademiese Siekehuis is selfs in vergelyking met die groot hospitale waarmee Marc in Suid-Afrika kennis gemaak het, ’n kolos. Toe hulle in die parkeergarage uitklim, voel Marc homself heeltemal onvoorbereid. Daar was soveel wat hy vooraf vir Jurgen wou vra. Maar daar was altyd ’n vreemde soort geslotenheid by hom oor sy werk, anders as die openhartige vriendelikheid wat Marc in die vorige twee weke leer ken het. Miskien het dit ook met sy eie ongemaklikheid oor die saak te doen gehad. Dat hy angstig is om hierheen te kom en tog ook nie wil wegbly nie. Jurgen wys teen die gebou op na ’n blok. “Dis F-5 Noordwes. Die rooi sone.” “Hoeveel pasiënte is daar?” “Tien tot vyftien beddens.”

“Almal Aids?” Jurgen knik. “Prognose zero.” Hulle stap deur die druk hospitaalgange na die afdeling. “Dis dalk nie ’n goeie plan dat jy die hele vier uur hier bly nie. Kyk ’n bietjie rond en as jy geïnteresseerd is, kan jy nog ’n keer terugkom, miskien met van die pasiënte gesels. Die meeste van hulle gee glad nie om om te praat nie.” Marc knik. “Ek sal sommer ’n trem terug stad toe haal.” Wat hom die eerste opval, is die byna algehele stilte wat daar heers in vergelyking met die bedrywige res van die hospitaal. Die deure na die kamers is meestal toe. Terwyl sy oë behoedsaam oor die naamkaartjies op die deure gaan, merk hy dat dit sonder uitsondering mans is. Hy sien ’n ouerige vrou met ’n bossie blomme styf in die hand geklem een van die deure versigtig oopstoot en ingaan. “As jy ’n rukkie hier wil wag, gaan ek net kyk watter werk daar is.” Marc knik en sy mond is verskriklik droog. Uit een van die kamers hoër op in die gang kom ’n jong man met rooigehuilde oë nikssiende by hom verby. Hy gaan op ’n stoel sit. Marc sien hoe sy lyf ruk. ’n Suster kom met ’n koppie tee na hom toe. Sy lê haar hand op sy hare, kniel en praat naby sy gesig. Marc druk met sy hand agter hom teen die koue muur, want sy bene tril verskriklik. Skuins oorkant hom staan ’n deur oop. Die vertrek is vol van die silweragtige middaglig wat deur die reusevensters na binne stroom. Die mosgroen kleure in die vertrek is in kontras met bosse diepgeel rose en tulpe wat voor die venster en op die bedkassie in glaspotte staan. Twee mans. Die een in pajamas het sy maer bene hoog teen sy borskas opgetrek, sy kop teen sy knieë gestut. Sy oë is toe; sy hande, vingers weerloos na binne gekrul, lê slap op die bed. Sy vriend sit half oor hom gebuk, arm om sy skouers, kop teen syne deur die venster na buite en wegkyk. Ek wil hier uitkom, dink Marc. Maar sy oë bly vasgenael op die toneel voor hom. Ek wil nie met hierdie mense praat nie. Ek wil nie weet dat hulle daar is nie. Waarom het Jurgen my hierheen laat kom? Hy voel paniekerig.

Die man met die opgetrekte bene op die bed het ’n paar sagte geel wolsokkies aan. Marc merk dat sy vriend die hele tyd sy voete sag masseer. Hulle praat nie. Op die bedkassie langs die tulpe sit ’n sagte bruin beertjie uitdrukkingloos na hulle en kyk. Marc kyk gejaag in die gang af waar hy Jurgen se stem herken het. Hy wil meteens woedend op hom afloop en vra waarom hy hom daarheen gebring het. Maar toe Jurgen by hom kom, is Marc so mislik dat dit voel of die vloer onder hom golf. Jurgen wat sy asbleek gesig sien, neem hom onmiddellik styf aan die arm en laat hom op ’n stoel sit. Eers toe hy die vertroostende smaak van tee oor sy lippe kry, begin die mis om hom opklaar. Kom die gesigte van Jurgen en die verpleegster by hom weer in fokus. “Is jy okay?” vra Jurgen gedemp en beduie vir die verpleegster dat hy haar nie meer nodig het nie. Marc knik verleë. “Ek weet nie wat my oorgekom het nie.” “Dis niks. Baie mense kom so oor van ’n hospitaal se reuk. Jy word later gewoond daaraan.” Dis die eerste keer dat dit my oorkom, dink Marc, maar hy sê dit nie. “Ek is jammer.” “Nonsens. Neem die bus stad toe, dan laai ek jou halfses by die terminus op. Goed so?” Jurgen druk sy skouers en bly hom besorg aankyk. ’n Groot verlange om sy kop teen Jurgen te laat sak en lank so te bly sit, oorweldig hom byna. Soveel so dat hy byna sy lip aan die binnekant stukkend byt. Maar die skerp pyn bring hom genadiglik genoeg tot bedaring om waardig afskeid te neem en weg te gaan. Marc stap deur die binnekant van die hospitaal uit. Eers so ontdaan dat hy volslae verdwaal en die pad moet vra. Op die grondvlak tref hy ’n egte klein dorpsplein aan: winkeltjies, poskantoor, haarsalon, ’n oop kafee, blommestalletjies en ’n menigte mense. Sommige pasiënte word op hul beddens na besoekers hier uitgestoot met word-gou-gesond-kaartjies in stringe om die bed gespan. Dikwels met bottels aarvoeding daarby. Ander sit weer in kamerjasse rond en gesels. Gesellig! Hy dwaal daar tussen die mense. Totdat hy

langsamerhand weer rustiger word. Na links sien hy ’n aanwysingsbordjie: Stiltecentrum. Hy stoot die deur behoedsaam oop. Toe hy sien dat die vertrek leeg is, gaan hy na binne. Die rustige atmosfeer trek hom aan. ’n Klein kapel is dit, met blou matte en sagter blou gemakstoele oral rond. Op die klein kateder lê ’n Nuwe Testament oopgeslaan. Hy raak ingedagte aan die vertroude artikel en bly staan ’n rukkie daarby. Daarna stap hy deur die helder, koue middag, so diep in gedagte versonke dat hy byna voor die trem wat hy moet haal, beland. Later dwaal hy half rigtingloos deur die stad. Die weemoed van sy eerste dae in Amsterdam is terug by hom. Uiteindelik loop hy weer langs die Walletjes. Kom voor die raam met die Jamaikaanse vrou te staan. Hy sien dat sy hom vaag herken. Sy kyk hom afwagtend aan, maar hy glimlag verleë en draai weg. Dit het donker geword en nog kouer. Hy hurk weg in sy windjekker. Dwelmhoertjies kom hulle teen hom aanvryf. Halfbeswymdes hang in die pienk flikkering van neonligte teen die deurkosyne. Hy kyk weer na die fietse van elke beskrywing en leeftyd wat oral aan brûe en bome vasgeslot staan. Te oordeel na die roesgraad van sommige, staan hulle al jare daar. Hier en daar is ou mans stoïsyns aan ’t visvang in die gragte. ’n Platboomskuit, bo-oor toegeglas, vaar langsaam onder die brug deur, vol lig en musiek en opgewonde toeriste. Toe hy straataf gaan, kom hy ’n bejaarde man en vrou teë wat oogknipperend uit ’n pornofilmlokaal steier. Hulle is so styf ingehaak dat dit lyk asof hulle moeite het om mekaar regop te hou. Dankbaar herken hy Jurgen se ouerige motortjie toe dit eindelik deur die onstuimige verkeer aankom en stilhou sodat hy kan inklim. Binne is dit warm. Hy ril ingenome, kyk na Jurgen se mooi hande op die stuurwiel en stoot sy lang bene verlig voor hom uit.

Drie

Dit word nege-uur voor Claus, Jurgen se Duitse vriend, opdaag. Ook aan die Nederlanders se begrip van tyd begin Marc hom algaande wen. Nagmense. Vooraf het Jurgen hom ingelig dat Claus ’n joernalis is. Hy is vir ’n kort rukkie in Nederland om stof vir ’n artikel oor vigs in te samel. Hy woon afwisselend in Hamburg en New York. Aantreklike man in sy vroeë vyftigs, melancholiese oë, sensuele mond. Hy bekyk Marc met soveel openlike belangstelling dat hy daar ongemaklik van voel. Ná ’n voortreflike ete wentel die gesprek al gou om vigs. Oor die toestand in New York waarvandaan hy so-ewe kom, sê Claus somber teenoor Marc: “Daar’s elke week ’n begrafnis. Dikwels iemand wat jy goed geken het. Duisende New Yorkers is al dood en tienduisende bevind hulle in die laaste stadium van die siekte.” “Ek wis nie dat dit só erg was nie,” sê Marc geskok. “Daar woon minstens halfmiljoen mense met Aids in New York. Ag, seker heelwat meer. Latino’s, junkies, homo’s. Iedereen het in sy familie- en vriendekring wel een wat siek lê. Of seropositief is. Of het al een sien doodgaan. Hierdie arme bliksems het die keuse tussen ’n vuil, swak hospitaal sonder simpatie waar daar teen hulle gediskrimineer word, of soos ’n hond op die straat …” “Wil jy whiskey hê, Claus?”vra Jurgen wat gebukkend met sy rug na hulle by ’n klein drankkabinet staan. “Graag.” “Ek het gedink oor die mense al meer … veilige seks beoefen …” Marc word warm om sy ore. Claus se oë ontmoet syne, simpatiek ten spyte van sy siniese woorde. “Ag, wat is

veilige seks nou presies? Verlede jaar ontmoet ek ’n aantreklike jong man wat my vertel dat hy seropositief is …” Hy trek sy skouers op. “Maar die liefde blyk sterker te wees dan alle angs. Op ’n dag skeur die kondoom …” Marc merk hoe die sigaret tussen sy vingers tril en hy probeer so hard om sy hand stil te hou dat sy arm daarvan begin pyn. “Ek was skielik doodbang, te bang om die toetse te laat doen. Vroeër het ek altyd gesê dat ek die toets sou laat doen as daar die geringste kans is dat ek seropositief kan wees. Maar tóé kon ek nie.” Marc se blik gaan na Jurgen, want hy kry die rare gevoel dat Claus eintlik met Jurgen praat al kyk hy hóm aan. Maar Jurgen is nog steeds met sy rug na hulle besig. “Hier by ons is ’n teorie dat paniek die siekte kan aktiveer.” Jurgen het met ’n bier in sy hand kom sit, sy ander hand voel-voel na die kat wat onder sy stoel lê en slaap om hom op sy skoot te hys. Hy lyk wit en gespanne. “Ja,” sê Claus en roer sy glas afgetrokke, “die toets bly maar bo jou kop hang soos die spreekwoordelike swaard. ’n Paar maande gelede kom ek in Genoa ’n Griekse jongen teë. Dmitri.” Marc merk dat Jurgen nie opkyk nie. “Ons raak verlief, dus nooi ek hom saam New York toe. Maar hy wou dat ek my eers laat toets. Hy’s vyf en twintig en net klaar gestudeer, heelwat om voor aan die lewe te bly … Eers wou ek nie.” Hy sug. “Maar eensaamheid is ’n verskriklike ding en ten slotte laat ek tog maar die toets in New York doen. Die weke tot die uitslag was suiwer hel. Maar ek was negatief en Dmitri het gekom. Maar ons is versigtig.” “Hoe’s dit met Stephan?” vra Jurgen ná dit ’n ruk lank so stil was dat Marc van die stadsverkeer ver onder hulle bewus geword het. “Hy hou hom nog self steeds met ’n streng makrobiotiese dieet aan die lewe, maar …” hy skud sy kop, “vir hoe lank dit nog gaan help … Daar’s Chris … onthou jy hom nog?” Jurgen knik. Marc sien dat hy sy bierglas met ’n onvaste beweging na sy mond bring. “Sy vriendin is inmiddels dood. Hy maak dit ook nie meer lank nie, hoor. Hulle het te dikwels dieselfde naald gebruik.” Marc voel Claus se oë ondersoekend op hom rus en hy sê senuweeagtig die

eerste ding wat by hom opkom: “’n Vriend van my wat ’n uitruilstudent in Amerika was, het in 1987 die groot Aidsmars in Washington gesien.” Claus skud sy kop stadig, blaas die rook langsaam deur sy neus uit. “Dit het ek meegemaak.” “Hy het gesê dat daar duisende mense was.” “Ontsaglik was dit. Volgens die homobeweging seshonderdduisend.” Hy leun vooroor na Marc. “Ons het langs ’n enorme lapkleed geloop met die name van duisende Aids-dodes daarop gestik. Ek het gesien hoe mans met gesigte vol Kaposi-vlekke moeisaam aangesukkel het om die name van hulle minnaars op die lap te kom soek. Dit was ontsettend.” Hy neem ’n groot sluk uit die glas wat al weer byna leeg is. “Ons regering neem die siekte nou maar eers ernstig op vandat dit ook onder die heteroseksuele versprei.” “Ja … maar dis nie net die owerheid se skuld nie, Jurg. Let’s face it, Larry Kramer was een van die eerste New Yorkers wat aan die begin van die tagtigs die siekte ernstig opgeneem het. Onthou jy watter opskudding het sy stuk The normal heart veroorsaak?” Jurgen knik. Claus wend hom tot Marc. “Hy het sy gay vriende histeries begin waarsku om op te hou om met Jan en alleman bed toe te gaan. Wat het hy vir sy moeite gekry? Hulle het hom vir ’n gay-vyand uitgekryt! Nou eers dat almal sien rondneukery is dodelik, nou het hy skielik die held van die beweging geword.” “Ja …” Jurgen sug. “Hy het nie veel goeie woorde vir sy eie mense nie. Ek het gelees hy sê gays het die siekte verdien omdat hulle so ief en masochisties is.” “Hy’s reg ook. Weet jy van die militante groep wat hy gevorm het?” “Act Up?” “Ja, dis …” “Is hulle die groep wat die sterftonele op straat opvoer?” val Marc hom in die rede, bly dat hy iets het om tot die gesprek by te dra.

“Dis reg. Hulle doen dit voor die stadshuise, by hospitale en voor die kantore van vliegmaatskappye wat weier om kaartjies aan Aids-pasiënte te verkoop.” Jurgen gaan die bottel haal en kom skink ongevraag vir Claus ’n nuwe dop in. “Ek lees dat die siekte in Amerika fataal is vir die teater en opera.” Claus knik. “Ja, én vir die modehuise, hoor! Amerika se modebedryf word letterlik onthoof. Daar’s oral soveel vrees en wanhoop, dis verskriklik. Wie wil nou allerhande modes ontwerp as jou vriende rondom jou sieklê en doodgaan? Aids is besig om die kreatiefste mense af te maai.” Marc se keel brand van te veel en te vinnig rook, maar hy steek weer ’n sigaret aan. Malibu, die gemmerkat, wat op sy skoot gelê het, spring af en skud haar pote verontwaardig. Toe gaan sy onder die rusbank inkruip. “Julle rook my katte uit die huis uit,” sê Jurgen om die somber atmosfeer op te lug. Maar niemand wil lag nie. “Wat het van die professor geword van wie jy my die vorige keer vertel het? Die een wat jy in Centralpark ontmoet het.” Claus frons. “Wie was dit nou ook weer?” “Ek weet nie meer nie. ’n Jood. Matthew of iets.” “O, hy? Ja, Matthew. Ek is baie bekommerd oor hom. Hy het verlief geraak op ’n ouer man wat streng Katoliek grootgeword het en járe lank getroud was. Die laaste vyf jaar eers het hy uitgekom en toe het hy alles probeer inhaal. Van sy vorige minnaars is al aan Aids dood. Sélf wil hy hom nie laat toets nie. En nou’t hy ’n vaste verhouding met Matthew.” “Was Matthew nie ook eers getroud nie?” Claus knik. “Vrou en twee kinders. Hy het pas ’n jaar gelede die moed gehad om uit te kom.” Dis ’n oomblik lank stil. Marc word stadigaan bewus van ’n toenemende verset in hom. Sy oë vind Jurgen s’n. Asof hy daar iets van verstaan, sê dié onverwags: “Sou dit nie dalk meer moed gevra het om by sy gesin te bly nie? Bietjie selfverloëning …?”

Marc trek sy asem versigtig diep in om nie gehoor te word nie. Self het hy voorlopig nog nie die moed om iets te sê nie. Claus sit ’n ruk lank in sy glas en kyk voor hy sê: “Ék weet nie. Jy sal seker beter weet. Dit kos ook heelwat moed om in die tyd van Aids daarvoor uit te kom dat jy gay is.” Jurgen knik en dit val Marc op dat die twee manne mekaar veelseggend aankyk. “Die groot meerderheid van die aktiewe gays is besmet, maar op partytjies word daar liewer nie oor Aids gepraat nie, al is hy áltyd die onsigbare gas by elke fees. Almal vlug desperaat vir die gedagte.” Jy is ook tot die dood toe bang, dink Marc kwaad. Vir al jou gesofistikeerdheid en uitgesprokenheid gaan jy jou ook maar vanaand aan drank en woorde te buite. Ek weet nie of die feit dat jy “uitgekom” het veel vir jou gedoen het nie! Claus gooi weer whiskey oor sy ys. “Ek is nog negatief. Maar ek weet dat ek myself nooit heeltemal sal kan beskerm nie. Ek weet dat ek weer en weer in ’n situasie sal kom waar my begeerte groter as my versigtigheid sal wees. As jy waansinnig verlief is, wil jy ook met en vir die ander sterf.” Hoeveel maal raak ’n mens dan nog op jou ouderdom waansinnig verlief, dink Marc wrokkig. Hy kyk na Jurgen vir bevestiging, maar dié is alleen maar met die Siamesie op sy skoot doenig. Hy kyk nie op nie. Marc beteuel homself. “Is selfmoordneigings hoog onder die seropositiewes?” Jurgen skud sy kop. “Nee, dis verbasend laag. Die idee van mense wat selfmoord pleeg as hulle hoor hulle is seropositief, is ’n dwaling. Die pasiënte waar ek werk, ontwikkel eerder ’n lewensdrang. Alles gaan vir hulle absoluut net om oorlewing.” “Ek weet,” sê Claus, “ek vind dit ’n ontsettend neerdrukkende perspektief. As ek weet dat ek besmet is, dat ek elke dag met die dood in my loop … ek glo nie ek het die moed daarvoor nie.” Hy steek nog ’n sigaret op en die ander twee hou hom stil dop. “Dan maar liewer self ’n einde maak … Maar ek dink ook nie ek sal dit regkry nie. Dus laat ek my maar liewer nie toets nie, dan bly daar nog hoop.” Die ergerlikheid vervloei in Marc. Jy is eerlik, dink hy; wie is ek om jou te

veroordeel? “Maar as jy jou nie wil laat toets nie, is jy tog ’n gevaar vir ander.” Jurgen sê dit so sag dat dit is asof hy net hardop dink. “Ja, God,” sê Claus swaar. “Drie maal het die kondoom in drie weke geskeur. Maar dit lyk nie eens meer of Dmitri hom daaroor bekommer nie.” “Hy is jonk …” Jurgen kyk steeds nie op nie. Hy neem die kat se pootjie en druk die kussinkie op sy hand oop. “Jong mense meen dat hulle onsterflik is. Dis vir hulle moeilik om die gevare van Aids ernstig op te neem. Mens moet hulle daarmee help.” Dis ’n lang ruk stil, toe vra Claus: “Hoor ek jou sê dat ek onverantwoordelik is teenoor Dmitri?” Hy kyk nie op van sy glas nie. Dis stil voor Jurg sê: “Jy weet wat my standpunt is.” “Oor jy so verantwoordelik optree?” “Dit het ek nie gesê nie.” Claus kyk op en Marc skrik vir die uitdrukking in sy oë. “Jy het op jou heilige stoel bly sit en nou meen jy jy het die reg om oordeel oor ander uit te spreek.” Sy stem is sag en vol venyn. Jurgen roer nie, kyk ook nie op nie. “Laat dit maar, Claus, ek spreek nie oordele oor jou uit nie.” “Maar jy meen tog dat jy in alle ongeskondenheid die reg het om raad te gee.” “Jy’s dronk,” sê Jurgen baie sag. “Môre word ek nugter. Maar jy bly skynheilig.” “Jy het reg om so te dink.” Claus vloek. “Weet Marc dat jy gay is? Weet hy waarom jy by die Aidskliniek werk?” Het ek dit altyd geweet? vra Marc homself paniekerig af deur die swaar slae van

sy hart heen. Is dit waarom ek so meteens by hom tuis was, so maklik by hom kom bly het? Jurgen antwoord Claus nie, sy gesig bly afgewend. “Weet jy?” vra Claus vir Marc. “Waarom moet ek jou antwoord?” vra Marc skaars hoorbaar. “Maak dit dan vir jou saak?” “Dit sal Jurg jou ook kan vertel as hy wil …” Maar dis duidelik dat die skielike opwelling van woede bedaar het. Dat hy daar spyt van het. Hy kom regop en bly onseker staan. “Ek is jammer … Jurg. Jy weet hoe dit met my is as ek te veel gedrink het, dat ek nie toerekenbaar is nie …” “Ek weet.” “Dit was in die eerste plek stom van jou om my hierheen te nooi met hom hier.” “Ek ís stom.” “Nee, jy is nie!” Claus leun meteens na Jurgen en sit albei sy hande op sy skouers. Marc sien die trane in sy oë opwel. “Nee, jy is nie,” sê hy weer en knyp sy oë styf toe, sy mond vertrokke. Hy buk af en lê sy wang ’n oomblik teen Jurgen se digte krulhare. “Ek is jammer, Jurg.” Jurgen bly onbeweeglik sit, net sy vingers sluit vaster om die kat se pootjies. Sodat dié sy oë oopmaak en verwonderd om hom kyk. Claus kyk nog een maal na Marc. Dan tel hy sy sak en sy jas van die rusbank op, neem sy sigarette en gaan uit. Dis baie stil toe hy weg is. Daar is net die gedempte geluid van die verkeer ver onder in die straat en die dowwe stemme uit ’n buurhuis. Eers toe hulle albei die straatdeur hoor toeklik, tel Jurgen sy kop op en kyk Marc aan. “Ek sal dit alles vir jou verduidelik.” “Dis nie nodig nie.” “Dit is nodig.” Hy kom regop en sit die kat versigtig op die rusbank neer. “Eers

moet ek toilet toe gaan.” Toe hy uit is, gaan Marc by die raam staan en kyk nikssiende na buite. “God, help my!” prewel hy sonder dat hy bewus daarvan is, want hy voel meteens ontsettend sterk. Al bewe hy so dat sy tande opmekaar klap. Toe Jurgen terugkom, vind Marc dat hy dringend self daarheen moet gaan. Intussen het Jurgen warm sjokolade gemaak en beskuitjies uitgehaal. Hy is nie meer so erg bleek nie. Marc het ook ophou bewe. Hy moet homself egter met mening bymekaarvat toe die hond skielik skerp langs hom blaf en hy so ruk dat hy van die sjokolade op sy broek stort. “Hy hoor die man langsaan wat sy hond uitlaat. Eet nog ’n beskuit.” “Dankie.” Marc voel verlig hoe die histerie langsaam in hom gaan lê. “Ek moet so ver terug begin, anders sal jy nooit verstaan hoekom dinge gebeur het soos dit het nie.” “Ek sal graag luister, maar miskien is jy moeg …” Jurgen skud sy kop. “Nee, laat ek liewer nou maar alles sê.” Marc knik. Die katjie kom klim weer op Jurgen se skoot en hy streel haar afgetrokke. Rubicon het aanvaar hy gaan nie vanaand saam met sy buurman stap nie en met ’n berustende sug sy kop op sy voorpote neergelê en sy oë toegemaak. Dis ná twaalf, sien Marc toe hy ongemerk op sy horlosie kyk. “Ek kom uit ’n konserwatiewe familie. Genootskap van Regte Afrikaners. Wynplaas by Franschhoek. Drie seuns. Oudste opgeskryf vir erfgenaam van die familieplaas. Tweede vir predikant. Derde, ek, had ’n keuse tussen medies en regte. Maar die plan het nie uitgewerk nie, want toe ek in matriek was, is broer nommer twee in Angola doodgeskiet. Toe skuif ek op vir predikant …” Hy skud sy kop en kyk by Marc verby. “Die liewe Here in die hemel weet, ek het lank probeer om predikant te word. Ek het dit vir Francois wat dood was probeer en ek het dit vir my ma probeer, want sy was verskriklik stukkend … En ek het dit vir myself probeer, want ondanks alles is ek gelowig. Maar ’n gay word nie ’n predikant in onse kerk nie, dit weet jy tog.” “Het jy dit dan toe al geweet?” vra Marc sag.

“Ja, ek het. Dié deel sal ek op ’n ander keer vir jou vertel, anders loop ons nou te wyd vir een episode.” Marc knik. “Ek vra maar.” “Aan die einde van my vyfde jaar op kweekskool moes ek met die hartverskeurende nuus huis toe kom … ek kan nie aangaan nie. Ek kon uiteraard nie sê waarom nie. Tóé al wou ek landuit, toe al was alles te nou en te benoud vir my. En definitief nie net oor ek gay was nie. Dit was alles net te beperkend, te nou … die politiek, die hele Afrikaner-set-up … My ouers het my vir ’n maand oorsee gestuur. Miskien dat dit moes lyk of ek ’n senu-ineenstorting gehad het of iets, ek weet nie. Of dat ek van my nonsens ontslae kon raak, ek weet nie. Ek het net teruggegaan oor my ma. Sy was ook so half versmoor deur dieselfde dinge as ek, en sy hét al ’n kind verloor … Ons was altyd nader aan mekaar as ek en my pa of my broer. Ag, sy het my seker ook maar onbewustelik beskou as die meisiekind wat sy nooit gekry het nie. Ek weet nie. Anyway, ek het teruggegaan …” “Dit reën weer,” sê Marc in die stilte wat volg en hom senuagtig maak. Jurgen luister. “Ja, ek het nie eens agtergekom nie. Hard ook.” “Het jy toe medies gaan doen?” “Ja, ek het dit toe probeer. Dit was baie meer in my lyn as teologie, en my swakheid sou my daar nie soveel probleme gegee het nie, het ek gereken.” “Kaap?” Jurgen knik. “Kaapse Universiteit. Ook nie bevorderlik vir my Afrikanerskap gewees nie. Die bietjie wat ek nog oorgehad het. Maar vir Pretoria het ek waaragtig nie kans gesien nie!” Hy strengel sy vingers agter sy nek inmekaar en rek hom effens. “Ek kan nie presies sê hoekom medies nie vir my gewerk het nie. Miskien was ek te verdwaal in my identiteitskrisis. Miskien was dit net so eenvoudig soos dat dit ’n moeiliker kursus was, dat dit Engels was. Ek weet nie. My pa het eendag in ’n woede-uitbarsting gesê dat ek elke ander ding wat ek nie moes leer nie, dáár geleer het, behalwe medisyne. Hy was ook reg. Ek het by die linkse politiek betrokke geraak, soos jy kan dink. Nie te erg nie, maar, jy weet, so om te wys ons Afrikaners weet ook hoe …” Hy moes die teenspraak in Marc se oë gesien het, want hy lag. “Ja, ek weet ons weet nóú ook hoe. Maar toe was

dit nog ’n bietjie anders. Anyway, aan die einde van my derde jaar het ek nie gaan eksamen skryf nie. Nog ’n pikswart Krismis …” “Ek kan dink.” “Pa was woedend, Ma voltyds in trane.” Hy skud sy kop. “Ja … dit was nie lekker nie. Man skaam jou. Dus maar nog ’n slag probeer, want geld vir studie was nie ’n probleem nie. Dié tyd was ek uiteraard netjies ge-lable: Die De Villiers’s se moeilike kind. Met Francois dood, was dit net Jacques wat regtig nog die vlag gedra het. Ag, ek praat nou lelik en onverantwoordelik, toe was ek nie so banaal daaroor nie. Ek was by tye ontsettend skaam oor my doelloosheid en my swakheid. As daar net ’n mens was met wie ek oor my éintlike probleem kon praat, wat ek genoeg kon vertrou het. Maar daar was nie. Ek het nie eens my weg oop gesien om na my ma toe te gaan nie. Ek kon haar waaragtig nie meer verdriet aandoen nie …” Hulle kan die reën steeds teen die ruite hoor stuif. Die hond het ’n slag opgestaan en mistroostig teen die deur gaan snuif en toe maar weer in dieselfde posisie kom lê. Die gesig van die vasgekeerde dier het Marc onverklaarbaar depressief gestem. “Die army het natuurlik ook nog vir my sit en wag. En dáárvoor het ek eenvoudig nie kans gesien nie!” “Watter jaar was dit?” Hy dink ’n oomblik na. “1982.” “Toe was dit óf die grens óf die townships.” “Toe was dit óf die grens óf die townships. Inderdaad. Al het ek niks anders seker geweet nie, het ek gesweer dat ek dit nie sou doen nie. Natuurlik het Francois se dood ook daarmee te make gehad. Army sou ek nié doen nie, schluß. Dus dan maar terug varsity toe. Terug Stellenbosch toe vir regte, dalk kry ek weer my wortels, jy weet, soort van.” Hy skud sy kop stadig, nadenkend. “Dit was ’n fiasko. My naam het my inderdaad vooruitgegaan. Maar dit was nie al nie. Die plek het net te bedompig geword, ek kon nie meer asemhaal nie. Ek móés landuit. Nou het ek dié geluk gehad, moet jy hoor. Ek het twee paspoorte gehad. Een daarvan was Nederlands.”

“Nederlands!” Jurgen lag. “Nederlands. My oupa aan my ma se kant is ’n Nederlander jare in Suid-Afrika, my ma is daar gebore, maar hy was versiende genoeg om sy burgerskap te behou en honderd persent seker te maak dat sy twee dogters dit ook behou. Dus het my ma Nederlandse burgerskap gehad al is sy net so Afrikaans soos ek en jy. Sy het voor haar troue twee jaar in Nederland in die Ambassade gewerk. Toe ek in 1979 in Europa was, het ek met my oupa se hulp en sonder dat my pa geweet het – hy was altyd daartéén – ’n Nederlandse paspoort in die hande gekry.” “Hel!” sê Marc. “Ja, hoor. Maar ek het dit so dig soos ’n oester gehou. Oupa Leuvenink was ’n fantastiese bondgenoot. Stel jou voor as die principalities wind moes kry dat ek met my politieke agtergrond, shame, ’n dubbele paspoort het! Ek sou my agterkant gesien het en nóóit uitgekom het nie.” “Hoe het jy uitgekom?” “Sommer net padgegee. Op my Suid-Afrikaanse paspoort, natuurlik. Ek het ’n bietjie geld gehad wat ek met vakansiewerk en so opgespaar het. My motor verkoop ook. Ek hét my ma gegroet,” hy kyk af na die kat in sy skoot, “maar sy het geen benul gehad waarheen ek op pad was, of dat dit min of meer vir goed sou wees nie. Nie dat sy nog ’n kind aan die verloor was nie.” Hy skud sy kop so hewig soos iemand wat ’n ruk onder water was en weer na die oppervlak terugkom. “Ja, dit was ellendig.” “Was jy hier op uitkering geregtig?” Jurgen knik. “Maar ek het nie daarvan gebruik gemaak nie. Iewers moet mens jou skuldgevoelens kwytraak. Ek het in die Rotterdamhawe gaan werk. In omstandighede ellendiger as dié van my pa se laagste arbeiders.” Hy glimlag flou na Marc. “Het jy al van die Verlore Seun gehoor?” Marc skud sy kop, fluit sag deur sy tande. “Nóú kom ons eers by Claus se stories uit. Ek moet dit korter maak, die son sal op ons opkom.”

“Sal ek vir ons gaan koffie haal?” “Maak liewer ’n bietjie Milo, anders slaap ek weer nie.” Toe hulle met die bekers sit, sê Jurgen: “Miskien moet ek net sê dat ek in daardie stadium nie-praktiserend was. Net op ’n punt van orde. Later praat ons daaroor, ek wil eers net kom by wat Claus gesê het.” Marc knik, byna verwonderd oor hoe onbedreigd hy voel. “Ek het nie ’n volle jaar in Rotterdam gewerk nie toe ek Claus leer ken het. Hy het inligtingsfilms vir televisie kom maak by die Aidskliniek. En een van die weinige kere in my lewe dat ek ooit my voete in ’n gay-bar gesit het, het ek hom daar gekry. Weens die een of ander onverklaarbare rede was hy onmiddellik gek op my …” “Waansinnig verlief …” herhaal Marc Claus se uitdrukking van vroeër die aand. “Juis,” Jurgen glimlag effens, “Claus is altyd waansinnig verlief op iemand. Ek was in daardie stadium ontsettend eensaam en homesick en disillusioned, maar selfs in daardie toestand het ek nie kans gesien vir Claus se aanslag en sy promiskuïteit nie. Ek was te veel produk van my agtergrond. Maar nie net dit nie … Ek … nee! Dit was nie vir my nie. En tot vandag toe nog kan hy nie begryp dat ’n snotneus soos ek uit agterlike Suid-Afrika hóm van alle mense van die hand kon wys nie. Eers dag hy dis my speletjie. Maar toe hy agterkom dit was nie so nie, was hy ontsettend vernederd, ja … en seergemaak. Dit was eg nooit my bedoeling om hom dít aan te doen nie, om hom te verneder nie, want daar sit ’n hele boel góéd in Claus, hoor!” “Ek het die gevoel gekry.” “Dit was vyf jaar gelede. Al die tyd nog het ek om daardie rede ’n waardige vriendskap met hom probeer volhou. Soos hetero’s ook vriendskappe soms kan volhou, al word die liefde van die een kant af nie beantwoord nie. Miskien was dit ook maar deel van my veldtog: ordentlik gay wees. Anyway, ons skryf redelik gereeld nog aan mekaar. Ek was ’n slag by hom in New York, hy kom altyd hier as hy in Duitsland is. Dit gebeur nie elke dag dat hy so uitbars nie. As hy dronk is wel. Miskien het ek hom vanaand ook aanleiding gegee …” Dan is dit stil tussen hulle. Dit reën steeds en die hond snork by Marc se voete.

Hy het ook gesê dat jy nie sonder rede by die Aidskliniek werk nie. Dié woorde hang tussen hulle, onuitgesproke, maar onafwendbaar. “Ses maande later het ek ’n jong man ontmoet. Tako. Tako van Koningsbrugge …” Daar lê ’n vreemd droewige trek om sy mond. “Hoe oud is jy?” vra hy onverwags. Marc skrik op toe hy besef die vraag is aan hom gerig. “Ek? Byna drie en twintig.” “Ek dag so. Hy was ook twee en twintig. ’n Egte Hollandse jongen. Blou oë, ligte hare, skraal. Argitekstudent.” Hy kyk af in sy skoot en draai die kat versigtig om sodat sy op haar rug kronkel en blitssnel na sy vingers vang met haar donker pootjies, oortjies plat getrek. “Ek het op hom verlief geraak soos nooit een keer tevore in my lewe nie. Ek het hom leer ken in ’n restaurant waar ek toe elke aand gesing en kitaar gespeel het. Daardie eerste aand het ek al elke ding waarin ek geglo het oorboord gegooi vir hom.” Hy kyk vir die eerste keer op na Marc. “Kan jy jou voorstel hoe ’n skok dit vir my was toe ek ná ’n paar weke moes agterkom dat hy allesbehalwe die onskuldige jong student was, die naïewe virgin, wat hy voorgegee het. Dat ek hoegenaamd nie sy eerste minnaar was nie. Inteendeel, hy was gewoon ’n deurwinterde homo. Maar ek kon hom nie daarvoor ophou liefhê nie … Ek glo nie dat enigiets sou kon maak dat ek kon ophou om hom lief te hê nie. Gek, hè, hoe dit is …” Dit reën nou driftig teen die groot raam aan die oorkant van die vertrek. Jurgen stoot sy bene koulik nader aan die verwarmer. “Ek weet eintlik nie wat my die reg gee om Claus se lewenstyl te veroordeel nie. Ek was ook waansinnig verlief. Ek was ook blind en doof. Maar dit het alles baie kort geduur. Skaars ses maande. Vroeg in ses en tagtig het hy siek geword. Met al my oplees oor Aids en met my mediese kennis, het ek dit onmiddellik geweet. Verby. Maar jy glo dit nie.” “Hoe begin dit eintlik?” vra Marc, opeens weer bewerig. Jurgen sug en stoot sy vingers skielik moeg deur sy hare. “Daar het eers die rare plekkies aan sy bene te voorskyn begin kom. Toe dit van geen enkele middel wou opklaar nie, is hy ten slotte na ’n dermatoloog en dié het hom reguit na die kliniek verwys. Ag, toe wou hy ook al vir ’n lang tyd nie meer eintlik eet nie. Nie veel energie gehad nie. Verskriklik gewig verloor. Nagsweet. Alles. Begin Oktober het hulle vasgestel dis Aids …”

“Hy moes dus al siek gewees het toe jy hom leer ken het.” “O ja. Hy was seropositief.” “Het jy dit geweet?” Jurgen skud sy kop langsaam. “Hy het dit nooit vir my gesê nie. En ek het hom ook nie gevra nie. Selfs ook nie toe ek bewys had van sy veelvuldige vroeëre verhoudings nie. Ek het nog die speletjie van sy onskuld en sy naïwiteit saam met hom bly speel. Ek was so verskriklik bang om hom te verloor, en hy wis dit … Alles wat Claus vanaand gesê het, is presies waar. Jy het nie verstand nie en jy kan nie oordeel nie. Of jy wil nie.” “Hoe het hy dan later die oorsprong van sy siekte aan jou verduidelik?” “Bloedoortappings ná ’n motorfietsongeluk. Absolute leuen.” Marc steek ’n sigaret aan. “Het jy hom opgepas?” Jurgen knik. “Maar nie vir lank nie, want einde Oktober het hy las van sy longe begin kry en moes hy in die kliniek opgeneem word. Dis hoe ek aanvanklik in F5 tereggekom het. Dit was vir my ondenkbaar om hom alleen daar te laat … en my drie jaar medies en my Nederlandse paspoort en my bereidwilligheid om te wérk …” Hy maak ’n gebaar met sy hande. “Nie veel mense is begerig om dáár te werk nie.” “En toe?” vra Marc met kwalik verborge ongeduld. “Kaposi in sy longe gevind. Hulle het hom toe op die veelgeroemde cystostaticakuur gesit. Ag … aanvanklik het dit nog gelyk of dit mag help, hy’t vir ’n paar weke huis toe gekom. Al sy hare het van die chemoterapie uitgeval … sy lang, byna wit hare …” ’n Ontsettende weemoed vertrek sy mond weer sodat hy sy lippe vasbyt en wegkyk. Ook Marc laat sy oë ontsteld sak. Asof hy iets aanvoel, kom die hond regop en lê sy swaar kop op Jurgen se bene. Dit neem ’n ruk voor hy weer verder praat. “Begin Desember is hy weer terug na die poli vir nog so ’n kuur. Dié keer was dit heeltemal vrugteloos. Hy was nie eens veertien dae by die huis nie. Direk ná Kersfees moes hy terug. Hy het so ontsettend pyn in sy longe gekry. Daarna het hy nie weer huis toe gekom nie. Hy het longontsteking gekry en die kaposi in sy longe het hand oor hand toegeneem. Ek het begin bid dat dit … moes verbykom … sy lyding was verskriklik om te sien. Sy familie, streng

gereformeerdes, het jare al min of meer hulle hande aan hom gewas. Ek was eintlik al wat daar nog was.” Hy laat sy gesig in sy hande sak. Marc sit daar magteloos by. Toe Jurgen weer opkyk, is sy oë rooi. “Hy was so verskriklik bang om dood te gaan. Ek het ure lank met hom oor God en die hemel sit en praat. Oor die liéfde van God in Jesus …” Marc dink meteens aan die twee mans wat hy vroeër die dag in die hospitaal gesien het. Dit laat hom ril. “Op die end het hy tog in ’n soort … vrede gegaan. Dankbaarheid dáárvoor het my ’n eed voor God laat sweer dat dit vir my die allerlaaste maal was …” Hy staan meteens op en stap oor die vertrek na die venster. Die hond is onmiddellik by hom. Hy stoot die raam oop en teug aan die ysige naglug. “Dit het ophou reën,” sê hy. “Sal ons Rubicon gou vir ’n stappie neem?” Marc kom wankelrig regop. Hy sien dat dit halfdrie is. “Dis goed.” “Trek vir jou iets aan, dis baie koud buite.” Hulle stap die steil, donker trappe af, die hond juigend voor hulle uit. Buite val die druppels swaar van die bome af op die nat sypaadjie. Hulle tree versigtig oor die groot poele. Dit ruik na deurweekte, dooie blare. Op die bruggie staan hulle ’n tyd lank in die grag en kyk. Die maan het vlugtig tussen die verbytrekkende wolke uitgekom en weerkaats spookagtig in die water. Hulle praat nie. Jurgen staan met sy arms koulik teen hom aan gevou en Marc sien hoe rilling op rilling deur hom trek. Die hond gaan haastig ruikend van een plek na die ander, sy neus laag op die grond. Terug bo in die woonkamer, haal Jurgen ’n bottel Klipdrift uit die kas en skink ’n stywe dop vir Marc in. “Drink dit,” sê hy toe dié aanvanklik sy kop skud, “jy sal anders nie aan die slaap raak nie. Daar was te veel dinge vir een dag vandag.” Toe Marc bedwelmd in sy bed lê, verbeel hy hom dat hy vaagweg iemand hoor sing. Hy sit regop en luister beter. Toe staan hy duiselig op, maak sy kamerdeur geruisloos oop en gaan skigtig die trap af na die laer verdieping. Jurgen sit op die grond met sy rug teen die bank, kop agteroor, kitaar in sy skoot, die snare heel saggies en pluk. Sy oë is toe en sy gesig blink van die trane. Hy sing iets op Nederlands wat Marc nie ken nie. Die gedempte lig van die lamp wat laag oor die koffietafel hang, flikker in die glas met brandewyn op die tafel. Die hond tjank effens. Hy sit met sy kop teen Jurgen se knieë. Die twee katte lê styf inmekaargerol op die rusbank agter hom en slaap.

Marc gaan so sag terug soos hy gekom het. Toe hy weer in sy bed lê, verkluimde lyf in die duvet vasgerol, vou die golwe van hartseer en brandewyn genadiglik te hewig oor hom. Sodat hy slaap voordat hy veel kan dink.

Vier

Dis ná nege toe hy die volgende oggend wakker skrik. Op die tafel in die woonkamer lê ’n nota van Jurgen. Hoop jy’t goed geslaap. Werk tot 15h00. Kry jou op Leidseplein 16h15. J. Hy’t heeltemal van dié afspraak vergeet. Die dag tot drie-uur slinger meteens tot in die oneindigheid voor hom uit. Hy loop na die raam en sien dat dit nogmaals reën. Nie soos die vorige aand so hewig nie, maar tog. ’n Pêrelagtige motreëntjie wat skyn te verdamp voordat dit die strate raak. Tog loop daar oral straaltjies water en kan hy die geute hoor roggel. Onder in die straat rommel die verkeer onafgebroke. Die katte hou hom stip dop vanuit hul lêplekke. Jurgen laat Rubicon gedurende die dag by ’n ou dame wat agter hom ’n straatvlak-woonstelletjie bewoon en dus oor ’n miniatuur-tuintjie beskik. Sy gaan wandel gereeld met die hond gedurende die dag wanneer hy werk. Dis ’n uitkoms vir hond en vrou. Marc loop doelloos in die vertrek rond. Hy kyk deur die lys besienswaardighede wat Jurgen vir hom opgestel het. Hy het geen trek in een van die dinge vandag nie. Hy voel mislik en troosteloos. Hy wil by sy ma wees en by sy huis. Maar toe hy lugbrief en pen uitgehaal het om vir haar te skrywe, verlaat dié energie hom ook. Hy besluit om tog maar die stad in te gaan. Terwyl hy sy windjekker in die kamer staan en aantrek, kom die gedagte vir die eerste keer by hom op. Eers verwerp hy dit verskrik. Maar dit verlaat hom nie ’n oomblik nie. Hy kam sy hare voor die spieël en kyk homself lank aan. Die ou bekende opwinding en vrees wat hy altyd as kind geken het as hy heimlik besluit om ’n ding te doen wat hy weet verkeerd is, het hy nou. Hy sien dit in sy oë lig. Hy kam sy hare klaar, trek sy leerbaadjie se kraag op. Sy maag roer ontsteld. Dit reën nie hard genoeg vir ’n sambreel nie, tog maak dit hom goed nat. Hy haal nie die trem nie, stap die hele pad tot in die middestad. Op die Dam sit hy ’n rukkie koud en verveeld na die vlamvreters en die duiwe en kyk. Free Mandela wat in rooi op die kleistene geverf was, is byna weggereën. Iemand het met groen Free De Klerk daaroor geskrywe.

Wanneer dit te koud word, gaan hy een van die knus kafeetjies binne. Hy voel egter nie honger nie. Hy drink drie biere en rook vyf sigarette tot hy daar mislik en lighoofdig van word. Toe staan hy meteens op en stap direk na die raam waar die Jamaikaan sit. Dit neem haar nie lank om hom te herken nie. Die glimlag verbreed op haar donker gesig. Sy lig haar hande en skouers vraend op. Hy knik en voel die bloed in sy ore donder. Sy staan onmiddellik op om hom binne te laat. Sy hande sweet terwyl hy die smal donker trap agter haar uitklim. Die bedompige reuk van kos wat vlakby in veel olie gebraai word, mure en hout wat muf, en ou lug kom na hom toe. Hy haal paniekerig dieper asem. Toe hulle bo is, draai die vrou na hom toe. Hy merk nou eers dat sy ’n syerige japon met Japannese motief bedruk aangetrek het oor die skamele onderklere waarmee sy in die lokhokkie te sien was. Haar donker vel gloei effens teen die dieprooi blink stof. Sy meet hom met haar swart oë en die glimlag om haar mond versag. “Eerste keer?” Sy praat Nederlands heeltemal sonder aksent. Hy bloos ontset. Knik toe. Haar glimlag verdiep. “Spesiale prys dan, hoor.” Sy noem die bedrag. Minder as wat hy verwag het. Hy frommel dit lomp uit sy beursie en sy moet vir hom kleingeld uit haar kas gaan haal. Dan trek sy die vuil, wit gordyne teen die gragtevenster toe sodat nog net die skadu’s van die yl bome daarteen val. Dit voel asof sy maag omdraai soos in die eerste ure toe hy op die skip was. Hy sien die plakpapier teen die mure, oud en hier en daar geskeur, vetterig van ou stof. Daar’s ’n geraamde portretjie van Madonna en Kind, albei met glinsterende stralekranse en appelrooi wange. Uit die dak hang ’n kaal vliegbemiste gloeilampie waarteen hy met die inkom al sy kop gestamp het. Die smal houtkateltjie het style bo en onder, en oor die dun matrassie is ’n goedkoop Indiese blinkdraaddeken gedrapeer. Die vuil kussing vertoon bulterig. Toe sy praat, skrik hy hewig. “Sal ek jou uitklee, jongen?” Hy knik onseker, maar haar hande is vriendelik en liefkosend sodat hy daar ’n ereksie van kry. Sy asem brand teen sy lippe. Hy du haar lomp na die bed, maar sy skud haar kop en toe eers sien hy die kondoom in haar hand wat sy na hom

uithou. Maar hy is so onwennig en sy hande bewe so allerverskrikliks dat hy niks regkry nie. Sy moet dit vir hom doen. Daarna laat sy toe dat hy haar agteroor op die bedjie stoot en hy sak op haar neer. Raak al gou weg in haar gul, warm lyf. Hy ruik haar harde swart hare, haar sweet en soet reukwater en die matras. Hy voel haar heupe, haar sterk bene, haar sagte, groot borste soos kussings teen hom aan. Sy liggaam beweeg heeltemal buite-om sy verstand. Hy voel asof hy daar weinig beheer oor het. Hy hoor sy eie harde asemhaling. Maar hy bereik tog nie ’n orgasme nie. Dit voel vir hom asof dit alles so verskriklik lank duur. Sweet loop uit sy oksels oor sy bors af. Sy keel pyn. Maar sy lyf bly voortbeur soos ’n opgewonde dier. Hy sien hoe sy op die hardtikkende wekker voor die bed kyk. “Ek kan nog nie,” pleit hy moeisaam, “moenie weggaan nie.” Hy sien haar groot wit tande toe sy lag. “Dit kom allemaal voormekaar, jongen. Gaan maar deur, ek help jou straks.” Sy help hom en dis asof sy verstand uit sy kop loskom en iewers bo hom teen die dak duisel. Hoër en hoër. Toe hy kom, weet hy nie dat die geluide wat hy hoor uit sy eie mond kom nie. Hy beur hygend agteroor en voel hoe sy vingers in haar bo-arms keep. Sy kerm effens, maar sy bly stil lê. Hy syg weer teen haar neer en voel hoe hulle sweet op sy gesig en in sy hare vermeng. Sy neus brand en hy besef beskaamd dat hy ook gehuil het. Sy praat vertroostend met hom. Sagte geluidjies maak sy en werk haar vingers in sy klam hare. “Ek sal dubbel betaal,” hyg hy, “vir die ekstra tyd.” Sy lag. “Ja, hoor.” Maar sy hou sy kop styf teen haar vas tot hy weer egaliger asemhaal. “Dankie,” prewel hy toe hy weer regop oor haar kan kom. Sy glimlag. “Jy maak dit wel, jongen.” Sy bly agter hom staan terwyl hy hom aantrek. Hy sukkel om alles so vinnig moontlik aan te kry. Staan die hele tyd met sy rug na haar toe gedraai. Toe hy sy windjekker aantrek, voel hy vinnig of sy beursie nog daarin sit. Dié’s veilig. Hy kyk haar nie weer vol aan toe hy weggaan nie. Sy is besig om die vuil gordyne voor die venster weg te trek.

Buite hap hy dankbaar na die skoner lug en word meteens so doodnaar dat hy ’n oomblik lank vrees hy gaan in die straat opbring. Sweet slaan op sy gesig uit. Hy sluk paniekerig en ná ’n paar oomblikke hou die gesuis in sy ore op. Die koel reën val teen sy gesig en hy voel wonderlik verlig. Hy lag toe ’n meisie met ’n fiets op die sypaadjie teen hom vasry. Hy gaan ’n stewige maaltyd op die Leidseplein eet solank hy vir Jurgen wag. Die straat dreun en toeter om hom. Hy voel hom daar deel van. Hy koop ’n koerant en lees dit hartstogtelik. Hy waag dit nie om alleen met sy gedagtes om te gaan nie. Toe Jurgen aankom, drink hulle nog ’n keer koffie. Dié kyk hom ondersoekend aan. “Wat het jy alles vandag gedoen?” “Niks besonders nie,” lieg hy vlug. “Laat geslaap en toe bietjie rondgeloop.” “Gaan jy môre na jou ouma toe?” Hy kyk Jurgen verdwaas aan. “Môre?” “Dis Donderdag vandag.” “Is dit? Hel, ek het dit nie besef nie. Ja. Ja, natuurlik.” “Ek het gedink om volgende week verlof te neem, dan kan ons, as jy wil, so ’n klein toertjie die binneland in maak. Jy kan nie net in Amsterdam bly vassit nie.” “Dit sal fantasties wees!” roep hy bly. “Kan jy dit doen?” Jurgen sug. “Anders sou ek dit tog nie voorgestel het nie, man!” Hulle besluit om na ’n vroegaandfilm te gaan en nie te laat te gaan slaap nie.

Vyf

Dit het middel April geword en sommige dae is daar duidelike tekens van die voorjaar. Hulle gaan vroeg op ’n Dinsdagmôre weg. Die eerste dag ry hulle van Amsterdam rigting Ijselmeer, Monnickedam, Marken, Volendam, Hoorn, tot by Enkhuizen. Jurgen is opgelug toe hy sien hoe Marc dit geniet. Hy merk geamuseerd dat hy minder selfbewus begin optree. Hy probeer dit so onopsigtelik moontlik aanmoedig. Van Enkhuizen af gaan hulle weer oor die polder deur Flevoland terug om uiteindelik teen donker sat en koud in Harderwijk uit te kom. Hulle kry slaapplek in ’n knus solderkamertjie van ’n ou dame wat Jurgen ken. Moeder van een van sy pasiënte wat die vorige jaar oorlede is. Sy sit hulle sop en ’n verskeidenheid boterhamme voor en gesels opgewonde tot laat met hulle. Soos sy ouma is sy opvallend op die hoogte van alles wat in die wêreld aangaan en kwetter sy onafgebroke. Bly dat haar eensaamheid onderbreek is. Jurgen grap met haar en luister met groot aandag na al haar verhale. Of dit sy eie ouma is. Daar staan twee netjiese enkelbedjies naas mekaar in die beperkte ruimte van die skuins dakkamertjie. Marc word daar ’n bietjie senuagtig van toe hulle alleen is. Hulle het nog nie tevore so digby mekaar moes slaap nie. Hy doen sy bes om sy ongemaklikheid weg te steek. Tog kom Jurgen dit agter. “Jy hoef nie bang te wees nie,” sê hy sonder verleentheid. Marc val hom onmiddellik hewig protesterend in die rede, maar Jurgen bly besadig. “Ek het jou nie by my genooi om enige ander rede as dat jy Afrikaner en verlore in Amsterdam was nie. Oor jou situasie iets van my eie geëggo het. Jy kan gerus wees.” Marc is vuurwarm van ontsteltenis. “Ek het dit nie vir ’n oomblik gedink nie, ek sweer!”

Jurgen skud sy kop. “Nee, maar ná al die dinge wat jy nou weet, is dit net maar natuurlik dat jy ongemaklik kan voel. Een van die redes waarom ek op hierdie uitstappie besluit het, was omdat ek dink dat jy nie Nederland toe gekom het om in die lug te hang nie. Maar om dinge uit jou sisteem te kry en te verwerk. Om te praat. Ek sou jou daarmee wou help as ek kan,” sê hy eenvoudig. “Dankie.” Marc se keel is so toegewurg dat hy niks meer uitkry nie. “Ons noem dit ’n reisie ter wille van die terapie.” Jurgen grinnik, maar Marc voel aan dat hy nie so ontspanne is as wat hy trag voor te gee nie. “Wie weet is my volgende studiepoging die sielkunde. Kom ons loop slaap, ek dink dat ek jou te veel vir een dag laat sien het. Mens kan net soveel inneem en nie meer nie.” Marc slaap diep en sonder om te droom, maar Jurgen bly lank nog wakker lê. Teen die môre, terwyl albei nog slaap, begin die laaste sneeu van die winter val en stapel dit sag teen die rame op. Dis ’n wondermooie gesig wat hulle begroet toe hulle met ligword deur die skuins venster na buite kyk. Die dag word helder. Al lê die sneeu nog in die skaduplekke wit teen die swart boomstamme opgehoop. Jurgen het ’n interessante roete vir dié dag gekies. Hulle ry al langs die skilderagtige binneweggies noordoos in die rigting van die Duitse grens. Apeldoorn, Deventer, Almelo, Hengelo, Enschede. Die land is vir Marc soos ’n prenteboek. Hoe verder hulle gaan, hoe minder het dit gesneeu. Dié deel van die land is minder digbevolk as die res. Daar is heelwat staatsbosse. Marc is veral gefassineer deur die dik lae droë blare wat onder die bome lê. Sodat Jurgen stilhou vir hulle om uit te klim. Marc loop begeesterd tussen die blare en die kaal, swart boomstamme in. Die lig syfer deur die dun takke. Hy ruik die son op die verrottende blare waarin hy tot aan sy knieë staan. Hy tel hande vol daarvan op, vermolm dit tussen sy vingers en snuif die geur daarvan op. Hy sien in die onderste, meer beskermde takke van die bome tekens van die eerste klein botsels. “Liewe Here, dis mooi!” roep hy en sy stem dra yl deur die bos. “Ek wens ek kan dit skilder.” “Neem dan foto’s en gebruik dit later.” Jurgen staan hom en dophou. Hy is ontroerd deur Marc se gefassineerdheid, maar hy lag. Hy wag met groot geduld

dat Marc besluit uit watter hoek hy ’n foto wil neem om iets van die atmosfeer vas te vang. Hy merk dat Marc die ganse môre nog geen enkele sigaret gerook het nie. Toe Marc by hom terugkom, gloei sy gesig van koue en van opwinding. “Ek raak altyd meer verwonderd oor bome. Weet jy hoe mooi die knoetserige winterbome in Parys vir my was?” Jurgen bly met sy rug teen ’n stomp geleun staan toe Marc wil verbystap. “Jy moenie die vergissing maak om te aanvaar dat oor jy sensitief vir skoonheid is, jy noodwendig gay moet wees nie …” Marc skrik merkbaar. Hy maak met bewerige vingers die kamerasak toe en kyk nie na Jurgen nie. “Hoekom sê jy so iets?” “Ek is tog nie verkeerd as ek dink jy sukkel om te weet wat dit presies met jou is nie …?” Marc buk in die blaremat om sy gesig te verberg en skep ’n handvol op. “Nee, jy is nie,” sê hy gedemp. “Al wat ek probeer sê, is dat jy nie moet vergeet dat jy ook kunstenaar is nie, en dit maak jou al veel ontvankliker as die gewone mens. Maar nie noodwendig gay nie.” “Hoekom sê jy ek is ’n kunstenaar?” “Ag, kom, Marc, wat is jy dan?” Maar Marc trek net sy skouers op. “Dis simpel om kwasi-nederig te wees.” Jurgen is ergerlik. “Die goed wat jy my laat sien het, is vér bo gemiddeld goed. Selfs ék kon dit sien. Dis ’n sonde dat jy so min daarmee doen.” “Wie’s jy om te praat?” vra Marc en kom regop. Hy slaan die blare van sy broek af. “Ek het nie jou besondere begaafdhede nie.” Jurgen lag skeef. “Is jy kwasi-nederig?”

Hulle lag toe hulle terugstap motor toe. Jurgen sien hoe Marc ’n blaar optel en in sy hempsak steek. Versigtig om die tenger ding nie te breek nie. Hulle hou nog baiemaal stil. Sodat Marc ou boere-opstalle kan bekyk, water uit ’n stroom kan drink, weer ’n keer die blare in kan loop. Op ’n plek lê ’n haas in die pad doodgery. Marc trek sy asem met so ’n skerp geluid in dat Jurgen van skrik byna beheer oor die motor verloor. “Wat is dit?” “Stop!” roep Marc. Jurgen bring die motor oorhaastig tot stilstand. “Wat is dit?” vra hy weer. Marc is al half by die deur uit. “Daar lê ’n haas agter in die pad. Ek wil sien of hy nie nog lewe nie.” “Hy’t nie ’n kans nie, Marc!” roep Jurgen hom agterna toe hy aan sy kant uitklim. “Dink jy nie ek het hom ook gesien nie? Hy’s mórsdood.” Hy kom by Marc waar hy by die diertjie sit en oor sy sagte pels voel. Daar’s nie ’n merk aan hom nie en Jurgen voel dat hy nog warm is. “Kom uit die pad uit, Marc,” sê hy stil. “Jy sal hier raakgery word.” “Dalk is hy net bewusteloos.” Jurgen skud sy kop. “Nee. Hy’s dood. Sy nek is gebreek. Teen die motor vasgehardloop.” Marc bly onseker op sy hurke sit. “Hy’s dood, Marc, ek het al vantevore by hulle stilgehou. Kom.” Marc lig die haas versigtig op. Nou eers sien hulle die bebloede kant van die grys koppie.. Marc dra hom tussen die bome in. Hy huiwer ’n oomblik onseker, toe bedek hy hom met die blare. “Ek kan hom nie daar laat lê tot die motors hom in die teer in weggery het nie.” Hy kyk op na Jurgen. “Ek weet.” Jurgen neem hom aan die arm. “Kom.”

Teen skemer kom hulle weer terug na Amersfoort waar Jurgen ’n vriend het wat ’n paar weke lank in die buiteland is en in wie se woonstel hulle kan oorslaap.

Eers gaan hulle in ’n restaurantjie kos soek. “Wat laat jou dink dat jy gay is?” vra Jurgen sonder skroom terwyl hulle vir hul kos sit en wag. “Wat laat jou so dink?” Marc sit sy vurk se nek en reguit buig. Hy dink hoe so ’n vraag hom ’n skrale paar weke gelede nog sou ontsenu het. Nou voel hy net maar onseker oor waar om te begin. “Verskillende dinge …” sê hy. “Soos wat?” Hy sit sy vurk neer, maar tel dit weer op en begin dit met sy papierservet blink vryf. Hy kyk Jurgen nie aan nie. “Vir die begin was my pa homoseksueel …” “Weet jy seker?” “Hemel, Jurgen …” “Wil jy daaroor praat?” “Ek wil …” sê hy half onhoorbaar en bly die vurk vryf. Dit irriteer Jurgen, maar hy laat dit nie merk nie. “Dan kan jy dit mos maar vir my vertel soos ek nou die aand vir jou vertel het. Dis bleddie onnosel om daarop te sit en broei!” Marc kyk verbaas op oor die skielike heftigheid, maar toe Jurgen glimlag, begin hy meteens praat. “My pa was ’n Nederlander. Hy het my ma in Nederland leer ken toe sy hier studeer het en met haar Suid-Afrika toe gegaan. Hy was later kunsdosent op Stellenbosch. Sy’t illustrasiewerk gedoen.” “Jy kóm dus uit ’n kunsopset.” “Nogal. My ma het eers ná my geboorte besef hy’s gay. Ek dink hy het dit al voor hulle getroud is op ’n manier aan haar probeer verduidelik, maar sy wou of kon dit nie aanvaar nie. Mens sou dit ook nooit kon dink as jy hom so gesien het nie. Hy was op geen manier verwyf nie.” “Wanneer het jyself dit agtergekom?”

“Ag, baie later eers. Hy’t nog ’n tyd lank ná my geboorte by haar gebly. In fact, ek dink hy was ontsettend lief vir haar. Al die tyd. Maar toe ek omtrent nege was, is hulle geskei. Ek glo nie sy’t meer vir die set-up kans gesien nie. Ek kan absoluut niks onthou nie en sy het ook nooit iets gesê nie, maar ek veronderstel daar was seker maar verhoudings met mans. Hoe ook al, hy’s weg van ons af Grahamstad toe. Ons het hom nog baie gereeld gesien en hy was ’n stuk meer ontspanne ná die egskeiding. Selfs ek kon dit sien. Maar hy het altyd na óns toe gekom, hy wou nooit dat ek by hóm gaan kuier nie. Nou besef ek hy moet met ’n ander man saamgewoon het. Toe het ek daar niks van verstaan nie, dit het my net verskriklik deurmekaar gemaak. Ek kon byvoorbeeld nooit verstaan waarom hulle in die eerste plek geskei het nie. Want ek het gewéét dat hulle lief is vir mekaar.” “Het jy jou ma nooit daaroor gevra nie?” “Ek het …” Hy frons in ’n poging om haar presiese reaksie te verstaan. “Maar sy was altyd so dig soos ’n oester daaroor.” “Sy het waarskynlik gehoop as sy dit doodswyg, is die kanse die beste dat jy nie in dieselfde rigting gaan nie.” Marc knik heftig. “Ja! Ek weet nou dis presies hoe dit was. Maar dit was heeltemal die verkeerde ding om te doen. As sy maar met my gepraat het, sou dit nie in my gedagtes so ’n ding geword het nie.” “Jy kan haar nie kwalik neem nie …” “Ek neem haar ook nie kwalik nie!” val Marc hom in die rede. “Ek sal haar nooit vir iets kwalik neem nie. Maar dit het die saak net meer beduiwel as enigiets anders.” “Hoe’t jy dit dan agtergekom?” “Hy het selfmoord gepleeg toe ek sestien was. Dit was die verskriklikste ding wat ooit met my gebeur het. Hy het dit in die week ná die Pase gedoen, net ná hy die naweek by ons was. Dit was …” Hy draai sy kop heen en weer soos iemand wat benoud is en na asem soek. “Ek kon dit nie begryp nie. As ek daar nog ’n rede voor kon sien. Of as ek ’n idee gehad het dat hy dit gaan doen. Of waarom hy dit gedoen het. Maar ek is totaal in die duister gehou. Al wat ek geweet het, was dat ek en hy die naweek die beste tye ooit saam gehad het. Drie dae later

skiet hy homself …” “Het jou ma ’n verduideliking daarvoor gehad?” Marc kyk Jurgen verdwaas aan asof hy nie snap wat hy vra nie. “Het sy gesê wat sy dink waarom hy dit kon gedoen het?” “Ek weet nie meer nie. Ek glo nie. Sy was ook heeltemal buite haarself. Dit kon ek ook nie verstaan nie, ek bedoel, haar verskriklike verdriet. Sy’t van hom geskei, maar sy dood het haar byna haar verstand laat verloor …” Hy sit die papierservet metodies in blokkies en skeur, maar dit lyk nie of hy dit weet nie. “Sy het my eers meer as ’n jaar later die brief wat hy vir my in hare nagelaat het, laat sien. As sy dit tóé maar gedoen het, sou ek dalk deur minder hel gegaan het.” “Hoekom het sy dit tóé vir jou gegee?” “Ag …” Hy kyk hulpsoekend om hom rond. “Dis ook nog ’n hele storie.” “Maak nie saak nie.” Marc sug. “Toe ek in my matriekjaar was, het hulle gereken dat ek te gevorderd was vir die gewone klasse van die kunsskool op Stellenbosch …” Hy wag tot die kelnerin die kos voor hulle neersit, maar hy dink nie dadelik daaraan om te begin eet nie. Hy formuleer sy verhaal. Daar lê ’n diep keep tussen sy oë. “Simon, een van die kunsonderwysers by die kunsskool, het toe vir my by sy ateljee saam met ’n ander student van die universiteit begin klas gee.” “Jou kos word koud,” sê Jurgen sag. Marc begin eet, maar ná ’n rukkie sit hy sy mes en vurk weer neer. “Dit was vir my … ek dink die eerste vryword van my as mens daar in Simon se ateljee. Ek het dinge leer ken wat ek nie eens geweet het bestaan nie. ’n Heel nuwe wêreld het vir my oopgegaan. Ek het ook my kuns leer hanteer en, ja, waardeer …” Hy eet ingedagte ’n stukkie. “Jy kan dink dat ek soveel tyd as moontlik daar deurgebring het. Minimum ander skoolwerk gedoen. Ek kon maar nie verstaan dat my ma so verskriklik ontsteld dáároor moes wees nie. Ek was maar altyd lui gewees wat die akademie betref.” “Was hy gay?”

“Wie?” vra Marc verstrooid asof hy nie weet waarom dit gaan nie. “Dié Simon.” “Nee. Nee, ek glo nie. Nee, hy was nie. Hy het saam met die ander man met wie hy gewerk het, gebly in ’n huisie buite Stellenbosch. By Blaauwklippen, weet jy?” Daar kom ’n groot verlange in Jurgen se stem. “Presies.” “Hy het saam met Rik daar gebly …” Marc sit stil voor hom en uitkyk. “En dié?” por Jurgen ná ’n rukkie versigtig. Hy skrik terug. “Ek kom daarby.” “Jy moet eet, Marc.” Hy eet sy bord leeg en gooi ingedagte suiker in sy koffie. “Ek neem so lank om by my punt te kom. My ma was opgewerk elke keer as ek laat van Simon-hulle af teruggekom het. Onnatuurlik ontsteld, dag ek tóé al. Ek kon nie begryp wat dit met haar was nie …” Hy sug weer. “Maar daar was so baie dinge waaroor ek in die duister was dat ek dit nie eens probeer verklaar het nie.” “Hoe het jy uiteindelik agtergekom jou pa was gay?” probeer Jurgen hom weer op die spoor bring. “O ja,” skrik hy op en begin sy koffie drink. “Ek het daar by Simon en Rik in die ateljee my eerste naakmodel geskilder.” Jurgen sien hoe sy hande bewe toe hy ’n sigaret aansteek. “Dit was ’n ongelooflik vreemde gewaarwording vir my die eerste keer. Ek weet nie of ek dit vir jou kan verduidelik hóé beskermd my ma my grootgemaak het nie ten spyte van die dinge van my pa. Dis moeilik om te glo as ek nou daaraan terugdink. En oor ek vir haar verantwoordelik gevoel het en ek al was wat sy oorgehad het, het ek dit maar toegelaat. Behalwe my kuns het ek tóg nie juis veel sosiale behoeftes gehad nie … Kan jy dit verstaan?” “Sal ek nie weet nie! Dink jy waaragtig dat ek dit nie sal verstaan nie?” Marc skud sy kop. “Ek het vergeet van jou …” sê hy sag.

“Ons hoor niks, ons sien niks, ons sê niks!” Maar Jurgen bedaar byna meteens weer. “Sorry, jy was van die naakskildery aan die vertel.” “Ja,” sê Marc. “Daar het ek vir die eerste keer ’n naakte mens moes skilder. Ek vergeet dit nooit nie …” Hy stut sy kop met sy hand en kyk langs Jurgen verby. “Sy’t op ’n kombuisstoel gesit, die meisie, een been oor die ander gekruis, kop gelig. Die son het skuins oor haar geval. Agter haar deur die venster het ek die Pieke kon sien en die baie kleure van die herfsbome in die tuin. Daar was die tekstuur van haar vel in die lig. Haar borste. Ek kon sien hoe sy in- en uitasem. Die Here weet, so mooi het ek geen ding tevore gesien nie.” Daar kom trane in sy oë en hy vryf oor sy mond. “Eers kon ek glad nie teken nie. Ek het so vreeslik gesweet. Onder my arms en teen my rug af en in my hare. Rik was daar by my. My eerste paar pogings met die houtskool was hopeloos. Ek was verstom, die perfekte lyne, die lig, die skaduwee, die komposisie. Dit was asof ek dit nooit tevore só gesien het nie.” Hy vee oor sy oë. “Dit was vir my onbeskryflik mooi. Maar dit was ook verkeerd dat ’n naakte vroueliggaam vir my so mooi was. Ek het geweet ek behoort nie ’n vrou so te sien nie … En tog was dit asof ek nooit nader aan God gekom het as op daardie oomblik nie. Ek was so gekonfronteer met die ongelooflike volmaaktheid van sy skepping. Ek wonder wat sou gebeur het as Rik nie daar was nie …” “Waarom sê jy dit?” “Die vorige dag het hy lank met my gepraat. Toe ek so angstig was oor die vooruitsig van ’n naakmodel. Hy het my probeer help om my enersydse preutsheid en andersinse verlange na vryheid te versoen. Dit het ons ontsettend na aan mekaar gebring. Sy pa was ook ’n Nederlander, ook ’n kunstenaar wat, ná hy van sy ma geskei is, teruggekom het Amsterdam toe en hom uiteindelik hier dood gedrink het. Dié dag toe ek so gesukkel het om op slag te kom, het hy by my kom staan en my herinner dat Shakespeare in Hamlet gesê het: ‘There is nothing either good or bad, but thinking makes it so’.” Jurgen knik, maar hy sê niks. “Uiteindelik het ek haar tog kon teken … Ek was so moeg daarna, asof ek ’n stuk harde liggaamlike werk gedoen het. Rik het saam met my buitetoe gestap na my fiets toe. ‘Daar’s houtskool aan jou gesig,’ het hy gesê en dit met sy duim afgevee. Ek het getroos gevoel asof ek … by hom behoort.”

Hy het nie eens gehoor dat Jurgen nog koffie bestel het nie. Toe die meisie dit voor hulle neersit, vou hy sy hande koulik om die koppie. “Jy kan jou voorstel in watter dwaal ek laat die middag by die huis aangekom het.” Jurgen knik weer en stoot die suiker na hom toe, maar hy merk dit nie. Hy roer sy suikerlose koffie stadig om en om. “Ek kon nie vir my ma verduidelik waarom ek in so ’n toestand en so laat was nie. Ek wou nie vir haar sê dat ons daar naakmodelle skilder nie. Ek was bang sy sou my nie weer laat gaan nie. Eers toe sy histeries aanhou oor Simon! Simon! Simon! het ek ’n lig begin sien. Het ek aan myself erken wat ek seker al baie jare in my onderbewussyn toegemessel bewaar het. Dat my pa homoseksueel was. Gay. Dat sy bang was dieselfde was besig om met my te gebeur. Vandaar Simon. Ek het haar reguit gevra oor my pa en toe was sy vir die eerste keer met my eerlik. Hel, dit was nogtans ’n skok.” Hy kyk na Jurgen wat langsaam knik. “Sy het toe ook vir my die briewe gegee wat hulle destyds by hom gekry het. Die een vir haar en die een vir my. Daarin het hy geskrywe dat hy sy lewe neem oor hy my nie meer in die oë kon kyk nie …” “Liewe Here!” fluister Jurgen ontset. “Dit was ’n langerige brief. Hy het verduidelik hoe dit met hom was. Hoe lief hy my gehad het. Hoe lief hy my ma gehad het. Hoe lief hy sy minnaar van al die jare na, en voor, die egskeiding gehad het. Dat hy eenvoudig nie meer met die dinge kon saamleef nie. Maar veral dat die vorige naweek saam met my hom finaal laat besef het ’n mens soos hy het geen reg om te lewe nie …” “En dit het jou laat dink jy is eintlik skuldig aan sy dood?” “… Ja. ’n Tyd lank altans.” “God alleen weet wat ons mekaar aandoen!” “Die aand ná my ma uiteindelik aan die slaap geraak het, het ek deur die venster geklim en na Rik toe gery met my fiets. Ek het ure lank by hom gesit. Hy het my laat praat tot ek later self ’n patroon in alles kon sien kom. Hy was ’n gelowige … Toe ek terugry huis toe, was dit al diep in die nag en ek onthou dat ek gedink het: op hóm kan ek my werp as dit uiteindelik alles te veel vir my word. Al moet dit ook wees dat ek hom liefkry soos ’n man ’n man nie moet liefhê nie.” Jurgen gooi suiker in Marc se koffie waarvan hy lank weer vergeet het en dié

keer drink hy dit sonder om dit te roer. “Hy het my dié nag geleer om nie weg te hardloop van wie en wat my pa was nie. Om te besef dat dit nie gemaak het dat ek hom minder liefhet nie, want hy was ’n unieke mens. Dat sy selfmoord nie lafhartig was nie, maar dat hy nie ’n ander uitweg kon sien nie. Ek dink dat ek Rik dié nag liefgekry het. Maar dit was nie vir lank beskore nie, want hy het minder as ’n maand later verongeluk.” “Ag nee, God, tog!” Marc het nog ’n servet uit die glashouer getrek en hy sit dit stadig in fyn repies en skeur. “Met sy motorfiets op pad huis toe van die kunsskool af. Ek en die ander student wat saam met my daar klasgeloop het, Nicola, het dié middag vir hom en Simon by die ateljee sit en wag. Dit was die laaste dag van die winterkwartaal, die volgende dag sou ons almal met vakansie weggaan. Dit was koud. Ek onthou hoe blou en vol reën die wolke was …” Hy bly stil en sluk. “Stellenbosch …” knik Jurgen asof hy dit alles self beleef. “Ek en Nicola het ’n uur lank vir hulle gewag. Ons het later besef iets moet gebeur het, maar ons wis nie wat ons moes doen nie. Ons het later maar in die laaste bietjie son op die dik laag blare gaan sit. Die huis het te klein vir ons vrees geword. Toe het ons Simon se motor met die grootpad langs sien kom en voor die houthuis stilhou. Hy het alleen uitgeklim en blind om hom rondgekyk tot hy ons na hom hoor roep het. Ek onthou die son teen die kant van sy gesig toe hy na ons toe aangekom het. Ons het versteen bly sit …” Marc sluk moeilik. “Sy skoene was vol modder en daar was donker vlekke aan sy broek. Ek weet nog die verskriklike sekerheid in my dat dit Rik was nog voor hy iets gesê het. Toe het hy ons van die ongeluk vertel. Rik het net agter sy motor met sy motorfiets gery. Hy het in sy truspieëltjie gesien hoe ’n motor uit ’n systraat hom tref. Rik het nog geleef toe hy by hom kom, maar hy was dood voor die ambulans gekom het. Simon het hom daar sit en vashou. Daarvan was die donker vlekke aan sy broek.” Jurgen bly heel stil sit, hy weet van geen manier om dit vir Marc draagliker te maak nie, maar hy weet dat hy dit móét vertel. “Ná Rik dood is, het ek baie geheg geraak aan Nicola. Ek het vir myself probeer sin maak uit die dinge wat God oor my laat kom het. Ek het gedink miskien was dit sy manier om my te laat insien dat so ’n liefde vir ’n ander man verkeerd was.

Dit was nogtans swaar om te probeer aanvaar dat Rik met sy lewe daarvoor moes betaal terwyl ék vrygekom het. Nie te twyfel dat Hy weet wat Hy doen nie. Dus het ek my so goed as ek kon aan Nicola geheg.” Marc tel sy leë koppie op en bring dit na sy lippe, sit dit toe weer neer. “Dit was dieselfde tyd dat daar ook weer ’n man in my ma se lewe gekom het. Dit was ook nie vir my maklik nie. Nie ná al die tyd wat ons alleen bymekaar was nie. Ongelukkig het ek wat Nicola as troos aangebied het, vir liefde aangesien. Maar ek was so blind, ek wóú glo dat dit God se wil was. Dié verhouding. In werklikheid was dit heeltemal nie eens ’n verhouding nie. Ek moes van beter geweet het, maar ek het eerlik nie. Dit was vir my ’n ontsettende skok toe ek op ’n dag van aangesig tot aangesig gekom het met die feit dat daar ’n seksuele verhouding tussen haar en Simon was. Dat sy naak vir hom geposeer het.” “Ag,” sê Jurgen radeloos, “hoe het jy dit alles kon oorleef?” “Ek kon dit nie verwerk nie, daarom het ek eenvoudig besluit dat God nie wou hê dat daar iémand anders in my lewe moes wees as Hyself nie …” “Liewe Marc …!” sê Jurgen skaars bo ’n fluistering. “Ook dat ’n mens ’n vrou met jou … diepste gevoelens nie kan vertrou nie.” Marc kyk na hom en sy oë is byna heeltemal swart. “Ek kan dit verstaan. Enige mens sou dit kon dink, Marc.” Marc pak die servetrepies versigtig op ’n hopie in die asbakkie. Toe steek hy ’n sigaret aan en trek die rook rukkerig in sy longe. Hy sê niks meer nie.

Lank nadat Marc die aand aan die slaap geraak het, lê Jurgen nog helder wakker. Die dag se verloop bly deur sy gedagtes draai. Hy voel swak en moeg en sweterig, maar later staan hy tog op, versigtig om Marc nie wakker te maak nie, en stap tot by sy bed. Hy staan lank op hom en afkyk. In die lig van die straat wat deur die groot raam val, sien hy sy lang donker hare, die digte wimpers, die gevoelige mond. Hy kyk na die skraal hand wat die kant van die kussing vashou en die fyngebeende pols. Hy verlang om hom aan te raak toe flarde van die aand se gesprek weer na hom terugkom. Maar hy doen dit nie.

Ses

Die volgende môre reën dit weer. Maar sagweg. Die lug is pêrelgrys. Sodat alles in skerper kleure daaruit te voorskyn kom. Dit bly ellendig koud. Hulle ry weer met binneweggies langs. Rustig uit die pad van die druk en vinnige verkeer op die deurpaaie. Die motortjie se verwarmingstelsel is ook nie meer so effektief nie sodat hulle langsamerhand versteen raak van die koue. Hulle ry oor ’s-Hertogenbosch suidwaarts na Eindhoven. Daarvandaan na Breda en uiteindelik na Dordrecht waar Jurgen ’n oornagplek by ’n vriend het. Later hou die reën op en kom die son soms triestig te voorskyn. Teen middagete is dit droog. Sodat hulle brood en rookwors koop, saam met ’n bottel slegte wyn, en langs die pad tussen die bome sit en eet. Marc neem met groot omsigtigheid nog ’n paar foto’s en krap haastig aantekeninge oor kleur en tekstuur. Hy raak begeesterd deur die eerste meulens wat hulle sien. Vir Jurgen wat hom dophou, is dit asof hy die mooie land opnuut ervaar Laatmiddag drink hulle bier in ’n eeue oue kroegie in Breda. Daar knetter ’n lekker vuur in die haard en die manne wat ná werk kom drink, praat die plek so warm dat die wasemtrane teen die ruite hang. Die vorige aand se uitpraat het Marc duidelik goed gedoen. Hy is vrymoediger. Sonder sy gewone terughoudendheid vra hy nou vir Jurgen: “Ek het gisteraand so baie gepraat dat jy nie veel kon sê nie …” Jurgen glimlag. “Dit maak nie saak nie.” “Maar jy, op watter punt het jy geweet dat jy anders is?” “Ek weet nie of dit op ’n spesifieke punt was nie. Dit was maar soos ’n son wat langsaam opkom en in ’n stadium besef jy net dis dag … Nou, dág …” Hy grim flou. “Dink jy ’n mens word so gebore, Jurg?”

“Ek wil vir jou ja sê, maar dan sal ek ook nie regtig heeltemal eerlik wees nie. Ek dink nie dis direk aangebore nie. Ek dink dit word meer deur omstandighede aangewakker. As ek na my eie geval kyk, dan is dit vir my duidelik dat dit so moet wees.”

“Jy meen oor jou ma so graag wou hê dat jy ’n meisie moes wees?” “Dis nie so eenvoudig nie, Marc. Sy het my dalk bietjie in watte verpak gehou, maar ek was ook ’n half sieklike kind, sukkelend soos die ou mense gesê het.” Hy grim weer effens. “Heeltemal anders as my twee broers. Hulle was albei uitstekend in meer as een sportsoort, hulle het voorgegaan in elke denkbare vereniging of klub wat ’n plattelandse skool maar kan aanbied. Francois was hoofseun. Jacques was rugbykaptein. Dit was vir my lekkerder om klavier en blokfluit en later dwarsfluit en kitaar te speel. Ek het niks gekry uit kontaksport nie; veral rugby het my ’n pyn gegee. Moet jy aan my pa dink, hy was ’n Springbokrugbyspeler op sy dae! Hel, hy was nie gelukkig oor my belangstellings nie. Die kleindorpgemeenskappie het ook nie so ’n kunstige outjie gewaardeer nie. Dus is ek half uitgestoot en het ek juis meer en meer dié dinge gaan doen wat my in die eerste plek al anders gemaak het. Begryp jy wat ek jou probeer sê?” Marc knik, hy draai sy bierglas om en om tussen sy vingers. “Maar daar was ’n ander allesoordonderende faktor … Hoe kritieser my pa en my broers oor my belangstellings geword het, hoe hardkoppiger was my ma dat ek moes toegelaat word om my self te wees. Regte eiewys Hollandse streep wat sy direk van my oupa geërf het. Anyway. Toe ek nege was, het sy besluit ek moes ook nog kitaarlesse neem. ’n Man het twee middae ’n week van die Paarl af gekom om kitaarlesse vir die rykes se kinders te kom gee. Dit was toe net die in-ding. Meneer Fontini. Vrygesel. Middeljarig …” Hy kyk na Marc. Die implikasie tref Marc totaal onverhoeds. Hy word rooi en vat haastig na sy sigarette. “Regtig?” Jurgen moet lag, al voel hy dat dit miskien nie die regte oomblik is nie. “Regtig. Jy sien, die ander leerlinge was byna almal meisies. Ek was nog die jongste van die klomp ook. Mooi ou seuntjie met donker krulhare en blou oë. Musikale seuntjie, dit het nie veel tyd gekos om hom die basics te leer nie. Dom ou

seuntjie …” Marc sluk. “Hoe lank het dit aangehou?” “Twee jaar. Ek dink hulle het hom in die Paarl uitgevang. Jy weet … al die Hoër Jongenskool se jongentjies?” Marc knik verleë. “Ek dink in die hitte van die stryd het niemand daaraan gedink dat daar op Franschhoek ook ’n jongentjie was nie, want my ma-hulle het daar beslis nooit wind van gekry nie. Toe is die dinge ook veel meer toegesmeer en doodgeswyg as vandag. Nou staan dit volledig in die tydskrifte en koerante uitgespel.” “Was dit erg?” Marc kyk nie van sy glas af op nie. Sy gesig is steeds rooi. “Ja, dit was erg.” Jurgen druk sy kneukels teenmekaar. “Ek sal seker nooit so lank as ek leef die skok vergeet van daardie eerste keer toe hy sy broek oopgemaak het en alles te voorskyn gehaal het nie. Ek en my broers het nie eens voor mekaar uitgetrek nie, ons het elkeen ons eie slaapkamer gehad. Ek het my pa in my lewensdag nooit sonder klere gesien nie, ek het hom nie eens sien water afslaan nie. Privaatheid was die wagwoord. Maar daar is nooit verduidelik waarom dit so heiliglik beskerm moes word nie. En toe hierdie man wat so ’n ontsettend sensitiewe en vriendelike mens was …” Hy tok met sy vingers op die tafel en kyk deur die toegewasemde venster na die rumoerige straat. “Jy kom nooit van daardie soort herinnering weg nie. Ook nie van die seerkry van die eerste keer nie. Nege jaar oud. Ek kon nie snags slaap nie. My skoolwerk het in die slag gebly. Ek het geweet wat ons doen, is verkeerd, al die tyd geweet. Maar hy het dit vir my op so ’n wonderlik mooie manier uitgelê dat ek ook geglo het dis reg. Selfs mooi. En dan die geheim wat dit was. Skielik was daar iemand vir wie Jurgie belangrik genoeg was om so ’n geheime ding mee te doen. ’n Ding wat ander mense nie sou verstaan nie.” Hy drink sy glas leeg. “Ergste het gekom toe ek nie meer kon wag van Dinsdag na Donderdag en van Donderdag na Dinsdag nie.En dat hy toe sommer van een dag op ’n ander verdwyn het. Sonder om te waarsku of iéts van sy weggaan te verduidelik. Dinsdag was hy nog daar, Donderdag het hy nie weer gekom nie. Klein soos ek was, het ek instinktief geweet ek kan g’n mens met die verhaal vertrou nie. Ek kon niémand van die skok en hartseer vertel nie. Veral nie my ma nie … Dit was maande en maande van letterlik lyflike pyn.” “Hel …!” fluister Marc.

“Dit was waaragtig hel. My lyf het daarvan gebrand. En my pa het my byna doodgeslaan oor my skoolwerk so agteruitgegaan het dat ek aan die einde van daardie jaar byna standerd vier gedruip het. Nadat ek altyd tagtig persent sonder ’n oogknip gekry het. Die wêreld het op my omgekeer …” Hy glimlag en skud sy kop. “En die vreemdste van alles was dat ek nie mans gewantrou het nie. Miskien is dit nie vreemd nie, die patroon was waarskynlik toe al vas genoeg gelê. Anyway. Vir standerd nege en tien is ek toe Hoër Jongenskool toe gestuur om te sien of ek nie dalk ’n egte jongen sou word nie. En sure enough, daar was ’n wiskunde-onderwyser. Getroude man. Ja …” “Jy kry hulle op élke plek!” sê Marc bitter. “Seunskole is ’n onding. Dis moeilikheid soek. Dis ’n onnatuurlike opset wat my betref, broeikas vir dié soort ding.” “En op universiteit?” Jurgen skud sy kop. “Nee. Ek het in my matriekjaar by ’n CSV-kamp tot bekering gekom en as dit niks anders in my lewe grootliks verander het nie, het dit my daardie jare uit die gay-kringe gehou. Jy moet ook nie vergeet dat ek vyf jaar op kweekskool was nie.” Hulle sit ’n tyd lank sonder om te praat, toe vra Marc: “Waarom wil jy my so graag daarvan oortuig dat ek nie gay is nie?” Jurgen glimlag skeef. “Dink jy dat ek wil?” “Ek kry die idee.” “As dit so is, dan is dit omdat ek weet jy sal, soos ek, daar weinig meer as frustrasie uit kry. En ontsettend pyn en ellende en wanhoop en skuld,” sê hy sonder oordrewe emosie en heeltemal kalm. “Dit is onmoontlik om dit met God in jou lewe te probeer versoen, Marc.” “Ek kan my voorstel … En vir my Afrikaner-landgenote sal dit ook nie aanvaarbaar wees nie.” “Nee, jy maak ’n groot fout daar. Gays word opvallend goed in die Afrikanergeledere verteenwoordig.”

“Kan nie sê dat ek dit ondervind het nie.” “Jy sou ook nie, want jy het jou nooit vir een uitgegee nie.” Marc knik ingedagte. “Ek het nie.” “Luister, Marc,” Jurgen stoot aan sy arm om sy aandag te kry, “ons moet aanstoot dat ons nie te laat op Dordrecht aankom nie. Dis ’n baie interessante stad. Óúd. Ons moet môre daar bietjie rondkyk voor ons verder trek. Maar ek wil ook hê jy moet vanaand bietjie met Ritsaard gesels, ek dink jy sal van hom hou.” “Is hy gay?” Dis so naïef gestel dat Jurgen aan die lag gaan. “Ek ken darem nie nét gays nie. Nee, ons het ’n ander aansluitingspunt. Hy is direkteur van die Evangeliese Sentrum vir Verslaafdes in Dordrecht.” “Hoe ken jy hom?” vra Marc geïnteresseerd. “Voor ek voltyds by die polikliniek betrokke geraak het, het ek werk by Kinderbeskerming gedoen. Maar nog vóór dit het ek hom by Drugs Anonymous leer ken.” Hy kyk nadenkend voor hom op die tafel. “As jy aan die gay-wêreld se verleidings wil ontsnap, moet jy jouself damn goed besig hou.” Ritsaard is nog besig toe hulle aankom, maar die meisie wat hulle ontvang, gaan wys hulle solank die twee kamers wat vir hulle gereed gemaak is. Jurgen lag toe hy dit sien. “Trust Ritsaard, hy vat nie kanse met versoekings nie!” “Weet hy van jou?” Jurgen knik. Later die aand sit hulle in Ritsaard se klein privaat woonstel en praat. Marc is geïnteresseerd in die werk wat hy doen. Dit val Jurgen op dat hy veel meer aan die gesprek deelneem as wat die geval was met Claus. Minder geïnhibeerd. “Hier in die tagtigs het die junkies heeltemal uit die mode geraak. Popsangers dink nie eens meer daaraan om bedwelmd agter ’n mikrofoon te gaan staan nie.

Jy moet luister, in hul lirieke waarsku hulle teen dwelms.” “Ek het dit al agtergekom,” sê Marc. “Ja, mense het regte gesondheidsfoendi’s geword. Veral hier in Nederland sorg iedereen heel goed vir homself. Kyk maar. Nou met Aids het selfs seks veilig geword. Drugs is ’n anachronisme. Dit het iets vir bejaarde, halfdooie skrywers geword wat hul lewensaand in Marokko deurbring en dankbaar is as daar iemand nog ’n onderhoud met hulle wil voer.” Marc en Jurgen lag. “Hier is natuurlik nog hópe junkies, maar die deursnee-Nederlander het alle simpatie met hulle verloor. Hulle’t ’n irriterende straatverskynsel geword in die groot stede. Hinderliker nog as hondemis. Dié scene het al sy romantiese glans verloor.” Marc luister verruk na die man se pragtig-vloeiende Nederlands en hy vind geen enkel probleem daarmee om dit te verstaan nie. “Verskil die verslaafdes ook van dié van vroeër?” “Ja, hoor! Hulle het egte omnivore geword wat alles snuif, spuit, lek en sluk waar hulle hul hande op kan lê: heroïen, kokaïen, drank, metadoon, noem maar op.” Jurgen knik instemmend. “Ja, ek kom ook agter dat dit by die algemene publiek lankal nie meer gaan oor die lot van die arme verslaafde nie, dit gaan nou oor die motorradio wat gesteel word of sy sak wat gerol word.” Marc luister met ’n ingenome glimlag na Jurgen se byna foutlose Nederlands. Só sou hy dit dolgraag ook wou praat. “Die man in die straat,” gaan Jurgen voort, “het eenvoudig nie meer simpatie met die junkie se ellende nie. Hy is net begaan oor watter invloed die junkie op sy eie lot het. Hoe dit hóm persoonlik raak.” “Korrek. Die beleidmakers het vermoeid geword van vrugtelose debatte oor dwelmbehandeling aan die een kant en vrye voorsiening aan die ander kant.” Marc luister versigtig en besluit by homself dat hy ’n ignoramus is wat hels min weet van wat in die wêreld buite Suid-Afrika aangaan. Hy besluit om nie sy onkunde te probeer verberg nie. “Wat presies beteken dit alles?” “Ag, hulle het mos die vreeslik hooggewaande metadoonprogramme gehad, jy weet, waar hulle drugs gratis aan die junkies beskikbaar gestel het …?” Marc knik. Dit weet hy darem. “Dit blyk nou uit te loop op niks anders nie as ’n langdurige sterwensbegeleiding. Die naalde is nou skoon, maar die verslawing is

net so ’n ongeneeslike siekte soos Aids wat hulle met die skoon naalde probeer voorkom. Dus …” Hy trek sy skouers op. “Maar, Rits,” vra Jurgen en kruis sy bene lank voor hom uit, “is die junk nie eintlik ’n godsdienstige mens nie? Is dit nie hoekom dit so moeilik is om hom te help nie?” Ritsaard se oë verhelder. “Presies! Daarom gebruik ek juis hierdie godsdienstigheid van hom, maar hy besef nie dat ek met hom uit die krag van God werk nie!” sê hy entoesiasties. “Of hy besef dit in die begin nie. Ek werk nie sag met hulle nie.” “Onthou jy nog hoe ons destyds by Drugs Anonymous in Rotterdam gemaak het?” vra Jurgen. “Dit was ses jaar gelede toe ek hier gekom het,” sê hy vir Marc, “toe was ek ook ’n bietjie daarby betrokke. Dis hoe ons mekaar leer ken het, daar by Kinderbeskerming.” Ritsaard knik. “Toe ek tien jaar tevore daar begin werk het, het almal nog die allerwonderlikste verwagtinge van metadoon gehad. Ek het in my tyd ook heelwat pilletjies uitgedeel, glo my. Die afkick-pyne probeer versag.” Marc frons en Jurgen sê na sy kant toe “Onttrekkingsimptome.” “Die junkies het dit heerlik gevind. Lekker trips gehad van die vry pilletjies terwyl hulle gemaklik en warm in die een of ander visakwarium sit en staar. En die staat betaal maar rustig deur. Gek! Dit het hulle van die straat af gehou, maar dit was ook al.” “Hoe werk julle hier?” vra Marc. “Cold Turkey-metode. Ek mag ’n Christen wees, maar ek is nie ’n softie nie. Op doktersvoorskrifte kan hulle ’n enkele slaappilletjie kry, maar dis al. So erg soos dit in Christaine F voorgestel word, is die afkick-pyne nou ook nie. Die ellende is niks groter as ’n swaarderige griepaanval nie.” “Jy dink nie ’n spul van hulle kom maar net hier by jou vir ’n nuwe kick nie?” Jurgen grinnik. “Van dope na doop. Drie maal per dag ’n teelepel Jesus …?” Marc kyk ietwat verbaas oor Jurgen se brutaliteit na Ritsaard en weer terug. Maar albei lag. “Nee, hoor. Dit hoef hulle hier nie te verwag nie. Maar aan die

een kant het jy ook heeltemal reg. Baie van hulle soek verligting in meditasie. Hier kom junkies aan wat reken hulle kan The Thin White Duke hier inruil vir The Lord. ‘Ek kom by julle, want ek wil gelowig word,’ sê hulle dan. Dan sê ek: ‘Fyn, jy gaan hier links die straat in, dan slaan jy regs af en dan sien jy ’n heel groot kerk. Daar kan jy gelowig word.’ Hier kom ook dié wat reguit sê hulle wil afkick, maar hulle wil geen geklets oor Jesus hoor nie. Dís in orde. Ons werk uit God se krag, maar ons begin daar nie ongevraag oor nie.” “Hoe doen ’n mens dit?” vra Marc. “By opnamegesprekke sê sommige vanself dat hulle die Bybel lees. Hulle reken ons sal hulle dan makliker opneem. Maar dis helemaal nie die geval nie. Hulle moenie wil gelowig word nie, hulle moet wil afkick.” “Wórd party hier gelowig?” “Ja seker, Marc. Die bekeringsyfer en die rehabilitasiesyfer is bykans dieselfde. Iemand sal byvoorbeeld sê: ‘Ek wil ophou, maar praat nie met my oor Jesus nie.’ Fyn. Hy kom in en loop ’n vriendjie teen die lyf. Hy sê: ‘Ek dag dat jy dood was, wat het daar met jou gebeur?’ Nou dan hoor hy dit van dié jongen self, dat hy tot die geloof gekom het …” “Maar dit moet darem ook te doen hê met die manier waarop julle met die mense werk.” Ritsaard knik. “Ja, hoor. Ons bly weg van die krampagtige blymoedigheid wat baie evangeliese Christene aanhang. Ons probeer met ons voete op die aarde bly staan.” “Neem julle ooit die inisiatief om oor Christus te probeer praat?” “Byna nooit nie. Junkies is bang vir die idee van liefde. ’n Meisie het eenkeer hier gesê: ‘Ek verkies eerder dat jy op my skree.’ Dus nie die kruis in die begin aandik nie. Liewer eers die evangeliese drif onderdruk. Later sal hulle byna sonder uitsondering vir jou vra wat jy het, wat jou vashouplek is. Nou, dan is die pad oop. As jy maar nie sommer dadelik die kosyn uit die deur hardloop nie. ’n Mens loop mos die deur uit die kosyn aspris vir ’n grappie?” Die ander twee lag. “Nee, dis waar. Ek weet daar word in sommige evangeliese kringe gesê: as iemand tot die geloof kom, het hy geen probleme meer nie. Dis gewoon nie waar nie. Ek sê nie bekering kan nie ’n onmiddellike ommekeer veroorsaak nie. God

se vermoëns is onbeperk. Maar self het ek nog nie so iets meegemaak nie. Ek glo nie God gaan so iets soos afkick buite jouself om doen nie. Jy moet self meemaak, self doen, met heel veel moeite en geduld. Dit kos tyd. By iemand wat ure lank met die Bybel op die skoot sit en lees, pak ek die Bybel en slinger dit deur die kamer. ‘Só gaan dit nie, maat!’ Maar oor die algemeen vind ek dat die gedrang tot godsdienswaansin minder is as vroeër.” Daar word aan die deur geklop en ’n jong man steek sy kop om die kosyn. “Koffie!” roep hy. “Dankie, John.” Ritsaard neem die skinkbord by hom aan. Toe hy weer weg is, sê Ritsaard: “Sorry dat ek hom nie aan julle voorgestel het nie, maar ek wil nie hê hulle moet ooit soos gevallestudies of trofeë voel wat ek aan my gaste wil uitwys nie.” Hulle drink hul koffie ’n rukkie in stilte tot Jurgen ingedagte opmerk: “Ek kry gewoonlik die idee dat junks wanhopige mense is, kwesbaar, oorgevoelig …?” “Dít is hulle ook. En die groot hartseer vir my is dat dit steeds meer Nederlanders nie ’n duit skeel wat met die junks gebeur nie. Solank hulle maar net van die straat af is en nie ’n persoonlike probleem is nie. Die onverskilligheid is enorm.” “Ja, ek weet nie, maar dis vir my of die huidige Nederlanders ’n verwende volk is. Verhoudinglose mense wat hoofsaaklik met hulself behep is …” “Jy’s nie ver verkeerd nie, Jurg. Die Nederlanders het as ’n volk by uitsondering egoïsties geword. Hulle is ryk en materialisties. Dit gaan vir iedereen maar om sy eie belang.” “Maar julle neem dan so baie onderdruktes in die gemeenskap op,” sê Marc fronsend. “Ek weet dit. Ons skree vryheid en gelykheid vir almal, maar in ons harte dink ons: as dit my nou maar persoonlik nie te veel ongerief aandoen nie. Solank ek maar self nie uit die weg hoef te gaan nie.” “Ons is almal so, Ritsaard, sonder uitsondering. In Suid-Afrika is dit maar dieselfde.” Hy rek hom uit en gaap. “Ek het al gewonder of dit nie juis ons soort

hartelose gemeenskap is wat die verslaafdes so angstig maak nie.” Jurgen hou hom met geamuseerde goedkeuring dop. “Ja seker,” gee Ritsaard dadelik toe. “Daar is geen vraag oor nie. Wat is dwelmverslawing anders as ’n hopelose vlug? Dis ’n relasieprobleem. Verhoudings. Niemand wat verstaan nie. Dit is eensaamheid. Min dinge dryf mense tot sulke absolute wanhoop as eensaamheid en die vrees om nog ’n keer verwerp te word.” “Niks meer om te verloor nie en tog nog bang,” sê Jurgen stil. Ritsaard kyk lank na hom, toe knik hy. “Ek herinner my ’n man van jou leeftyd wat ’n lang tyd gelede hier aangekom het. Michael. Totaal verplunder deur drugs en drank. En altyd sing hy die mooi nommertjie. ‘Me and Bobby McGee’: Freedom’s just another word for nothin’ left to lose.’ Vandag is hy twee jaar al skoon en Christen en eendag sê hy vir my: ‘Maar nou, nóú het ek regtig iets om te verloor.’ Hy was agtien jaar lank op drugs.” ’n Ruk is dit stil. Dit het baie laat geword. Hulle is al drie moeg. Buite het die geluid van die verkeer afgeneem. In die verte loei ’n ambulans. “Ja,” sê Ritsaard. “So maklik soos ‘Jesus is the answer’ is dit eerlik nie. Tog lê daar enorme potensiaal in die cliché. Ek hoor dit weer en weer. ‘Ek had die gevoel dat ek hierheen gelei is’ of ‘op een gegewe moment het ek God ontmoet’ of ‘dié soort vrede en geluk het ek nergens tevore gehad nie’. Daar was ’n meisie wat hier gekom het. Kimberley. Ontsettend teen haar sin. Sy was vyandig teenoor alles en almal wat soos evangelie geklink het. Lang en ellendige hasjisj-verlede …” Marc sien ’n oomblik lank die meisie op die gragtebrug in Amsterdam. “Alleen maar gekom omdat daar absoluut geen ander uitweg meer oorgebly het nie. Niemand het ooit met haar oor God gepraat nie, net die normale terapie. Maar toe sien sy op ’n dag ’n televisieprogram. Dit het oor Jesus en die owerspelige vrou gegaan: die een wat sonder sonde is, werp die eerste steen. Sy dag: dan is God nie so oordelend nie. Sy dag: God het my lief …” Die soort stil oomblik wat kom wanneer mense weet dit het tyd geword om uit mekaar te gaan, het aangebreek. Marc sê spyt: “Ritsaard, dit was alles vir my so ontsettend interessant, al die dinge wat jy vertel het.” “Ek het die hele tyd maar gepraat en ek wou jou honderdduisend dinge oor SuidAfrika vra.”

“Môre is nog ’n dag. Jy’t heeldag gewerk, Rits, ons is met vakansie.” Jurgen strek homself en Marc sien skielik onrustig hoe donker hy onder die oë is. Ook Ritsaard moet dit opgemerk het, want hy frons en sê: “Jy lyk moeg.” Maar Jurgen lag. “Ons twee word te oud om so laat op te bly, Rits.” “So is dit ook.” Ritsaard ontvou sy lang bene en kom regop. “Jongens, wel te ruste en tot môre.” Marc kom op Jurgen se bed sit voor hy na sy eie kamer gaan. “Ek weet hoekom jy my by Ritsaard uitgebring het,” sê hy met helder oë. “O?” “Jy doen ook niks sonder voorbedagte rade nie.” “Egte Nederlander geword. Hoekom het ek dit dan gedoen?” Marc trek sy knieë tot onder sy ken op en slaan sy arms daarom heen en dink eers goed voor hy antwoord. “Jy wou my laat sien hoe verslawing lyk. Want jy glo gay-wees is verslaaf wees. Dié soort wat Claus model van is …” Hy kyk na Jurgen. Dié glimlag effens, knik. “Maar jy wou my heel seker ook laat sien dat daar ’n antwoord is.” Jurgen sê niks, hy bly Marc reguit aankyk. “… Dat Christus die antwoord is …” “Ja.” “En jy wou dat ek uit die saaklike mond van ’n Hollander hoor dat God tog die moeite werd is.” “Dis reg.” Marc se welsprekendheid verlaat hom meteens. Hy kyk af op sy hande. “Ek weet dit,” sê hy gedemp. “Vergeet dit dan asseblief nie.”

Marc skud sy kop. Dis ’n ruk stil tot hy weer opkyk, steeds met die helder blik in sy oë. “En jy wou my nóg iets laat weet …” “Ja?” vra Jurgen verbaas. “Dat die Nederland-opset net so goed en net so vrot soos dié van Suid-Afrika is.” Jurg lag. “Dis ’n bonus. Nee, ek het nie daarvoor voorsiening gemaak nie. Eerlik nie, Marc.” “Dat die arrogante egoïsme nie die Afrikaner se alleenkenmerk is nie.” “Het jy dit dan gedink?” vra Jurgen en skud sy kop. “Dikwels.” “My Bybel sê daar is nie één mens wat goed is nie, nee, nie een nie.” Marc lag skeef. “Het jy Ritsaard vooraf van my gesê?” Jurgen aarsel ’n oomblik. “Ja, ek het.” “Dankie,” sê Marc, maar nie sarkasties nie. “Ek wou só graag hê jy moes hoor …” “Ek is bly.” Marc byt ontroerd aan sy onderlip. “God is die moeite werd, Marc.” Hy knik, bang dat sy stem sal breek as hy praat. “Jy moet gaan slaap,” sê Jurgen en Marc hoor dieselfde klank in sy stem. “Dan gaan ek maar al die grote dinge oordink,” sê hy lig en kyk Jurgen nie reguit aan nie. Maar hy val byna oombliklik aan die slaap. Dit is Jurgen wat so rusteloos is dat hy sy windjekker aantrek en na buite gaan. Hy staan lank oor die stad en uitkyk voor hy terugkom. Toe hy begin bid, word sy gemoed geleidelik rustiger.

Sewe

Hulle gaan vroeg die volgende môre stad toe. Daar is veel te sien, histories en andersins. Marc is veral gefassineer deur die museum van speelgoed uit die agtiende eeu. Maar te lank kan hulle nie vertoef nie, daar’s soveel nog te sien en die dae is kort. Jurgen begryp al gou met sinkende hart dat hy, nes op die eerste dag, te veel vir een dag beplan. Maar hy het hom met Marc vergis. Minder geïnhibeerd is hy in staat om veel meer in te neem en te verwerk. Hulle ry eers suid en toe wes na Middelburg. Hier sou Marc graag ure lank wou ronddwaal of sit en houtskoolsketse maak. Jurgen kry hom met moeite weer daar weg, want hy wil hom graag nog die Deltawerke, wat ná die rampspoedige oorstromings van die vyftigerjare gebou is, laat sien. Die wind is snerpend koud, veral tydens die boottog, maar Marc is ondempbaar. Hulle planne is om die volgende drie aande by Marc se ouma te slaap, die wêreld daar rond te verken en dan ná die naweek terug Amsterdam toe te gaan.

“Jongens, waarom neem julle nie fietse en maak ’n paar trips hier in die omgewing nie? Julle sit nou al vier dae pal in ’n auto. Van die fiets af sien julle tog allerlei wat nooit uit ’n auto opgemerk word nie.” “Nou hoekom het ons nie self daaraan gedink nie?” vra Jurgen. “Waar sou ons die fietse kry, Oma?” “Hier in my stal staan ’n herenfiets van een van die kleinkinders en as een van julle nie op my damesfiets wil ry, leen ek eventjes nog ’n herenfiets hiernaas.” “Absoluut nie,” keer Jurgen,“ek vind daar geen enkele moeilikheid mee om ’n damesfiets te gebruik nie. Die eerste twee jaar wat ek in Rotterdam gewerk het, had ek alleen maar ’n damesfiets wat ek langs ’n grag opgetel en weer rybaar gemaak het.”

“Julle moet julle wel warm aanklee, jongens. Vannag het dit nog gevroor. Straks kom ’n yskoue wind weer op, hoor.” Sy kom met ’n kaart aan sodat hulle ’n roete kan uitsoek waarop daar soveel moontlik fietspaaie is. “Hier langs die Meije,” beduie sy, “dit is héél mooi. Volop ou boerderye en molens. Dan kan julle tuiskom en lekker warm eet en namiddag ry julle hier om die Reeuwijkse Plassen, dis ewe pragtig.” Marc lag oor sy ouma se maniere en Jurgen vra: “Hoe ver is dit?” “Ag, nie ver nie. Ek ry dit soms met ’n vriendin op ’n mooi middag af. Elk so ’n kilometer of tien, sou ek sê.” Jurgen fluit deur sy tande. “Mag ek vra hoe oud u is?” “Natuurlik mag jy. Aankomende Mei twee en tagtig.” Hy lag. “En u vriendin?” “Sy was pas vyf en tagtig.” “Ongelooflik!” “Ons doen dit dan érg rustig, hoor, en die weer moet ook héél sag wees.” Jurgen skud sy kop. “Ek het my ouma dit nie op tagtig sien doen nie en ek dag dat sy kranig was.” “Leef sy nog?” “Sy is al vyf jaar dood.” “Jurgen se ouma was ook met ’n Nederlander getroud.” “Leuk! Maar vooruit nou, jongens, anders kom julle nooit weg nie.” “Ongelooflik die ouer mense hier,” sê Jurgen nog steeds kopskuddend toe hulle wegry. “Maar dis oor hulle deur die oorlog moes sien te kom en dinge ondervind het wat ons nie eers oor kan dink nie. Die Duitse besetting en die hongerwinter … Ons mense het dit nog altyd maklik gehad. Dié dat hulle, as hulle aftree, meestal sommer gaan lê om dood te gaan.”

Marc sukkel ’n bietjie met die fiets wat baie hoër en regopper is as sy een op Stellenbosch. Hy ken dit ook nie om met ’n trupedaal te stop nie. Jurgen ry ook sommer ingedagte pratende direk met hom die verkeer in. Dis eers toe hulle op die werklike fietspad kom, weg van die druk verkeer af, dat hy effens ontspan en om hom begin rondkyk. Maar al gou loop die smal paadjie direk langs ’n wye sloot waarop bote heen en weer vaar. Marc klou paniekerig aan die handvatsels vas om die fiets regop te hou, want mense op pad werk toe en skoolkinders flits heen en weer by hulle verby. Jurgen wat voor ry, kom niks agter nie en beduie onverstoord na allerlei besienswaardighede. Toe hulle die dorp agterlaat, word dit aanmerklik rustiger. Hulle ry nou op ’n effens breër pad waar daar net af en toe ’n voertuig by hulle verbykom sodat hulle meestal langs mekaar kan ry. Dit val hom later op dat Jurgen dikwels uitasem stilhou en wil rus. Sover hulle ry, vergaap Marc hom. Waar hy ook al kyk, lyk dit presies soos ’n foto uit ’n glanstydskrif. Hulle ry deur skilderagtige dorpies – iets uit kinderprenteboeke. Spierwit halfmaskantgordyntjies bo teen die blink ruite, en kleurryke potplante in die vensterbanke. Alles keurig skoon en versorg. Marc se wange gloei van die koue wind wat sy lang donker hare van sy gesig af laat uitwaaier. Hy vra soveel vrae dat hy homself soms in die rede val. In een van die dorpies sien hy meteens die wit reuseswane wat stadig met die stroom langs drywe. Hy gooi sy fiets summier neer om van nader te gaan kyk. En nogmaals ’n foto te neem. Byna verloor hy sy balans en val in die kanaal. “My film is vol!” gebeur die onvermydelike. Jurgen moet sy verligting haastig afskerm. “Nou, dan stop ons maar later om ’n ander te koop. Ons kan sommer koffie drink, dis al oor tien.” Toe Marc klaar ’n nuwe film in sy kamera gedraai het en die Nederlandse koffie geurend voor hulle staan, sê Jurgen: “Mooi, hè?” “Hoekom het ons nog nooit vantevore met fietse gery nie?” “Ag, in Amsterdam is dit nie die moeite werd nie. Jy moet te ver uit die stad ry en die verkeer is te gevaarlik daar as jy dit nie gewoond is nie.”

“Dis fantasties!” Toe die koffie hom verwarm en hy begin ontspan, word hy rustiger. “Liewe Heer, die plek is mooi! Daar is sóveel om te sien. Elke minuut iets anders.” “Die pad wat ons nou langs terugry, is bietjie stiller. Nie meer dorpies nie, hier en daar ’n boerdery en orals meulens en water.” “Voordat mens dit nie self gesien het nie, kan jy jou nie vóórstel dat hier soveel water is nie,” sê Marc later. Hulle ry nou teen die wind en stadiger langs mekaar. “Dis ’n pragtige land.” Jurgen beduie met sy uitgestrekte arms oor die groen landerye, die dik wolskape wat oral in groepies staan en vreet, die meulens en die breë slote om die pittoreske huise. Die wolke hang laag en blou om hulle, die wind is nie te sterk nie. Marc sien verheug dat daar meer kleur in Jurgen se gesig is. “Hoe laat eet jou ouma?” “Stiptelik twaalfuur.” Jurgen lag. “Die Hollanders is ontsettend gesteld op hulle etenstye, hè?” “En koffietye.” “Absoluut. Al hou hulle hulle so vry, is hulle doodgeheg aan roetine. Voel bedreig daarsonder. As ons nou dié spoed volhou, maak ons dit nét vir etenstyd.” “Jurg …” “Hmmm?” “Die oggend ná Claus by ons was, toe jy gaan werk het en ek laat geslaap het …” “Wat?” “Ek was daardie dag by ’n prostituut op die Walletjes. Jurgen skrik daarvan. Oomblikke lank wankel sy fiets prekêr. “Jy’t my niks daarvan gesê nie.”

Iets in sy stem laat Marc verbaas na hom kyk. “Ag … ek het nie gedink dis nodig nie …” Jurgen bly stip voor hom in die pad kyk asof hy moeite het om sy balans te behou. “En?” “Wat bedoel jy?” Marc voel sy gesig vuurwarm word, verontwaardig. “Hoe was dit toe?” Marc se gesig word rooier. “Soos dit maar met prostitute is.” Hy probeer dit ongeërg sê, maar hy weet dat hy dit nie regkry nie. “Weet jy dan soveel van prostitute?” “Wat makeer jou?” Marc se stem styg ontsteld. “Jou manier van praat … asof dit iets alledaags is …” Marc gaan staan met sy fiets en Jurgen kom ook langs hom tot stilstand, half hygend. “Hoe moes ek dit dan vertel het?” “Ek sou nie weet nie. Het jy ’n kondoom gebruik?” “Wat het dit met jou te doen?” Marc snuif teen die trane van ergernis wat meteens in sy oë spring. “Alles. Ons lewe in Aids-Amsterdam, Marc.” “Weet ek dit nie? En vir jou informasie, ek hét een gebruik.” “Dis mooi.” Marc verloor meteens heeltemal sy selfbeheer. “Wat de hel is dit met jou?” skree hy in die wind. “Jy hoef nie te skree nie, Marc, ek hoor jou. Ek is jammer ek het jou ontstel.” “Ek dag jy het my voorgesê om nooit hier iets te sê wat jy nie bedoel nie!” “Ek bedoel dit.”

’n Paar oomblikke is net hul jagende asems hoorbaar. Toe vra Jurgen: “Hoekom het jy dié oggend juis gegaan?” “Ek weet nie.” “Was dit oor Claus se praatjies?” “Ek weet nie.” “Wou jy vir jouself gaan bewys dat jy straight is?” “Ek weet nie!” skree Marc weer. “Ek sê jou ek weet nie! Wat de hel is met jou aan die gang? Wil jy my sê jy was nog nie by ’n hoer hier nie?” “Ek wil dit vir jou sê.” “Nie eens by ’n male prostitute nie?” Jurgen trek sy asem hoorbaar in, skud sy kop. “Nee.” Hy is ontsettend bleek. En sy hande bewe. Toe sê Marc so sag dat Jurgen hom nie goed hoor nie: “Dit was die eerste keer.” “Wat?” vra Jurgen hygend. “Dit was die eerste keer.” “By ’n hoer?” Hy skud sy kop. “Heeltemal die eerste keer.” Jurgen se kneukels sluit wit om die handvatsels. “Het jy …?” “Ja.” “Gou?” “Nee …” “Ek is jammer dat ek dit so …”

“Maak nie saak nie.” Hulle staan ’n rukkie nog so en en toe sê Jurgen sag: “As ons nie nou gaan nie, sal ons laat wees.” Die laaste twee kilometer ry hulle langs ’n bedenklike nou paadjie met water aan albei kante. Elke keer as ’n voertuig hulle verbygaan, sweer Marc hy val in die water. Maar dit gebeur nie. Al bewe hy soos ’n riet. Hy het soveel moeite om homself te red dat hy nie genoeg tyd het om Jurgen se optrede te deurdink nie. In die dorp self is die verkeer so druk dat daar ook geen kans vir praat is nie. Hulle kom nét voor twaalf by Oma Geer aan. Toe hulle die voordeur oopstoot, sweef die geur van gekookte kos hulle tegemoet. Hulle is meteens rasend honger, selfs Jurgen wat nooit veel eet nie. Marc sien dat sy gesig natgesweet is. “Mooi op tyd, jongens. Leuke oggend gehad? Even na boven, hande was. En someteen eten, hoor.” Oor ete het Oma soveel te vra en Marc soveel te vertel dat Jurgen se effense afsydigheid nie opval nie. Teen die einde van die maal het daar feitlik nie meer ’n teken van oorgebly nie. “Gaan julle vanmiddag langs die Reeuwijkse Plassen?” Hulle knik. “Weg wees dan, voor donker reën dit sekerlik nog.” Effens minder begeesterd pak hulle die tweede tog aan. Marc is sekerder van homself op die fiets en verdiep hom spoedig weer in alles wat hy sien. Soveel entoesiasme móét Jurgen ook aanraak. Al gou is enige verleentheid wat die vroeëre gesprek tussen hulle kon veroorsaak het, weg. Dié keer ry hulle nie eintlik deur die beboude gebiede nie, maar om die uitgestrekte meeragtige plasse. Oral op die plasse wieg die wit swane. In die groen gras rondom wei die wolskape dikgevreet. Aan die draaipunt van die plasse sit ’n ou man met ’n wolhondjie op sy skoot op ’n bank en rus. Langs hom staan sy fiets met ’n mandjie vooraan waarin die hondjie kennelik ry. Marc en Jurgen hou stil. Hulle groet die man, maar al die aandag val op die hondjie. Marc kry die diertjie om vas te hou. Hy druk die wolsnoet teen sy gesig.

“Ons het presies so ’n modelletjie by die huis.” Jurgen staan en kyk hoe hy die hondjie knuffel. Hy sien sy bruin oë verdonker, hoe die kleur van sy vel, bloesend ná die ure in die koue buitelug, steeds dieper word. Wanneer hulle verder ry, vra Jurgen: “Is jou ma toe getroud met die man van wie jy gepraat het?” Marc knik. “Vier jaar al.” “Hou jy van hom?” “Ag, ja. Hy’s goed vir haar en sy’s gelukkig.” ’n Jong vrou kom by hulle verbygery, ’n kleuter agterop in ’n spesiale saaltjie en voor ’n baba knus ingepak in ’n rottanghouer. Marc stop so vinnig dat Jurgen byna in hom vasry. “Daar moet ek ’n foto van hê!” Maar sy’s al verby. “Jy sal nog hope daarvan sien,” troos Jurgen. “Partykeer sien jy nog ’n derde kleintjie op ’n fietsie langsaan ry.” “Hoekom sien mens tog so min fietsryers by ons?” “Te min gelyk aarde, te lang afstande, dink ek.” Dit word steeds kouer. Marc se oë begin daarvan pyn. “Hoeveel grade dink jy is dit?” “Seker nie meer as sewe of ag nie.” “Wanneer word dit warmer?” “Ag, nie werklik voor Julie nie.” “Is daar dan meer son?” “Ja … Maar die lug is so besoedel dat jy die son pas sien as dit al halfpad die lug in is. Saans raak hy ook weer daar weg. Gewoonlik is daar nie veel sprake van

sonsopkoms of -ondergang nie.” “Nie?” vra hy verbaas. “Nie eintlik nie. Onthou jy nog hoe die lug daar by Harderwijk rond gestink het?” Marc knik. “Agrariese lug noem hulle dit. Al die diere hier op die klein stukkie aarde. Die grond is al so suur en deurtrek van mis en urine. Hulle weet byvoorbeeld nie meer waar hulle met die varkmis moet heen nie. Die ondergrondse water word al daardeur besoedel. In die somer is die besoedelde lug vir my nog erger as in die winter.” “Die tannie wat na Rubicon kyk, praat van ‘strontlug’.” Jurgen lag. “Sonder om te blik of te bloos, natuurlik. Tipies. Maar dis erg, hoor, ek weet waaragtig nie hoe hulle dit weer skoon kry nie, al het hulle hoeveel milieu-vriendelike veldtogte.” Marc dink opeens aan die kristalhelder winterlug by Stellenbosch. Die reuk van die nat bome, die blare wat verrot, die blinkbruin water van die Eersterivier. Hy word vervul met ’n ontsaglike heimwee. Hy onthou die pienkbruin mosaïek van die akkerbome se stamme, die spierwit wolke teen die helder lug en die skaduwees op die ou wit geboue. Die duiwe wat kokkend oor die blare loop. Hy proe die soet lug wat hy diep in sy longe trek as hy soggens met sy fiets klas toe ry. Jurgens wat sydelings na hom kyk oor hy so skielik in swye verval het, sien die hartseer trek om sy mond. “Waaraan dink jy?” vra hy. Marc skrik op en kyk na hom. “Aan Stellenbosch in die winter as mens soggens klas toe ry.” “O Vader, ja!” sê Jurgen, onverhoeds deur dieselfde skerp verlange oorval. “Langs die Eersterivier op die hobbelrige keisteenpaadjies. Onthou jy nog die skurwe bome se pienkbruin bas en die helderbruin water in die son? En die akkerbome se blare somers aan die bome en winters in ’n dik laag op die grond. Kan jy nog onthou hoe dit ruik?” Jurgen kreun byna. “Ja … Ja. En in die herfs as die blare begin val en die wind waai daardeur, sif dit soos sneeu oor die Laan. Saans met sononder word die ou

geboue pienk. Die Ou Hoofgebou, weet jy …?” Marc knik. “En die Pieke. Ek kan my altyd vergryp aan die kleure as dit aand word daar.” Hulle ry ’n rukkie in stilte, albei versonke in gedagtes. Jurgen sê: “Soms droom ek nog snags dat ek in Jonkershoek onder die bome loop. Of by Bloubergstrand op die lang, skoon strand …” “Maar by die Kaapse Universiteit waar jy was, is dit ook baie mooi.” Jurgen blaas sy asem stadig tussen sy tande uit asof hy pyn het. “In die herfs as die klipgeboue rooi word van die Virginia creeper. Die bome bokant Rhodes Memorial. Die liggies saans van Seinheuwel af. Houtbaai van Chapman’s Peak af …” “Die laaste klompie jare verlig hulle Tafelberg snags met skynwerpers van onder af.” “Hulle het dit in my tyd ook soms gedoen. Ek hoor die wêreld is vol straatmarkte?” Marc knik. “Orals! En craft fairs, hel, jy sien pragtige goed daar. Ons mense kom weer terug aarde toe, hulle leer weer dat hulle self hande het. Hulle werk met leer en wol en katoen; weg is die era van plastiek en nylon en kitskoffie. Die strande is oop, maar daar’s niks moleste in die Kaap nie. Uiteindelik leer ons mekaar ken. Pynlik na die Noorde se kant toe … Maar in die Kaap gaan dit goed.” “As jy weet hoe ek Kaap toe verlang! Soms na die Parade. Om die bruinmense te hoor praat. Na die blommemark. As ek net weer by Clifton in die son kan lê en dan die koue water in. Vader in die hemel! As ek net weer die reën kan hoor pik of die kombers oor die berg sien hang of selfs net weer die simfoniekonsert kan hoor. Of Kruik-ballet kan sien!” “Ek het Spartacus gesien net voor ek gekom het.” “Dit het Eduard Greyling tog altyd so voortreflik gedoen. Dans hy nog?”

“Nee, hy choreografeer nou.” “Hel, hy was fantasties. Soos ’n prins, soveel styl.” “Die suidooster het nou die dag ’n bus omgewaai in die stad. Hy was so sterk dat hulle tou oor die straat moes span dat die mense nie onder die motors inwaai nie.” “Jy verlang tóg na die land, hel! Al het jy gedag dat jy nooit sou kon nie. Weet jy hoe graag ek weer ’n bruinman wil sien met ’n broek wat onderkant sy heupe hang en wat paw-paws verkoop. Of één straatpredikant op die Parade …” “Ek was die dag op die Parade toe Nelson Mandela vrygelaat is en hy sy eerste toespraak gehou het. Jurg, die land het verskriklik verander!” “Moenie my bang maak nie.” “Nee, ek bedoel dit positief. Al gaan dit ook hóé verskriklik by tye, en al word jy doodsbevrees oor die toekoms, dis nogtans …” “Ek weet, ek weet,” val Jurgen hom in die rede. “Ek bedoel bang omdat ek nie meer deel daarvan is nie.” Hulle ry ’n lang ruk in stilte. Die wolke het swaarder en dreigender geword en hulle kies koers huis toe. In ’n dorpsgebied op ’n besonder nou paadjie tussen twee breë slote kom ’n skare kinders op fietse van voor af aan. Die skole het pas uitgekom. Marc raak oortuig dat sy laaste uur geslaan het. Dat hy dié keer nie anders kan nie as om in die water te beland. Die fietsers kom op hulle afgevlieg. Soms twee-twee langs mekaar. Arrogant laggend en skreeuend. Marc klou die stuur krampagtig vas en hou sy oë feilloos op Jurgen se agterkop gerig en bid. Hulle maak dit, maar beland onmiddellik in die kruisvuur van die laatmiddagverkeer. Stadigaan bou sy selfvertroue weer op. Maar hy is doodmoeg toe hulle die veilige hawe van Oma Geer se woonkamer haal. Sy laaf hulle met warm sjokola en koekies. Jurgen se hemp is natgesweet toe hy sy trui in die oorverhitte vertrek uittrek en hy haal vlak en vinnig asem.

Die aand in die klein slaapkamertjie wat op die bottende iepe uitkyk, vra Jurgen uit die buurbed: “Slaap jy?”

“Hmm?” Hy’t al byna heeltemal weggesink in die grys wêreld van slaap. “Hoekom het jy régtig die dag Walletjes toe gegaan?” “Ek weet nie, Jurg, ek weet eerlik nie.” “Sal jy weer gaan?” “Ek weet nie. Ek dink nie …” Hy voel die slaap soos ’n gepluisde wolkombers op hom toerol en om hom vou. “Lekker slaap,” sê hy nog.

Agt

Oor die naweek word die weer gangbaar. Hulle kry groot plesier daaruit om Saterdag die hele dag met Oma Geer rond te ry. Sy is onvermoeid en kan baie interessante dinge van die omgewing en die omliggende stede en dorpe vertel. Omdat sy ’n jaar tevore haar heup gebreek het en moeilik loop, bly sit sy doodtevrede in die motortjie en luister na musiek of lees terwyl hulle die straatjies van die een skilderagtige plek na die ander afloop. Gouda, Delft en Leiden. Wat ook soos ’n kerk of katedraal lyk, stap Jurgen nooit verby nie. Soms gaan elkeen sy eie gang en kry mekaar dan weer later op ’n gegewe tyd en plek. Eenmaal kom Marc ’n kwartier te vroeg by ’n kerk aan waar hulle moet ontmoet. Jurgen is uiteraard nog nie daar nie, dus gaan hy binne om te sien hoe dit lyk. Die plek is feitlik verlate en galm van stilte. Katolieke kerk vol nisse en houtafskortings en beelde. Hy is byna op Jurgen voordat hy hom herken aan die donkerblou anorak wat hy byna voortdurend aanhet. Hy sit voor die beeld van Christus gekniel. Daar staan ’n kers wat hy moet aangesteek het, want dit het pas begin brand. Marc bly stil staan soos een op heilige grond. Jurgen se kop is diep vooroor geboë. Toe hy dit na ’n ruk oplig, sien Marc dat hy gehuil het. Die kerslig flakker oor sy nat gesig. Sy oë is toe en sy lippe beweeg langsaam. Marc draai geluidloos weg. Sy hart klop swaar van ontsteltenis. Asof hy Jurgen se intiemste lewe binnegedring het. Hy gaan voor ’n houtkruis staan en steek sy hand uit om dit aan te raak. Die hout is glad en koud onder sy vingers. So glad was jou kruis nie, Jesus, dink hy, en sekerlik nie so koud nie met al jou verskriklike pyn en worsteling daarop. ’n Diepe Godsbewustheid deurstroom hom. Hy sluk, en maak sy oë toe en onthou die Moederkerk op Stellenbosch. Hy ruik die gepoleerde banke en stoele. Hy hoor die mense eerbiedig sing. Toe hy sy oë oopmaak, staan Jurgen by hom. “Wag jy al lank?” vra hy gedemp. “Nee, ek het op hierdie oomblik hier gekom,” jok hy, onwillig om Jurgen te laat

weet dat hy hom voor die Christusbeeld gesien het. “Sal ons maar gaan?” “Ja seker.” Hulle stap byna sonder om te praat langs die boomryke kanale na die motor terug.

Dié middag nooi Oma Geer hulle vir ’n uitgebreide ete op Oegstgeest. “Is hier ’n groot sielsiekegestig?” vra Marc. Oma kyk hom verras aan. “Dit is korrek. Hoe kom jy daaraan?” “Uit Jan Wolkers se boeke. Hy skrywe meer as een maal daaroor.” “Dis tog die naam van een van sy boeke, is dit nie, Terug na Oegstgeest?” “Ja, dis oor sy jeug.” “Jongen, hy het tog geen leuke boeke geskryf nie. Het jy dit dan aardig gevind?” “Ek het hulle verslind toe ek hulle ontdek het.” “Die een wat ek gelees het, ook maar net oor daar soveel oor gepraat en geskrywe is, was onvoorstelbaar kru en onbeskof.” Hy lag. “Maar die taal en styl is voortreflik, dit moet u tog toegee.” “Mag wel wees, maar daar gaan dit nie om nie.” Hy skud maar sy kop en glimlag hulpeloos na Jurgen oor die tafeltjie. “Hoe kom jy dan op Jan Wolkers, Marc?” vra sy ouma. “Van Pappa aanvanklik.” “Ja, dit glo ek goed. Hulle was so bietjie van dieselfde leeftyd tog?”

“Neeee … Wolkers is heelwat ouer.” “Leef hy nog?” “Sekerlik.” “Hy het pas weer die een of ander literêre toekenning gekry,” sê Jurgen. “En is daar nie weer onlangs een van sy boeke verfilm nie?” “Juis die een oor Oegstgeest. Ek dink dit wys nog in Rotterdam.” “Hoekom het jy my nie gesê nie?” “Hoe sou ek nou kon raai dat jy ’n Wolkers-fan is?” “Ook waar.” “Ons kan vanaand in die koerant kyk of dit nog aan is, dan kan ons dalk môreaand gaan kyk.” “Dis môre Sondag.” “Dis Nederland …” “Jongens, gaan julle môreoggend met my mee na die kerk?” “Ja, seker, Omatjie.” “As julle wil, kan ons môre na die Sware Kerk gaan, dis eintlik waaraan ek behoort.” “Is dit wat Pappa altyd die Swartekouskerk genoem het?” “Nee, so erg is dit nie. Waar ek en jy ook al een môre was.” “Toe dit so verskriklik koud was?” “Ja, hoor. Dan kan ons in die aand na die Evangeliese Kerk gaan. Só kan julle die verskil sien. Ek het my daarheen laat oorskrywe.”

“Twee maal op een dag?” vra Marc om haar te pla. Maar sy ken hom al.

Die aand ná kerk sit hulle voor die verwarmer boterhamme en eet. “Wat is jou planne nou, Marc?” vra Oma. Hy kyk verbaas na haar. “Ek het tog gesê ek gaan môre terug Amsterdam toe …” “Dit weet ek wel, maar ek bedoel echt toekomsplanne.” Hy’s hom opeens bewus van Jurgen se oë op hom. “Wel, ek weet dit nog nie presies nie. As ek weer met dieselfde skip wil terug na Suid-Afrika, dié kom môre oor twee weke weer in Rotterdam aan op pad Suide toe …” “Wanneer vertrek hy?” vra Jurgen. “Binne ’n paar uur. Dit hang af hoe groot die lading is.” “O, ek dag dat hy ’n week of wat in die hawe lê,” sê Oma. “Nee, Oma, dis heeltemal anders nou met die containers as toe hulle nog los vrag in die ruim moes laai. Alles gaan sommer een, twee, drie.” “Jy bedoel tog seker nie om so gou al terug te gaan nie?” Iets in Jurgen se stem laat Marc skerper na hom kyk voordat hy antwoord. “Nou, dis die allergoedkoopste manier vir my om terug te gaan. Kos my niks. Ek moet wel hard werk, maar dis glad nie ’n slegte ondervinding nie.” “Maar ek dag dat jy van plan was om ’n tyd lank te bly en te studeer of iets. Om jou paspoort te behou, moet jy ’n tyd lank hier woon,” sê Jurgen. “Ja, maar daarvoor het ek nog tyd tot ek ses en twintig is.” “Maar jy is dan nou hier. Jy is op staatsuitkering geregtig, dus hoef jy nie honger te ly nie. Bekyk eers Europa, studeer iets. Wat sou jy nou voor teruggaan? Om army toe te gaan?” Jurgen se gesig is warm en sy asem jaag effens.

Marc kyk hom onseker aan. “Ek het eintlik nog nie goed oor alles gedink nie …” Oma lê haar hand op sy arm. “Rustig aan, jongen. Soek dit maar eers alles uit. Dit kom wel voormekaar.” Later in hul kamertjie sê Jurgen: “Ek dink eerlik nie jy moet sommerso teruggaan nie, Marc …” “Maar dit het ek tog ook nie gesê nie,” val Marc hom in die rede. “Ek het bloot gesê dat as ek met die boot wil teruggaan, dit oor twee weke sal moet wees.” Jurgen knik. “Dit begryp ek. Maar dink so daaraan: dit word nou somer en die universiteit begin eers einde Augustus. Dus, as jy sou wou gaan studeer, kan jy drie maande deur Europa toer, hier en daar ’n bietjie werk, mens kan dit eintlik redelik goedkoop hiervandaan doen.” Hy knik. “Van my vriende het dit al gedoen. Ek het ook ’n bietjie geld hier wat my pa deur die jare op ’n rekening vir my inbetaal het … Maar ek kan tog nie onvoorwaardelik by jou intrek nie, Jurg.” “Waarom nie? Ons kom goed klaar. En as jy dan later ’n plek van jou eie vind, is dit goed.” “Is jy seker jy weet wat jy aanbied?” “Natuurlik, tog!” “Ek sou dit graag wou doen.” “Doen dit dan.” “Dankie.” “Gebruik dan maar eers ’n week of wat om Amsterdam beter te leer ken. Dan kan jy besluit of jy eers wil toer of eers wil werk. Kry jou paspoort in orde. Maar dit sou tog gek wees om in hierdie stadium terug te gaan, dink jy nie?” Marc glimlag. “Jy’s reg, ja.” “Mens lewe maar die een keer.” Jurgen kyk af op sy hande.

“Dankie vir jou aanbod …” “Dis vir my ook lekker om nie alleen te wees nie …” Marc is moeg en tog kan hy ’n baie lang ruk nie slaap nie. Hy lê en kyk na die grys reghoek lig van die venster en sien later die maan skigtig deur die wolke beweeg. Hy verlang ineens so sterk na sy ma dat hy hom op sy maag omkeer en sy gesig teen sy hande vryf.

Nege

Dinsdagmôre, ná Jurgen weg is werk toe, hang Marc rusteloos in die huis rond. Misja, die Siamesie, volg hom soos ’n skaduwee. Vandat hulle weer terug is, bly die diere hulle oppas asof hulle bang is hulle vertrek weer sonder waarskuwing. Hy buk en tel die katjie op. Sy nestel teen sy nek en spin voldaan. Hy het Jurgen belowe om vandag omtrent die universiteitskursusse te gaan uitvind, maar om ’n onverklaarbare rede verset hy hom daarteen. Dis asof die rustelose depressie van die eerste dae in Amsterdam weer by hom is. Hy verstaan dit nie. Daar is niks waaroor hy ongerus hoef te wees nie en tog het hy geen innerlike rus nie. Hy sit ’n tyd lank met Misja op sy skoot en blaai deur die prospektusse wat Jurgen die vorige aand aangedra het. Dit interesseer hom op geen enkele manier nie. Hy gooi dit naderhand gefrustreerd opsy. Die kat maak haar oë oop en kyk hom uitdrukkingloos aan. Toe rol sy haar weer gemaklik op en slaap verder. Maar hy wil uit. Hy tel haar op, soen haar swart gesiggie en sit haar by Malibu op die bank neer. Dié begin haar dadelik was. Marc glimlag en streel hulle albei. Daarna trek hy sy windjekker aan en gaan die stad in. Maar hy loop besluiteloos deur die strate. Hy hang lank oor ’n brugleuning en staar somber in die water. Op die ou end laat hy hom tot ’n kanaalvaart inpraat. Dit bring tog ’n mate van verligting in hom. Hy kyk op in die iepebome op die walle. Die naderende voorjaar ten spyt, laat val hulle steeds van hul blare. Dit sif deurentyd sag oor die water neer en dryf in ’n kleurryke mat onder die bruggies deur. Hy kyk na die huise se geweltjies teen die luglyn. Smal geboutjies met nog vier verdiepings bokant die straatvlak en heel bo altyd die solderkamertjie met ’n venster in die gewel. Die son breek meteens deur die wolke en blink oor die water. Hy voel die warmte op sy gesig en sluit sy oë. Die swaarmoedigheid sak langsamerhand weer oor hom toe. Toe hy weer sy oë oopmaak, het daar ’n ligte wind opgespring en sneeu die iepeblare oor die water en teen die raam van die kanaalboot aan. Dit bring die Laan op Stellenbosch helder in sy gedagtes terug. Hy kyk weer om hom heen. Na die tallose fietse wat oral vasgeketting staan, na

die huisbote wat soos waterhoenders op die water dein, na die motors wat prekêr op die kant van die gragte geparkeer staan, die smal huisies naby die Leidseplein wat aan die skeefsak is, die deftige wonings van eertydse kooplui aan die oorkant. Die son verhelder die kleure van die blare wat in die water dryf. Tussendeur dreun die gids se stem onverpoos voort. Marc gaap en strek hom in die koesterende son. Skielik trek iets wat die gids sê sy aandag. Dié wys na ’n platboomskuit wat teen die kant vasgemeer lê. “Poesenboot,” verduidelik die man, “daar word meer as driehonderd rondloperkatte wat van die straat opgetel word, gehuisves en versorg.” Marc kyk na die katvorms wat in elke denkbare posisie deur die smal raampies sigbaar is. ’n Siekeboeg ook vir rondloperkatte. Maar ook dié dinge neig om Marc verdrietig te stem. Hy kyk afgetrokke na die smalste huisie in die hele stad wat deur die gids uitgewys word. Een meter breed. Gek! dink hy. Op een van die talle brûe waaronder die boot deurvaar, staan ’n meisie in ’n heldergeel jas peinsend in die kanaal en kyk. Haar witblonde hare blink in die son. Toe hy uit die boot klim, is hy meteens rasend honger. Dit het middag geword en dis byna behaaglik warm. Sodat hy sy jekker uittrek en na een van die talle kroegies aanstryk. Hy bepaal hom by sy kos en kyk nie dadelik op toe iemand langs hom by die toonbank kom sit nie. Eers toe ’n fyn hand langs sy bord skuif, draai hy sy kop. Daar sit ’n heel jong meisie. Die eerste ding wat hom opval, is haar hare. Sy het ’n welige bos rooibruin hare wat krullerig tot onder haar skouers hang en skerp teen haar ligte vel afsteek. Sy kunstenaarsoog sien die albaste fyn vel sonder enige grimering, wat onder die oë halfgekneus donkerder vertoon. Soos iemand wat te min geslaap het. Groot grys oë kyk hom vrymoedig aan. Maar dis ook na haar mond wat hy kyk. Dis sag en vogtig blink en ontsettend mooi gevorm. “I drink champagne,” sê sy met ’n wye glimlag en tik met haar wysvinger teen sy mou. Hy is so bevange deur haar natuurlike skoonheid dat hy verward vra: “What?” “I drink champagne.” Hy moet glimlag vir haar astrantheid. “Praat maar met my Nederlands, hoor,” sê

hy, want hy kan hoor dat sy nie Engels is nie. “Vir my gaan dit om die sjampanje, hoor.” Hy lag en dink: sy is nie ouer as negentien nie. As sy so oud is. Hy haal die nodige guldens uit sy sak en lê dit op die toonbank neer. “Bestel jy maar.” “Vir jou ook?” Haar mond fassineer hom. “Ja seker.” Hy eet haastig klaar. Toe die twee glasies voor hulle neergesit word, tel sy hare vinnig op en klink dit teen syne. “Prost!” Sy begin veels te vinnig daaraan drink sodat sy haar versluk en hoestend haar glas neersit. Sjampanje stort oor die toonbank en loop af op haar jeans. Marc haal ’n sakdoek uit sy broeksak en mop die toonbank droog. Sy hand tril effens. Sy glimlag en neem die sakdoek by hom. Sy druk dit teen die nat vlek op haar broek. Toe gee sy dit aan hom terug. Haar naels is lank en mooi versorg en ligroos gelak. Sy het fyn silwerringe aan elke vinger van haar hande. “Ek is Anneliese,” sê sy. Hy bly verruk na haar mond kyk. “Marc.” “Dag, Marc.” Sy hou haar hand uit en hy neem dit. “Wat doen jy in Amsterdam?” “Ek woon hier.” “Tog nie! Jy’s geen Nederlander nie.” “Hoe weet jy?” Sy lag. “Ek sien dit wel.” “Ek bly wel hier.” “In Amsterdam?” Hy knik.

“Waar is jy vandaan?” “Afrika.” “Jy praat goed Nederlands.” “My vader was ’n Nederlander.” Sy knik begrypend. “En wat doen jy eintlik hier?” “Eintlik weet ek nie. Miskien studeer …” Sy lag en hy sien dat haar tande klein en egalig is. “Is jy van Suid-Afrika?” “Ja …” sê hy fronsend. “My vader werk by Philips en hy gaan soms daarheen vir sake.” “Ja?” “Jy is Marc?” “Ja.” “Ek het wyn wat uit jou land kom in my kamer, Marc, hier in die buurt …” “Hoe so?” “Nou, van my vader. Hy glo daar is geen beter wyn nie. Kom jy proe?” Hy kyk onseker na haar. Sy lyk in geen enkele opsig soos die prostitute op die Walletjes nie en tog is haar bedoelings heeltemal duidelik. Sy merk sy vertwyfeling en sy glimlag. “Jy hoef daar nie voor te betaal nie, hoor. Nie vir die wyn nie.” “Nie?” vra hy verward. Sy skud haar kop. “Kom jy?” Hy staan op. Toe hulle uitloop, merk Marc dat die kroegbaas betekenisvol

grinnik. Hy voel hoe hy rooi word, maar hy draai nie terug nie. Hy sien dat sy lank en besonder fyn gebou is. ’n Groot swart los trui hang tot onder haar sitvlak. Sy het swart seilskoene aan haar klein voete. Sy hart gaan verstikkend aan die klop. So mooi, dink hy, het hy nog geen ander meisie gesien nie. Haar kamer is bo in ’n huis se dak, baie soos die een waarin hy by Jurgen bly, met ’n uitsig op ’n grag. Dis onopgesmuk soos syself. Enersyds meer volwasse as haar jare en andersyds nog die plek van ’n heel jong meisie. ’n Groot wit beer op die bed. Teen die raam hang ’n spierwit gehekelde gordyntjie met punte. Op die vensterbank geil plante tussen wit porseleinornamente. Sy trek nie die gordyne dig nie. Die son stroom na binne. “Gaan jou gang,” sê sy en beduie na die rusbank langs die venster met die rustige pienk en groen kussings daarop. Bokant hang ’n afdruk van Jan Lens: dieproos hortensies in ’n glaspot. Marc gaan enigsins onseker op die bank sit en haal diep asem. Sy hart klop steeds rasendsnel. Die meisie haal ’n wynbottel uit ’n muurkas en hou dit na hom uit. Twee Jonge Gezellen. Hy glimlag en knik. Sy skink twee glase vol. Toe kom sy op die bank by hom sit, een been onder haar ingevou. In die proses hou sy die twee glase vas sonder om te stort. Hulle lag albei oor haar prestasie. “Trek jou trui maar uit, dis hier altyd warm.” Sy beduie met haar kop na die pype van die sentraleverwarmingstelsel. Hy staan op en trek sy trui oor sy kop uit, laat val dit langs sy jekker wat hy met sy binnekoms op die stoel neergesit het. Wanneer hy weer kom sit, glimlag sy en reik hom ’n glas. “Dis erg lig, drink dit maar.” Hy neem die glas wit wyn by haar. In die warm lig van die kamer is sy mooier nog as in die skemer kroeg. Haar vel gloei gesond. Hulle klink die glase en toe hy die wyn na sy lippe bring, prikkel dit sy neus sodat hy nies. Hy drink die glasie met die eerste teug byna half. Sy lag en skuif nader aan hom. Maar sy praat nie. Toe albei se glase leeg is, neem sy syne by hom en plaas albei op die koffietafel terug. Sy skud haar hare terug. Daarna maak sy die knopie van haar jeans los, skop haar skoene uit en stroop die broek argeloos van haar af. Marc se

asem steek in sy keel vas, want sy het niks daaronder aan nie. Sy grim toe sy sy gesig sien en kom weer by hom op die bank sit, voete onder haar ingevou. Hy laat haar toe om sy klere stuk vir stuk uit te trek. Dan neem sy sy hand en bring hom tot by die groot bed teen die oorkantste muur. Sy buk oor die bed en stoot die beer dat dit agter op die grond val. Hy sien haar ferm ronde boudjies. Ook daar het haar sagte vel die ongelooflikste tekstuur. Hy voel homself kliphard word. Sy draai om en raak hom aan. Sy strek haarself soos ’n kat in die son en trek die swart trui met een beweging oor haar kop en laat dit op die grond val. Haar klein borste bons vry. Marc sluit sy oë vinnig en sluk aan die benoudheid in sy keel. Een maal net het ’n vrou se liggaam hom so ontroer; toe hy die naakmodel geskilder het. Maar toe was dit anders. Sy lag onbevange en kruip op die bed. Hy gaan na haar toe. Hy laat toe dat sy met hom liefde maak. Willoos laat hy dit toe omdat hy daar so verruk van is. Sy speel met hom en hulle lag en hy is met haar tot alles in staat. Sy voorsien geen kondoom nie, dink hy tog eenmaal vlietend, maar hy dink nie eens daaraan om dit te noem nie. Sy verrukking is veel sterker as enige vrees. Hy word vaagweg bewus dat die son die kamer dieper instreep en oor die bed en oor hulle val. Hy voel dit op sy blote liggaam. Nog nooit in sy hele lewe het hy iets só sensueel ervaar nie. Hy word daar lighoofdig van. “Stadig, Marc,” sê sy oor en oor, “ons het ure lank. As jy kop verloor, is alles so verby.” Hy kon nooit later begryp hoe dit gebeur het dat die kondoom daar gekom het nie. Maar dit het. Alles met haar is so moeiteloos. Toe hulle later ontspanne natgesweet in die son lê, krul sy soos Misja teen hom op. Maar nie vir lank nie. Sy kom spoedig regop. “Ek gaan even douche, kom jy mee?” Hy kyk haar vraend aan. “Douche …” Sy gebaar ’n stort en maak die geluid van water. Hy knik, nog half verlam. “Vyf minute.” Sy verdwyn in die badkamer en byna dadelik hoor hy die gedruis van die stort. Hy het ’n oorweldigende verlange om op sy sy om te rol in die son en te slaap. Maar hy onderdruk dit en staan op, trek sy hemp aan, steek ’n sigaret aan en kom weer in die son op die bed sit.

Sy kom spoedig te voorskyn, handdoek om haar hare, badjas aan. Sy trek ’n gesig vir die sigaret. “Viese dinge,” sê sy. “Daar’s ’n droë handdoek daar vir jou ook.” Hy staan onder die lou stort en bly hom bewus van die onvergelyklike gevoel van weldadigheid. Toe hy uitkom, het sy ’n pot koffie op die tafeltjie neergesit en sy staan haar hare voor die venster en droog vryf. Weer in trui en jeans presies soos hy haar die eerste keer gesien het. “Betaal ek jou?” vra hy verleë terwyl hulle elk met vars koffie sit. “Ja seker. Vyftig gulden.” Hy trek die note uit sy beursie, dankbaar dat hy soveel by hom het en lê dit op die koffietafel. Sy sit daar onverstoord by, voete onder haar ingevou, haar koffie en drink. “Dankie,” sê sy gewoonweg en haar natuurlikheid ontneem hom sy verleentheid. “Wie is jy eintlik?” vra hy. “Anneliese tog!” Sy maak vir hom groot oë oor die koffiebeker se rand. “Ek bedoel, jy is tog nie ’n prostituut nie …” Sy kantel haar kop stadig van skouer tot skouer, tuit haar mond. “Kom daarop neer hoe jy eintlik oor ’n prostituut dink.” “Waarom doen jy dit?” “Ek maak daar genoeg geld van.” Hy kyk haar benieud aan. “Maar dít?” “Ek loop klasse in klere-ontwerp en sodra ek ’n diploma het en genoeg geld, wil ek en ’n vriendin ons eie boetiek begin. Alles selfgemaak. Maar vir ’n jaar of vier, vyf moet ek aan die lewe bly. Uitkering laat nie toe vir wegsit nie. Dus …” Sy trek haar skouers op. “Maar jy kan tog ook op ander maniere geld verdien?”

“Nou … so maklik is dit ook nie, hoor.” “Kelnerin of iets.” Sy trek ’n gesig. “Vervelend. Daar maak jy helemaal geen geld mee nie. Saans gaan ek ook nog klas toe en ek moet studeer.” “Maar dit kan tog nie die enigste manier wees nie …!” Sy leun oor en skink hulle albei se koppies weer uit die glaspot vol. “Begryp jy dit nie? Ek vind dit prettig. Ek hóú daar gewoon van.” “Jy hóú daar gewoon van?” herhaal hy oorbluf. “Nou seker. Jy hou daar tog ook van?” Sy gesig word warm, maar hy bly haar aankyk. “Ja, nou. Maar dis tog anders …” “Waarom?” Hy maak ’n gefrustreerde beweging met sy hande. “Nou …!” “Dis tog helemaal nie ’n gek idee om geld te verdien met iets wat jy prettig vind nie?” “Maar, ja … dis gevaarlik, nou, tog …” “Alleen maar as jy héél dom is, jongen. Die mans wat hier kom, is almal ouer en met geld. Te veel om te verloor. Getroud ook, veilig. Dis net af en toe soos met jou dat ek die versoeking het na iemand wat jonk is soos ek.” Sy vee die onderste bietjie suiker met haar vinger uit die koppie en lek dit af. “Maar ek kyk altyd eers héél goed.” Hy skud sy kop. “Ek maak ook seker dat daar geen enkele relasie ontstaan nie. Dan word dit ’n rotzooi.” “Vind jy dis reg?”

“Wat?” “Wat jy doen?” Sy strek haar arms bo haar kop uit, hande bymekaar gevat, en gaap. “Wees tog nie ’n sufferd nie, Marc. Waar kom jy vandaan? Ek dwing tog niemand om hier te kom nie. As hulle hiér nie kom nie, gaan hulle wel elders, maar ergens gaan hulle wel as hulle die behoefte het. En dié het ieder nou eenmaal.” Hy kyk na die ferm rondings van haar borste teen haar swart trui. “Jy is mooi,” sê hy. Sy glimlag. “Jy is ook baie mooi. Wat studeer jy?” “Kuns.” “Is jy lankal hier in Nederland?” “Paar weke. Kan ek weer na jou toe kom?” “Ja seker.” “Môre?” Sy glimlag en kantel haar kop van kant tot kant sodat die welige rooi hare oor haar gesig val. “Het jy dit allemaal so goed gevind?” Hy knik en voel verleë hoe sy gesig gloei. “Was jy al langs die Walletjes?” “Een keer. Ek gaan nie weer nie. Sy glimlag. “Jy het ’n ekspressiewe gesig.” “Kan ek môre weer kom.” “Maar dan s’morgens.” “Hoe laat?”

“So ’n uur of tien.” “Fantasties.” “Het jy soveel geld as jy student is?” Sy rek haar oë. “Ek sal steel as ek nie het nie.” “Hiervandaan is dit dertig gulden, studentetarief.” Hulle lag gemeensaam. Toe hy uitbundig deur die verkeer hardloop, dink hy onverwags aan sy pa wat ’n jong man in Amsterdam was. Wonder hoe dit die eerste keer vir hom was. By die huis sit Jurgen televisienuus en kyk, die diere om hom saamgetrek. “Ek het net bekommerd oor jou geraak,” sê hy. “Fantastiese dag gehad.” Marc gooi sy jekker op die bank neer. Rubicon blaf opgewonde en staan met sy voorpote teen Marc se bors op. “Jy sien daar goed uit.” Marc bring die hond tot bedaring. “Heelwat gedoen. Boot gery op die gragte. Winkels bekyk, honderd dinge …” Sy gesig brand van lieg sodat hy moet wegkyk. “Iets van die universiteit uitgevind?” “Nee, eintlik nog nie. Ek sal beslis môre.” “Moenie te lank wag nie.” “Ek sal nie.” Hy beteuel sy ongeduld. Want daar is maar één ding wat hy wil doen. Sy sketspotlood uithaal en teken, teken. Anneliese. Soos hy tevore saans tuisgekom het om bome en meulens en geweltjies te teken, só moet hy haar nou teken. “Ek het gedink ons maak sommer bevrore pastei in die mikrogolfoond warm,” sê Jurgen. “Ek is lui, harde dag gehad nogal. Ek is ook nie juis honger nie.”

“Jy eet niks,” sê Marc. Hyself is heeltemal nie honger nie. Hy wil na sy kamer gaan, maar hy weet dat dit onvriendelik sou lyk. Dus troos hy hom daaraan dat Jurgen ook moeg lyk en moontlik nie laat sal wil gaan slaap nie. Dan kan hy alleen wees, dus maar geduld beoefen. Toe hulle in die kombuis die ete staan en voorberei, sê Jurgen: “O, byna vergeet ek. Daar was vandag ’n Afrikaanse skrywer by die polikliniek …” Marc kyk verbaas op van waar hy staan en slaai maak. “’n Afrikaanse skrywer?” “Skrywer / dramaturg. Ook ’n soort uitgewekene, meer as tien jaar al hier.” “Wat maak hy in die Aidskliniek?” “Materiaal kom bymekaarmaak vir ’n stuk oor Aids waaraan hy werk. Aaklige scenario van Suid-Afrika aan die einde van die eeu, byna uitgewis deur Aids.” “Wie’s hy?” “Paul Wassenaar.” “O ja, ek het verlede jaar ’n stuk van hom in die Baxter gesien. Kan nie meer die naam onthou nie. Politieke stuk.” “Goed?” “Ek kan nie eens meer behoorlik onthou nie. Ek dink so. Daar is sóveel van hulle aan die gang. Mens raak eintlik bietjie sat vir al die heavies. Die stomme ou Afrikaner en die Nasionale Party is al so holrug gery en kaalgevreet dat dit ’n verskriklike verleentheid geword het. Persoonlik voel ek die skrywers en dramaturge kan nou maar ’n bietjie positief raak. Die ou spul probeer tóg nou verander en ek dink die flogging kan nou maar eers bietjie bedaar.” “Anyway, hy het ons genooi om môreaand daar ietsie te kom drink.” “Klink okay.” “Ek dag so. Hy lyk ’n bright ou, dit kan nie vervelig wees nie.” Toe hulle teenoor mekaar aan tafel sit en eet, merk Marc hoe donker Jurgen

onder die oë is. Hy voel skielik skaam oor sy selfgesentreerdheid. “Jy lyk moeg,” sê hy, “hoe het dit by die kliniek gegaan?” “Ag, nie goed nie.” Hy stryk ingedagte met sy voorvinger oor die papierservet. “Remco lyk heeltemal nie goed nie.” “Die jong ou wat net ingekom het?” “Ja. Hy is darem al ’n paar weke daar. Hy het baie swaar gehad verlede nag. Sy hele lyf is oortrek met Kaposi-sarkoom. Ek kan dink hoe sy longe moet lyk. Hy is so benoud dat hy nie asem kan kry nie. Ek het vandag maar die meeste van die tyd by hom gesit. Ek weet nie of hy môre nog lewe as ek daar kom nie.” Marc dink beskaamd oor sy eie dag. Skielik oorval ’n onuitspreeklike deernis vir Jurgen hom. Hy sien hoe hy met die katjie teen sy bors gedruk sit asof dit die onuithoudbare herinneringe van die dag moet stil. “Jurg …” “Hmm?” “Word jy nooit bang dat jy self sal Aids kry nie?” Jurgen kyk nie op nie, hy streel oor die kat se ore. “Soms.” Marc wag dat hy meer moet sê, maar toe hy dit nie doen nie, vra hy sag: “Hoe groot is die kans?” “Kom ons sit daar oorkant in beter stoele, my rug hou dit nie hier nie.” Hulle staan op, Jurgen versigtig met die kat in sy een arm ’n glasie wyn aan die skink. Marc wil nie hê nie, hy wil lank wakker bly. Die port wat Jurgen so graag saans drink, maak hom te vaak. Wanneer hulle gemakliker sit, kom Rubicon weer by Marc se voete lê. Hy soek na sy sigarette, maar toe hy onthou dat hulle in sy kamer lê, het hy nie genoeg trek daarvoor om dit te gaan haal nie. “Ná Tako se dood was ek uiteraard in ’n baie gevaarlike posisie. Ek was so ontsettend hartseer en verslae en teen die grond dat ek nie sou omgegee het om saam met hom dood te gaan nie. Dit was vir my niks om my toe te laat toets nie. Ek hét ook en ek was negatief. Dit was eintlik te gou om te toets, maar ek was negatief. Dis byna drie jaar nou. Ek het my daarna nooit weer laat toets nie. Ek

het nooit weer seks gehad nie, dus was dié risiko uit. Maar dat Tako my tog wel kon besmet het, dit is nie uit nie. Die kanse is ook nie só klein dat ek in die kliniek besmet kan raak nie …” Hy hou die rooi wyn teen die lig op. “In daardie eerste week dat jy hier was, het ek op ’n dag baie groot geskrik …” Dit neem ’n paar oomblikke voordat Marc die aand onthou dat hy huis toe gekom het en Jurgen so moeg en bleek en geskok aangetref het. “Wat was dit?” “Ag, niks besonder dramaties nie. Dit kom maar van tyd tot tyd in die hospitale voor. Ek werk hoofsaaklik as verpleër, maar ek doen ook geestelike werk vir dié wat daarom vra.” Marc knik. Dit weet hy. “Dié dag het ek opgeruim waar dokters met ’n pasiënt besig was. Iemand het per ongeluk ’n spuitnaald tussen die vuil lakens gelos. Toe ek dit bymekaarbondel om na die waskamer te neem, het dit my geprik.” “O Here …” fluister Marc verskrik. “Ek het my nie laat toets nie; as dit so is, moet dit maar so wees, glo ek. Daar is tog niks aan te doen nie. Ek het dit nie eens vir iemand gesê nie. Tog gebeur dit dat as ek nou ’n dag baie moeg voel of verkoue raak, dat ek dadelik gaan dink: ek het dit ook. Maar dit is gek, want so gou kan dit nie gebeur nie. Behalwe as ek van Tako besmet is …” “Waarom bly jy daar?” Hy antwoord nie dadelik nie, druk net die kat versigtig teen hom vas en voel oor die swart neusie. “Dit het vir my ’n soort lewenstaak geword. En ’n boetedoening.” “Jy weet tog dat jy nie hoef boete te doen vir God nie, Jurg.” Hy knik en kyk nie op nie. “Dis selfopgeleg. Maar dit is ook so dat ek vir die mense lief geword het. En ja, as jy daar werk en daagliks met die pasiënte te doen kry, word dit alles vir jou minder skrikwekkend as wanneer jy net die sensasieberigte in die koerante lees.” “En as jy weer iemand liefkry?” vra Marc gedemp. Jurgen kyk vinnig af. Hy sluit sy vingers liggies om die kat se pote sodat dié hom met vlymskerp tandjies begin byt. Oortjies aggressief agteroor getrek. “Ek

sal seker maak dat dit nooit weer tot seks kom nie.” “Kan ’n mens dan van so iets seker maak?” “Waarom nie?” Marc dink aan die dag dat hy hom in die kerk in Delft sien bid het. “Kan ’n mens iemand liefhê en nie ook seks met hom wil nie?” “Ek weet nie. Ek glo nie, maar daar is mense wat dit al reggekry het.” Sou hy my liefgekry het? wonder Marc en voel die trane warm agter sy ooglede brand. Asof hy dit aanvoel, kyk Jurgen op in Marc se ontstelde oë. “Ek glo God kan my help om dit te doen. Hy help my drie jaar al dat ek nie weer val nie.” “Maar as jy iemand sou liefkry …?” “Ek moet één dag op ’n slag loop.” “Jy is sterk,” sê Marc. Hy skud sy kop. “Nee …” Hy kom orent en laat die kat op die stoel sak. “Gaan slaap jy maar. Ek neem Rubicon sommer alleen uit.” “Is jy seker?” Jurgen knik en trek sy windjekker aan. Daarna daal hy met die jubelende hond teen die trappe af. Marc gaan met swak knieë na sy kamer op. Ek kan nie hier bly nie, dink hy die een oomblik en dan die volgende: maar ek sal hom kan help dat dit tot niks kom nie. Maar eenmaal terug in sy kamer oorval die herinneringe aan die oggend met Anneliese hom opnuut. Hy kry byna koorsagtig sy sketsboek en potlode bymekaar. Toe begin hy teken. Totdat sy lewend voor hom uit die bladsye te voorskyn kom. Haar gesig, haar oë, haar mond. Totdat hy tevrede is. En toe haar liggaam. Hy werk met soveel toewyding daaraan dat dit is asof hy haar self

aanraak. Hy teken haar in verskillende posisies. Iets van die vervoering wat hy met die eerste naakskildering ervaar het, is weer terug. Maar anders, omdat die erotiese daarby gekom het. Soms dink hy aan Jurgen onder in sy kamer met sy spesifieke vrede en verlangens. Maar dit weeg nie op teen wat hy ervaar nie. Dis asof niks kan nie. Nie eens die gedagte dat hy weet dat hy met Anneliese God nie behaag nie. Dis byna drie-uur voordat hy ’n vollengte-skets van haar het waarmee hy tevrede genoeg is om dit die volgende oggend vir haar mee te neem. Hy staan lank stil daarna en kyk. Daar kom ook by hom op die beeld van sy skildery van Christus aan die kruis wat hy gemaak het die nag na hy agtergekom het Nicola het ’n verhouding met Simon en dat sy naak vir hom poseer het. Hy vee oor sy oë. Hy is weer so ontsettend moeg soos hy daardie dag was. Te moeg selfs om te stort. Ook is hy bang die geluid van die water sal Jurgen wakker maak. Hy gaan koulik en styf in sy bed kruip en dink aan sy ma. Aan haar stem en haar hande en haar mond. Hy lê wakker totdat hy die mossies en die merels voor die dakkamertjie hoor tjilp en die dag grys teen die rame skyn.

Tien

Lank voor tienuur al dwaal hy in Anneliese se buurt rond. Dit het Mei geword, die dae rek langsaam en word effens warmer. Die bome bot oral uitbundig. Die affodille is uit en die blommemarkte oorstroom van kleur. Hy koop vir Anneliese ’n bos geel roosknoppe. Toe hy nog tulpe ook wil byneem, bedink hy homself. Sy kos hom baie geld, studentetarief al dan nie. Sy maak oop toe hy aanklop. Hy sien dankbaar dat sy nie te kort skiet aan die beeld wat hy nag lank by hom had nie. Sy’t ewe mooi gebly. Oor haar blou jeans het sy ’n groot los wit-en-blou streephemp aan. Haar hare is in haar nek gevleg. Sy neem sy rose entoesiasties aan en gaan haal ’n bolfles om dit in te rangskik. “Ek het nog wat vir jou saamgebring,” sê Marc en haal ’n opgerolde tekening te voorskyn. “Wat is dit dan?” vra sy skielik op haar hoede. Hy hou dit na haar uit. “Kyk maar.” “Marc, jy durf nie soveel aan my bestee nie, jy betaal tog al genoeg …” Sy neem die papier by hom en rol dit oop. Die skets toon haar naak op haar maag op die bed, verwarde rooi hare, kop effens opgelig. Die sensuele mond effens beklemtoon. Sy staan lank daarmee in haar hande. Toe sy oplaas na hom kyk, is haar oë vreemd donker. “Dis heel, héél aardig van jou, Marc. Ek wis nie dat jy écht kunstenaar is nie …” “Ek het dit tog gesê.” Dis duidelik dat haar verwondering hom ontroer het. “Is dit vir my?” “As jy daarvan hou.” “Jongen, jongen, as ek dít nie wou, moet ek tog helemaal gek wees!” Sy kom

spontaan na hom, slaan haar arms om hom en soen hom. “Kom hier op die sofa by die raam. In die son.” Hulle stroop hul klere sonder seremonie af en klim soos hondjies oor mekaar op die smal bank. “Laat my eers na jou kyk.” “Maar jy kyk tog al die tyd na my!” Hy voel vryer nog as die vorige aand, lag veel meer. Voordat hy weggaan, vra hy: “Wil jy Vrydagaand met my na ’n goeie restaurant gaan?” Sy kom by hom staan en vee sy lang, donker hare van sy voorkop terug. “Marcolief, dit weet jy tog al. Niks wat op ’n relasie uitloop nie. Geen komplikasies mag daar kom nie … Alles streng op sakegrondslag.” “Ek dag dat mens soms met jou kliënte ook sosiaal verkeer?” “Nie in hierdie bedryf nie, lieverd,” sê sy sag, haar vingers teen sy mond. “Kom Vrydagoggend weer na my toe.” Marc gaan soek kos en besluit toe tog om maar by die universiteit langs te gaan en oor kursusse navraag te doen. In sy eie gemoed het hy geen sekerheid dat dit is wat hy wil doen nie. Maar ter wille van Jurgen gaan hy wel daarheen. Dit neem met busse heen en weer heelwat langer as wat hy beplan het sodat hy byna sesuur eers tuiskom. Maar Jurgen is nog nie daar nie. Dit vind hy enigsins vreemd. Die diere is soos altyd uitbundig bly om hom te sien. Hy speel nog met hulle toe Jurgen aankom. Hy sien daar so sleg uit dat Marc onwillekeurig opstaan en na hom toe gaan. Jurgen neem hom om die skouers en laat sy kop ’n oomblik teen Marc rus. “Remco is vanmiddag dood. Ek was die hele tyd by hom.” “Ek is jammer,” fluister Marc geskok en dink daaraan dat Remco die hele lange dag selfs nie één keer in sy gedagtes opgekom het nie. Al was dit die laaste ding waaroor Jurgen gepraat het voordat hy vanoggend weg is werk toe. Jurgen snuit sy neus. “Die ewigheid in, só. So verskriklik gely die laaste ure. Sonder God.” Hy skud sy kop, sy gesig nat van die trane.

“Kom sit, jy voel so koud. Ek skink vir jou iets in.” “Bietjie brandy, asseblief.” Jurgen hurk by die gasverwarmer. “Ek steek dié maar weer aan, dis so koud.” Marc kry heeltemal nie koud nie. Terwyl hy in die kombuis staan en koffie maak, dink hy: ek sal hier bly om vir hom te sorg. Alleen kan hy nie wees nie. Dis of Rubicon Jurgen se verdriet van al die diere die beste begryp, want hy bly met sy kop teen sy vooroorgeboë skouer staan. Die kleiner kat is soos gewoonlik in sy skoot. Sy staan nou regop met haar voorpootjies teen sy bors en raak-raak met haar spits swart neusie teen sy ken, asof sy ook van sy ellende iets aanvoel. Hulle sit ’n ruk in stilte voordat Jurgen skielik onthou. “Ons moet tog vanaand na die man uit Suid-Afrika gaan. Paul something. Onthou jy nog?” “Ons kan dit mos maar kanselleer.” “Ag, hy het gesê hy het nie ’n telefoon nie. Een of ander eksentrisiteit van hom. Dalk sal dit my juis goed doen.”

Hulle vind Paul Wassenaar se plek sonder te veel moeite. Dit lê byna in die hart van die rooiligdistrik. Langs die deur wat op die binnehoffie oopmaak, sit ’n prostituut grynsend in haar uitstalvenster. Laer af in die straat is reklameflitse vir live sex en plastiekfallusse in winkelvensters en word saketransaksies in die skemerdeure van pienk neonverligte vertrekke gesluit. ’n Man in sy laat dertigs maak op hul klop die deur oop en nooi hulle gul binne. “Naand, broers-uit-die-verdrukking, kom binne, kom binne! Ek het julle byna al opgegee.” Dis ’n redelike groot stemmig gemeubileerde plek waarin hy hulle bring, met gordyne toegetrek op die “werkstraat” soos Wassenaar daarna verwys. “Jirre, maar dis lekker om weer die ou moedertaal te hoor, mense.” Hy bekyk Marc meteens noukeurig. “Ek sweer ek het jóú al iewers gesien …” Marc se gesig word rooi van verleentheid. “Ek glo nie …”

“Kom jy nie hier agter in die Brandesteeg by Anneliese nie? Jy weet, die rooikoppie?” Marc skud sy kop vinnig. “Dit kan nie ek wees nie.” Hy voel hoe die sweet in sy armholtes uitslaan. “Sorry, ek vergis my dan. Maar ek kon sweer dis vir jou wat ek nou eendag saam met haar in Niek se koffieplek gesien het. Net soos jy gelyk, die hare,” hy beduie, “kompleet so ’n windbreaker ook.” Marc bly sy kop skud en glimlag, maar sy hart klop so dat hy duiselig daarvan word. Dit word ’n interessante aand. Hulle gesels, alleen maar oor Suid-Afrika, tot diep in die nag. Wassenaar is so banaal Afrikaans dat ’n mens kon sweer hy het nooit ’n voet buite die land gesit nie. Hy het honderde vrae om Marc te vra wat dié nie kan hoop om te beantwoord nie, maar dit doen hom nogtans goed om na die uitlatings van ’n ander SuidAfrikaner, selfs heelwat ouer as hy, te luister. Veral as hy hoor hulle lê ook so dig by sy eie. Wassenaar kom ongevraag bier op die tafel neersit. Vroeër die aand het hy gesê: “Ek het die probleem dat ek te veel drink as ek alleen is, veral as ek ’n bietjie down voel. Wat vry dikwels die geval is. Nou het ek ’n vaste patroon: ek drink net as hier mense by my is. Dit gun my die geleentheid.” Hy stoot ’n blikkie na albei toe. “Nee, ek het tien, twaalf jaar gelede uit die land padgegee toe die poepholpolitikusse vir my te veel geword het. Die idiote was besig om teen ’n onvoorspelbare spoed heuwel-af te galop en ek was nog nie gereed om myself te pletter te loop nie. My hande was toe ook al so met sogenaamde wanpraktyke besmeer dat ek dag: scoot maar, pellie, voor hulle jou toesluit. My ouma was gelukkig ’n Ier en my oupa ’n towenaar, en, siedaar, Paultjie had ’n Ierse paspoort.” Die ander twee lag en vertel hul eie, byna soortgelyke, paspoortverhale. “Ag, die donnerse Kase maak my ook maar al om die ander dag die bliksem in. Bleddie eiewyse spul. Maar hulle weet ten minste iets van politiek af. En hulle is

geleer om bietjie meer vir hulself te dink en nie flou neer te slaan as iemand in ’n hoge posisie boe agter hulle skree nie.” Hy sluk sy bierblikkie leeg. “En nou, na Custom’s officer soveel opslae gemaak het, nou wil die donnerse regering my nie eens ’n visum gee vir die openingsaand nie. Stel jou voor. Maar newwerjoemaaind, dinge is so aan ’t verander daar anderkant dat dit seker binne ’n paar weke oorgewaai sal wees. Lyk of die beleid elke tweede Dinsdag verander. So wag ek en gaan direk aan met die ding oor Aids, dit hou my uit allerlei ellendes uit. Nie dat dit nie op sigself ’n ellende is nie. Die spul moffies het nou vir ons die wêreld snuifgetrap, hè? Mens moet jou se kooi nou so versigtig kies lat dit ’n hinderlikheid is. Hoe kom ’n straight ou soos jy aan ’n job in die Aidskliniek?” vra hy vir Jurgen. Marc blik verskrik in sy rigting, maar hy sê net: “Iemand moet die job tog doen.” Toe voel Marc minder lafhartig oor sy ontkenning van Anneliese. “Ja, jy’s natuurlik reg.” Wassenaar trek aan sy pyp wat kort-kort doodgaan. Klop hom op die rand van die asbak uit en steek weer op. “Hoe meer ek met die mense te doen kry, hoe meer kom ek onder die indruk van hul … weerloosheid, noem dit wat jy wil. Kunssinnig, fyngevoelig, heeltemal uitgelewer. Ja, hel, dis maar ’n netelige saak.” “Gaan jy weer terug?” vra hy vir Marc toe dit effens stil word. Marc dink aan die besluit wat hy vroeër die aand geneem het en hy sê: “Ek glo nie gou nie.” Maar toe die woorde uit is, is dit tog vir hom asof hy nie van homself praat nie. “Hy wil gaan studeer en doen,” sê Jurgen. “Jirre, ou pêl, hier is voorwaar veel as jy voel na dóén. Jy moenie lat jy versuip in die set-up nie. Ek weet nie of ék dit alles op jou ouderdom, so melksaf uit die vaderland uit, sou kon handle nie. Maar, ja, dis ook weer ’n tydjie gelede. Toe was ons nóg onnoseler.” Wanneer hulle by die deur staan om uit te gaan, sê Paul half dronk: “Jirre, as ek net die ou bergie weer voor my kan sien met die wolkie daarop en die see kan ruik met die stink bamboese. Die bleddie see hier het mos g’n ruik nie. En jirre tog, die bleddie ou Afrikaners, ek mis hulle. En ek sien my land staan val uitmekaar uit …” Daar kom trane in sy oë. “Hulle vermoor mekaar, die very

mense vir wie ek sogenaamd in die godverdomde plat landjie kom sit het …”

Die volgende dag, toe Jurgen weg is werk toe, gaan Marc af na die skryfbehoeftewinkeltjie in die omgewing om spesiale papier en pastelle te koop. Hy wil nie meer in swart-en-wit werk nie. Hy kan Anneliese nou alleen maar in kleur sien. Sy is te lewendig. Tog maak hy nog een houtskoolskets van twee mense wat liefde maak. Maar hul gesigte is nie te herken nie. Hy word opgewonde oor die kwaliteit van sy werk. Hy eksperimenteer met verskillende media. Hy dink byna nie daaraan om te eet nie. Eers toe Misja sy ore van sy kop af kom skree, gaan hy met haar kombuis toe om die diere kos te gee. Toe eet hy ook sommer inderhaas kaas en brood. Weer terug in sy kamer staan hy na die houtskoolskets en kyk. Sy vinger loop ingedagte langs die lyne. Ek moet met Oma praat dié naweek, dink hy, oor my pa. Ek moet weet hoe dit met hom was. Hy bly die ganse dag besig en skrik toe hy Jurgen meteens teen die trap hoor opkom. Dis al ná vyf. Hy moet van Remco se verassing af kom. Hy gaan onmiddellik af na onder, want hy wil nie dat Jurgen sien waarmee hy besig is nie, die hele dag al. Hy vrees om hom nog ’n keer so ontsteld soos twee dae tevore te sien. Maar Jurgen is wonderlik rustig. Hy glimlag bly toe hy Marc sien. “Ek dag eers jy is nie tuis nie.” “Ek werk bo in my kamer. Hoe het dit gegaan met die verassing?” Jurgen trek sy windjekker uit en hang dit by die deur aan die kapstok. “Tot my verbasing was dit ’n Christelike roudiens. Sy vriend sê Remco het hom, voordat hy hom die laaste keer hospitaal toe gebring het, laat belowe om hul vriende ná sy dood in die stiltecentrum bymekaar te laat kom en die Roomse pater ’n diens te laat hou. Hy was blykbaar van huis uit Katoliek. Eintlik was dit pragtig. So ’n jong priestertjie …” Hy sit ’n oomblik ingedagte voor hom en uitkyk en daar kom ’n effense glimlag om sy mond.“‘Ek is die opstanding en die lewe.Wie in My glo, sal lewe, al het hy ook gesterwe …’”

“Het hy dit gelees?” “Ja. So mooi het dit uit die King James-vertaling weer geklink.” Dis ’n rukkie stil voordat Marc huiwerig vra: “En sy vriend …?” Jurgen skud sy kop. “Hy was ontroosbaar. Hy verwyt homself ook verskriklik dat hulle nie beter voorsorg getref het nie. Dat hy hom nooit wou laat toets het nie. Ag, baie dinge, ek weet dit alles maar so goed. Hy was die laaste twee dae ook nie by Remco by die kliniek nie. Hy kon die doodsworsteling eenvoudig nie meer aanskou nie. Ek blameer hom nie daarvoor nie, hy’s nie veel ouer as Remco nie, drie, vier en twintig. Ek het ná die tyd ’n ruk lank met hom sit en gesels. Hy het gevra om met my oor Jesus te praat. Die diens het dus tog ’n doel gedien …” “Die dag toe ek saam met jou by die kliniek was, het ek ook by die stiltecentrum ingeloop. Mooi plek. Vreeslik rustig.” Jurgen knik. “Wil jy nog weer teruggaan om met die pasiënte te gesels?” Marc huiwer. “Dalk later.” “Geen haas nie. Wat het jy heeldag gedoen. Stad toe gewees?” Marc het nie vooraf aan ’n alibi gedink nie. Hy was so betrokke by wat hy gedoen het. Nou het hy ook nie die vernuf of lus om stories te bedink nie. “Nee, ek het papier en pastelle gaan koop. Ek het geskets en bietjie geskilder.” “O,” sê Jurgen verbaas, bly. “Dit het jy lank nie gedoen nie. Mag ek sien?” “As jy wil, maar ons moet eers iets eet.” Hy hoop maar Jurgen sal in die proses daarvan vergeet. Tog het hy ook ’n diepe begeerte om eerlik te wees. Jurgen eet min, krap hoofsaaklik in sy bord kos, maar hy vergeet nie. Nadat hulle klaar opgewas het, vra hy: “Gaan jy my nou wys?” “Ek sal gaan haal.” “Ek kom sommer saam met jou boontoe, ek moet weer ’n slag na die gasmeter kyk.”

Marc voel beroerd, daar is heelwat van die tekeninge wat hy Jurgen liewer nie sou wou laat sien nie. Nou kan hy daar min aan doen. Hy gaan gelate voor hom die trap uit. Jurgen het Misja in die arm en Rubicon druk verheug by hulle verby. “Ek weet nie of jy daarvan sal hou nie …” sê hy oor sy skouer. “Waarom nie?” Marc stoot die kamerdeur oop en toe hulle saam by die lessenaar staan, is hy ook effens onkant betrap deur die eksplisietheid van die velle papier wat voor hulle gestrooi lê. Eers sê Jurgen niks. Hy staan ’n ruk lank stil daarna en kyk. Tel hier en daar een op om dit van nader te sien. Uit die pastelsketse vlam Anneliese se onmiskenbare rooi hare op. Deur Jurgen se oë sien hy dat sommige sketse werklik heel kru is. “Van wie is dit?” vra Jurgen uiteindelik. Marc voel hoe hy magteloos kwaad word. “Anneliese,” sê hy bot. “Die meisie by wie Wassenaar jou gesien het?” “Ja.” “Waarom het jy dit dan ontken?” “Om dieselfde rede waarom jy ontken het dat jy gay is toe hy jou gevra het waarom jy by die kliniek werk.” Jurgen bly ’n rukkie stil, toe sê hy: “Ek het dit nie ontken nie.” “Jy het dit ook nie érken nie. Dis dieselfde.” “Hoe lank gaan dit al aan?” Jurgen druk met sy voorvinger op die swart-en-wit skets. Die katjie het haar uit sy arm losgewoel en spring op die tafel. Sy loop ligvoets snuifend tussen die papier en potlode deur. “Is ek verplig om jou te antwoord?” vra Marc kwaad. “Nee, seker nie.”

“Ek was twee keer daar.” Jurgen kyk weg voor sy kwaai oë. “Maar jy gaan weer?” “Wat het dit eintlik met jou te doen?” “Niks, jy’s reg. Ek is gek om my daarmee te bemoei.” Marc se woede het meteens weggegaan. “Dit maak nie saak nie, Jurg, ek kon jou dit ook maar gesê het. Ek het nie geweet hoe nie …” Jurgen knik effens. Hy sê niks, bly staan en kyk maar na die tekeninge. Sy eie kwesbaarheid laat iets in Marc skietgee. Sy diepste wese wat daar ten toon gesprei lê. Dit maak dat hy ’n ding sê wat hy normaalweg nie sou nie. “Is dit ’n groter sonde as jou verhouding met Tako?” Jurgen se mond vertrek effens asof Marc hom geklap het, hy vee oor sy gesig. “Nee.” “Ek is jammer, Jurg,” sê Marc onmiddellik. Jurgen gaan op die bed sit. “Het jy vir my ’n sigaret?” Marc kyk hom oorbluf aan. “’n Sigaret?” “Ek het vroeër soms gerook.” Marc hou die pakkie en die aansteker na hom uit. Nadat Jurgen homself gehelp het, steek hy ook een aan. Hulle rook ’n rukkie sonder om te praat. Maar Jurgen druk gou weer syne in die asbakkie dood. Hy is wit in sy gesig. “Hoe het jy haar leer ken?” Marc vertel hom onbeholpe. Dit klink so banaal. “Jy moet versigtig wees,” sê Jurgen dof, “baie van die meisies het veneriese siektes. Afgesien van die gevaar van Aids.” “Sy is nie ’n gewone prostituut nie,” probeer Marc verduidelik, opnuut kwaad oor sy magtelose onvermoë. Hy vertel van haar ambisie, maar ook dít klink hier nog erger as toe sy dit self verduidelik het. “Wat maak haar dan anders as Tako?”

vra hy geamuseerd. “Dat sy eerliker was as wat hy met jou was?” Jurgen se gesig bly uitdrukkingloos. “Haar eerlikheid maak dit nie minder gevaarlik vir jou nie.” “Ons gebruik ’n kondoom.” “Kondome skeur,” sê Jurgen. Hy lyk oud. Sodat Marc opstaan en voor hom kom hurk. “Ek is jammer, Jurg.” “Waaroor?” “… dat ek jou ontstel het.” Jurgen skud sy kop. “Dis ek wat moet jammer wees. Ek kan geen eise aan jou stel of beperkings op jou lê nie.” Marc weet nie wat om daarop te sê nie. Hy bly kop onderstebo sit. Ook Jurgen kyk nie op nie. Ná ’n ruk sê hy: “Ek probeer jou maar net waarsku uit my eie verskriklike ondervinding …” Dis doodstil in die vertrekkie. Dan kyk hy op. “Dis ook nie die volle waarheid nie …” Marc se bloed dreun swaar in sy ore. Hy sê niks, maar hy kyk nie voor Jurgen se oë weg nie. “Marc …” Marc bly stom teenoor hom sit. “Begryp jy wat ek vir jou wil sê?” “Ek dink so,” fluister hy toe. Sy keel is so droog dat hy twee, drie keer wanhopig sluk. Jurgen knyp sy oë toe en Marc sien die klamheid aan sy lang digte wimpers klou. “Daar sal niks van kom nie, Marc. Jy kan my glo.” “Ek glo jou!”

“Hoe lank vermoed jy dit al?” vra Jurgen later moeisaam. Marc moet ’n tyd lank daaroor nadink, want hy weet dit eintlik self nie seker nie. “Ek dink miskien toe ek jou van die Jamaikaan vertel het en jy so … ontsteld was.” Jurgen maak sy oë weer ’n oomblik toe. “Toe het ek dit self ook besef.” Hy tel Misja van die tafel af op sy skoot. Maar sy wil nie by hom sit nie. Sy het met ’n opgefrommelde papier begin speel en sy wil daarheen terug. Toe hy haar vashou, miaau sy ontevrede en wriemel in sy greep. Hy laat haar gaan en sy spring veerlig op die tafel terug. Hy steek sy hand uit na die hond en dié kom sy kop in sy skoot lê. Hy vryf sy ore versigtig. “Jy hoef nie bang te wees nie, Marc.” “Ek is nie bang nie.” “En jy hoef nie hier te bly nie. Ek wil nie meer enige verpligting op jou lê nie. Nie eens dat jy in Nederland moet bly nie.” “Ek wil hier bly,” sê Marc instinktief, sonder dat hy daaroor gedink het. “Moenie so gou besluit nie.” Marc knik. Toe staan Jurgen op en gaan uit. Rubicon loop onmiddellik agter hom aan, maar Misja bly argeloos met die papierbal speel.

Elf

“Ek was ongerus oor jou,” sê Oma Geer toe hy teenoor haar aan die tafel by die raam sit en boterhamme eet die Saterdagmiddag. Die son skyn op die potplante wat welig in die vensterbank groei en oor die keurig gedekte middagtafel met die tulpe daarop wat hy uit Amsterdam gebring het. Hy kyk toe hoe sy die teepot uit die gewatteerde mus met die koperknip bo-op haal en sorgvuldig hul fyn porseleinkoppies volskink. Sy roer ’n lepeltjie heuning in en gee dit vir hom aan. “Waarom?” vra hy. “Nou, dit sou moeilik wees om presies te sê.” ’n Oomblik lank kyk hy op in haar oë en toe weer weg na waar drie mossies in die klein agtertuintjie vir wurms skrop. “Ek wou u nog oor Pappa vra …” Sy glimlag. “Natuurlik! Gaan jou gang, jongen.” “Ek kan tog maar persoonlike dinge vra …?” “Dit vind ek allemaal in orde, Marc. Hy was tog jou vader. Kan ek jou nog ’n koppie tee aanbied?” Hy knik en skuif sy koppie na haar toe en dink hoe hy sou kon begin. Hy kyk hulpsoekend na haar. Sy knik bemoedigend, maar sy help hom nie. “Wis u … vermoed u vroeg reeds dat hy homoseksueel was?” Sy antwoord hom nie dadelik nie. Sy druk een van die geel tulpe versigtig dieper in die glaspot en skik daarna die messegoed voor haar. “Vreemd dat jy juis dít vra. Ek het daar al die jare moeilikhede mee. Wis ek dit wel? Had ek self ’n vermoede? Toe julle die eerste keer in drie en sewentig in Nederland gekom het, het ek snel gemerk dat alles helemáál nie wel met die huwelik was nie. Ek het opgemerk hoe ongelukkig jou moeder was en hoe gefrustreerd jou vader. Toe wis ek dit gelyk. Gelyk! Dus had ek tog vroeër al ’n vermoede gehad, maar dit nooit teenoor myself erken nie. Destyds was dit ook wel véél moeiliker as nou.

Nou is dit aanvaarde praktyk.” Hy kyk deur die venster toe hy vra: “Aanvaar u dit ook?” “Dat jou vader homofiel was?” Hy skud sy kop. “Nee, homoseksueel as sodanig.” Sy kyk af op haar hande. “Nee, Marc,” lag sy, “al het ek hom hóé liefgehad, liefste, dink ek, van al my kinders. Nee, ek kan dit nie aanvaar nie.” “Waarom sê u dit?” vra hy sag. “Omdat ek nie sien dat die Heilige Skrif dit aanvaar nie. Omdat ek sien wat dit aan mense doen en aan die wêreld.” Dis ’n rukkie stil, maar hulle sit gemaklik bymekaar. “Was hy anders as die ander?” “Altyd,” sê sy sonder aarseling, “maar ons het aanvaar dis oor hy arties was … Jou oupa wis nie om die jongen se andersheid te hanteer nie. Hy het hom onwetend ’n heleboel skade aangedoen. Tog het hy Bert ook érg liefgehad. Want daar kon jy niks aan doen nie, hy was gewoon ’n heel liewe jongen. Héél lief.” Haar blou oë skiet vol trane. “Toe ons jou die dag hier in Rotterdam van die boot afhaal, dog ek geskok: presies so as die vader. Presies! Alleen jou moeder se pragtige oë, dié het jy.” Hy haal sy hande ongemerk van die tafel oor hul so bewe. Hy smag na ’n sigaret, maar hy wil nie by haar sit en rook nie. Sy skink vir haar nog ’n koppie tee en hy drink aan syne wat koud geword het. “Die ander jongens het ook voortdurend vriendinnetjies huis toe gebring. ’n Huis met sewe kinders is nooit leeg nie. Altyd veel verhale oor die meide aan my kom vertel. Bert nie. Dié had maar altyd ’n vriendjie … Maar ook dít het ons nou nie so raar gevind nie. Bert was arties, hy kón gewoon raar doen. En tog …” Sy kyk na Marc, toe weer haastig deur die venster na buite, maar voor sy verder praat, kom haar blik weer na hom terug. “Miskien wis ek dit tóé al diep in my en het ek toe miskien die heel verkeerde ding gedoen, hom nóg digter by my gaan trek. Hom altyd teen die ander probeer beskerm. Jammer genoeg, ook teen sy vader. Nou weet ek dat dit fout was, maar wat moes ek doen as ek hom so liefgehad

het? Hy was van al sewe áltyd die digste by my. Later, toe hy al klas aan die universiteit gegee het, het hy nog steeds by ons tuis gewoon. Toe hy met jou moeder kom, Afrikaanse meisie wat hy aan die Vrije Universiteit ontmoet het … nou, toe was dit gewoon ’n yslike verligting. Jy mag bes weet dat ek jou moeder altyd ’n leuke persoon gevind het, véél van haar gehou het, hoor! Moes ek haar gewaarsku het? Maar waarteen? Ek had immers geen enkele saak nie. En ek … ek was so verlig en sy vader so verheug!” Trane loop oor haar wange. “Maar toe julle in drie en sewentig in Nederland kom, toe wis ek dit absoluut seker. Nou, toe was dit te laat.” Sy haal haar bril af en vee haar oë af met ’n sakdoek. “Ek merk toe ook dat sy eertydse vriende hom weer opsoek. Toe had ek geen twyfel meer nie, maar wat kon ek doen?” Marc steek sy hand uit en neem hare daarin. “U kon daar niks aan doen nie.” Sy skud haar kop verdrietig. “Seker nie.” Dis oomblikke lank stil, toe vra hy: “Dat u gelowig is, het dit u gehelp?” Haar gesig versag. Sy glimlag. “Ek glo nie dat ek sonder geloof my lewe sou kon lewe nie, Marc. Persoonlike geloof bedoel ek. Ek het ter wêreld gekom in ’n tyd toe jy jou veel meer gehou het aan die kerk waarheen jou ouers gegaan het as wat teenwoordig die geval is. Nie juis omdat dit jou oortuiging was nie, maar omdat dit tradisie was. Op die dag dat ek as lidmaat van die kerk bevestig is, het my vader aan my gesê dat ek nooit moes vergeet nie dat alleen rotsvaste geloof ons in die dae van versoeking en ellende kan dra. Eers had ek alleen maar ’n rotsvaste geloof in my kerk. Pas in die bitter jare van my lewe toe ek ’n lieflingdogtertjie deur ’n verskriklike slopende siekte aan die dood moes afgee, het ek dieper gaan soek na die God wie se kerk ek geken het. Na Christus. Tóé pas het ek hulp gevind. Daarom beteken gebed vir my soveel. Ook nou as die ellendes van die ouderdom met sy groot eensaamheid en al sy skuldgevoelens en vrese op my aankom.” “Ek glo ook in God,” sê Marc gedemp en stryk met sy voorvinger langs die geweefde patroon van die tafellaken, “maar ek vind dit so moeilik soms om volgens sy voorskrifte te lewe …” “Daarvoor het ons Christus die Middelaar nodig, jongen.” Meteens vertel hy haar alles. Alles. Meer nog as vir Jurgen. Hy het die kerklike maandblad waarin hy vroeër die dag gelees het, nader getrek en terwyl hy praat,

vul hy mettertyd elke oop ruimte met pensketse op. Sy laat hom begaan, onthou met pynlike helderheid hoe Bert op presies dieselfde plek teenoor haar gesit het in die jare ná sy egskeiding toe hy weer twee maal alleen huis toe gekom het. Hy vertel haar ook van Anneliese. Sy glimlag. “Daar het ek nie spyt oor nie, Marc.” Sy oë ontmoet hare verras. “Verskriklik vir ’n grootmoeder wat die Here God bely om so iets teen haar kleinseun te sê, vind jy nie? Maar die Here alleen sal ook wel weet hoeveel angs ek om jou gehad het solank jy by Jurgen gebly het en met hom op weg was. Veral toe ek gesien het hoevéél hy om jou gee. Ek het soveel gebid tot ek later gesê het: laat dit dan maar liewer só wees. Met ’n meisie.” Hy hou haar hand styf vas, te oorstelp om te praat. “Nie dat ek Jurgen nie ’n heel beste jongen vind nie! Ek begryp dit tog allemaal met jou vader immers. Nooit was daar iemand liewer as hy nie. Maar ek het die verdriet gesien en die ontnugtering en die wanhoop van ’n mens wat ’n ding doen wat hy self voel nie in orde is nie. Teen die natuurlike in. En die einde van so ’n lewe! Ek wou dit nie vir jou ook so hê nie …” Hulle sit ’n rukkie stil teenoor mekaar en hoor albei hoe die voëls in die voorjaartuin van boom tot boom na mekaar roep. Toe sê Marc: “Weet u wat ek graag sou wou doen?” “Wat dan?” “Met u na Pappa se graf gaan.” Haar gesig word rosig. “Dit sou ek ook dolgraag wou, maar ek wis nie hoe jy daaroor sou voel nie. Begraafplase en jong mense …” “Ek wil graag gaan.” “Dit het my destyds ontsettend duur gekos om sy liggaam hierheen te laat bring, maar ek wou hom só graag by my hê. En omdat ek dag …” sy huiwer effens, “dat jou moeder die bevryding nodig had om haar eie lewe weer te kon lei.”

Hy kyk haar met openlike deernis aan. “Ek dink dat u gelyk het, sy is gelukkig nou.” “Daar is ek dankbaar voor. Ook dat sy nog so regelmatig vir my uit Suid-Afrika skrywe.” Hy gaan haar fiets en ook dié wat hulle by bure geleen het, haal en sy ry fier en selfversekerd saam met hom deur die grootdorpverkeer na die begraafplaas. Twee en tagtig. Daar is dit stil ná die drukte van die dorp. Hulle stap tussen die dun sipresse deur met net die geluid van hul skoene op die gruis en die gekoer van die tortelduiwe wat op en neer langs die grafte loop. Op sy pa se graf is ’n eenvoudige granietsteen waarop die datums van sy geboorte en dood en sy naam staan. Daaronder dié woorde:

Ik heb uw gebeden gehoord Ik heb uw tranen gezien

Sy ouma hou die bos tulpe wat hulle saamgebring het na hom uit en hy kniel by die graf en plaas die blomme versigtig in die glashouer wat daar staan. Sy help hom nie, asof sy besef dat dit vir hom nodig is om dit self te doen. Hy gaan by ’n kraan water tap in die houer en al die tyd praat sy nie. Hy sit ’n tyd lank op sy hurke daar. Totdat die groot hartseer uit hom weggegaan het en die vredigheid van die kerkhof hom weer kalmeer. Die stilte en die duiwe se gekoer en die wind wat lig deur die sipresse beweeg, vul hom langsamerhand. Wanneer hy weer regop staan, slaan hy sy arms styf om sy ouma en hou haar ’n ruk lank so vas. Nie een van hulle sê iets nie. Daarna stap sy verder met hom langs die grafte van familie en bekendes. Dié van sy grootvader wat al meer as twintig jaar weg is en van die dogtertjie wat hulle op vyf verloor het. Sy lê die familiegeskiedenis van mense wat rondom begrawe

lê sorgvuldig vir hom uit. Die kalmte in hom word groter terwyl hy na haar luister. Voordat hulle terugry, gaan hulle nog eenmaal by Bert se graf langs. Die tulpe staan helder in die sonlig wat skuins en streperig deur die bome val. “Ek het hom liefgehad,” sê hy nadenkend. “Natuurlik, jongen. Dit betwyfel ek nie en het hy ook nie.” “Weet u dit seker?” “Toe hy die laaste keer hier was, minder as ’n jaar voor sy dood, het ons veel oor jou gepraat. Ja, ek glo hy het geweet jy het hom liefgehad. Hy het veel hartseer gehad omdat hy julle in die steek gelaat het.” “Is dit waarom hy sy lewe geneem het?” Sy sug. “Hoe sal ons weet? Hy kon die lewe net nie meer aan nie.” Haar oë is vol pyn. “Het hy ooit openlik aan u gesê dat hy homoseksueel was?” Sy knik. “Ten laaste het ons heel openlik daaroor kon praat.” “Het u hom dit kwalik geneem?” vra Marc so gedemp dat sy hom moeilik hoor. “Nee,” sê sy en haak styf by hom in, “nie oor sy lewe nie en nie oor sy dood nie.” Sy wys na die woorde op die graf. “Ek glo dat die Here God hom ontvang het omdat ek weet hoeveel berou daar by hom was.” Sy leun swaarder op sy arm toe hulle terugloop na die fietse en hy wonder besorg of sy in staat sal wees om terug te ry, maar toe hy na haar afkyk om dit te vra, keer haar oë hom. Sy sug net en sê: “Ja, byna al my tydgenote het kom rus en self het ek geen moeilikhede met die gedagte van die dood nie. Ek het vrede met God. My enigste begeerte is nog maar dat daar op die laaste nie te veel ongemak vir my en moeite vir my kinders sal wees nie.” Hy vou sy hand oor hare wat op sy arm rus. “U is nog so sterk en gesond.”

Sy lag. “Nou, dit dink jy maar.”

Die aand sit hulle rustig by die gasverwarmer en lees. Saans word dit nog bitter koud. Later laat hy sy boek in sy skoot sak. “Oma …” Sy kyk op, haar vingers op die plek in die tydskrif waar sy gelees het, wagtend. “Môre gaan ek eers terug na Amsterdam. Ek moet Jurgen vertel dat ek teruggaan …” Sy trek haar asem rukkerig in: “Jy gaan terug na Suid-Afrika?” Sy keel voel nou. “Voorlopig.” Sy knik. “En die leër?” Hy trek sy skouers op. “Ek het dan nie ’n keuse nie. Dit is my land, ek weet dit nou, dit is deel van my. Ek moet sien hoe ek dit gedoen kry. As ek weggaan, sal ek nooit weet nie.” Sy knik weer. “Kom jy ook terug?” “Ja seker. U weet tog as ek my Nederlandse burgerskap wil kry, ek ’n tyd lank hier moet bly, en voor ek ses en twintig is. Ek kom gou terug.” “Wanneer gaan jy?” “Volgende Maandag met die skip. Dit spaar my ’n hele boel geld wat ek later sal nodig kry.” Hy kyk stip na haar. “Verstaan u dat ek dit moet doen?” “Ja, ek verstaan dit. Ek sou jou by my wou hê, want jy is vir my soos Bert wat teruggekom het. Maar ek begryp dit allemaal. Dit is soos jy is. Jy is sterker as jou vader, Marc.” Hy skud sy kop, maar sy sê: “Ek sien dit.” Hy kom orent en gaan op sy hurke langs haar stoel sit. Hy druk sy kop teen haar bors. “U moet vir my wag. Net ’n jaar in die weermag, dan kom ek terug. Daar is ’n deel van my hier ook.”

“Dit is so.” Sy streel oor sy digte gladde hare soos sy soveel kere met Bert gedoen het en sy luister hoe die muurklok in die gang, oorhaastig soos sy manier is, elf slae metaalhelder deur die huis galm.

Twaalf

Maandagmiddag toe hy in Amsterdam van die bus afklim, kan hy tog die versoeking nie weerstaan om na Anneliese se kamer te gaan nie. Die prentjie van haar op Vrydagmiddag toe hy daar was, het hardnekkig in hom bly steek. Sy het die sagste blou hemp aangehad wat hy in sy lewe geken het. Hy kon sy hande nie daarvan afhou nie. Dit het die kleur van haar hare beklemtoon. Sy was so fyn toe hy oor haar geleun het, die lyne van haar liggaam so sierlik … Hy gaan die trap van die huis haastig op, omgewe van die soet reuk van die narsings wat hy op die blommemark vir haar gekoop het. Voor die deur bly hy ’n oomblik uitasem staan. Onseker oor sy Vrydag geen definitiewe afspraak wou maak voor Woensdag nie. Sy het geen rede daarvoor verstrek nie en hy wou ook nie daarop aandring nie. Nou luister hy voordat hy aanklop. Toe hy sy hand oplig om te klop, hoor hy onmiskenbaar die lae stem van ’n man daar binne. En daarna Anneliese se lag, helder soos ’n kind s’n. Hy draai direk om en gaan terug na die straat. Hy kyk nie op na die venster nie. Die narsings hou hy in sy arm. Hy voel nie ’n gek nie, hy is nie kwaad nie en nie teleurgesteld nie. Hy voel nie op dié oomblik enigiets nie. Hy sien die mooie, viese, goddelose stad om hom verbydreun. Hy loop tydsaam daarlangs, drink dit in, dink een maal vlietend: Hoe lank sal Hy dié minagting van Hom verduur? Hy stap ’n manswinkel binne met die bos narsings wat soet bly ruik. Ná ’n kort beraadslaging koop hy vir Jurgen ’n trui waarvan hy weet hy sal hou. By Vroom en Dreesman koop hy ’n spierwit erdekoffiepot oor Jurgen s’n se tuit gebreek het. Hy koop vir die katte droë vis waarop hulle versot is en vir Rubicon ’n nuwe nekband. Sy arms word so vol dat hy vrees hy kneus die blomme. Hy kom moeg by die huis aan en slaag met moeite daarin om teen die nou, donker trap met al sy pakkies uit te klim. Toe hy binnekom, staan albei die katte uit hul lêplekke op, rek hulle steierend uit en gaap. Misja het meteens die droë vis geruik en sy klim miaauend teen sy broekspyp op. Maar hy maak haar naeltjies daaruit los en bêre die pakkie buite haar bereik weg. “Later,” belowe hy haar, “as die baas huis toe kom.” Dit neem lank voor sy tot bedaring kom en aan-

vaar dat sy momenteel niks gaan kry nie. Hy moet haar later met kaas paai. ’n Halfuur later kom Jurgen met Rubicon teen die trap op. Marc se hart word onbeskryflik week in hom. Die hond storm die deur feitlik uit die kosyn en spring ekstaties teen hom op. Hy blaf oorverdowend. Marc moet met hom op die grond gaan sit om hom te kalmeer. Terwyl hy die groot kop met die liewe bruin oë teen sy bors vasdruk, pyn sy hart. Jurgen staan dit alles glimlaggend en aankyk, die kraag van sy ou, blou windjekker teen sy nek opgeslaan. Hy lyk baie bleek. “Hulle mis jou oor die naweke.” Hy kyk rond. “Wat ruik so lekker?” Marc beduie na die narsings op die koffietafel. Jurgen gaan druk sy gesig daarin. “Heerlik!” Toe hy weer regop kom, is sy wenkbroue geel van die stuifmeel. Hulle drink bier en later maak hulle kos en eet geselsend saam. Jurgen maak verskoning dat hy nie juis honger is nie. Nadat hulle klaar opgewas het, gaan Marc na sy kamer en kom met die pakkies na onder. Misja raak op die daad besete toe sy weer die reuk van die droë vis kry. Sodat hy eers vir haar ’n stukkie moet afbreek. Jurgen kyk geamuseer toe hoe sy dit grommend met albei pootjies vastrap en gulsig begin vreet. Toe Malibu nader kom, blaas sy waarskuwend in sy rigting. Marc gee vir dié ook ’n stukkie en sit die nuwe band om Rubicon se nek. Heeltyd vermy hy Jurgen se vraende oë. Wanneer hy klaar is, gee hy die oorblywende pakkies vir hom. Jurgen haal eers die koffiepot uit en sit dit langs sy stoel neer. Dan skud hy die trui uit die winkelsak en sprei dit oor sy knieë oop. “Hel, dis mooi!” sê hy ná ’n oomblik, sy stem onvas: “Dit moes jou ’n fortuin gekos het.” Hy kyk nie reguit na Marc nie. Marc sluk. “Nogal.” “Hoekom doen jy dit?” Hy vra dit heel sag asof hy dit om die een of ander rede weet. “Ek dag dit raak nou warm genoeg dat jy jou blou baadjie kan uittrek. En die koffiepot mors so.” Jurgen knik en sy oë glans vogtig toe hy na Marc kyk.

“Ek gaan terug Suid-Afrika toe, Jurg.” Jurgen knik stadig. “Maandag met die boot?” vra hy en vou die trui tussen sy vingers. Die katjie, dikgevreet, sien die beweging en spring weerligsnel in sy skoot. Hy druk haar teen hom vas. Sy laat dit toe en knie haar naeltjies tevrede in die trui. “Dis die goedkoopste.” Dis stil tussen hulle. Rubicon kom na Marc en lê sy kop in sy skoot. Hy kyk na hom met oë wat dieselfde kleur het as die water van die Eersterivier. “Dis nie oor jou nie, Jurg, nie oor …” Jurgen knik. Marc vertel hom van die naweek by Oma. Eers hortend, maar later met meer selfvertroue. Jurgen reageer nie veel nie, maar die spanning tussen hulle verskiet tog geleidelik. “Voel jy meer gerus oor jouself as toe jy gekom het?” vra hy later. Marc kyk peinsend na sy hande. “Gerus … Ek weet nie of ek gerus voel nie. Miskien effens rustiger. Ja, rustiger …” “Sekerder van wie jy is?” Marc skud sy kop langsaam. “Ek weet nie. Ek glo nie.” “Wat dan?” “Sekerder van wat ek moet doen …” Hy sug. “Dis moeilik om presies te sê. Dat ek moet doen wat reg is. Wat ek glo reg is. Soos jy doen.” “Ek?” vra Jurgen, eerlik onthuts. Sodat Marc vertederd moet glimlag. “Soos jy.” “Maar jy weet tog van my …?” “Daarom.”

“Ek weet nie wat jy bedoel nie.” “Jy het dit moeiliker as ek gehad, Jurg. Heel van die begin af. Jy het toegegee, maar jy het weer opgestaan … of ópgestaan, ek weet nie hoe ek dit moet stel nie. Jy staan nog.” “Byna nie.” Hy grim baie flou. “Jy staan nog,” sê Marc weer. “Miskien begryp jy dit nie, maar dis vir my die feit dat jy daardeur gegaan het en daar uitgekom het en die mens is wat jy is. Wat werk waar jy werk en doen wat jy doen en die geloof behou het. Dit weet ek noudat ek dit sê meteens seker, dit is wat my laat besluit het om aan te gaan. Jy het my laat sien dat daar niks in ’n mens self is, wat jy nie kan verloën of te bowe kom nie. Jy het dit baie swaarder gehad as ek en jy staan. Dan kan ek dit ook doen.” Hulle oë hou mekaar ’n lang tyd vas. “God help jou,” sê Jurgen dan gedemp. Marc knik. “Ek kom oor ’n jaar terug.” Jurgen trek sy asem met ’n halwe siddering in en glimlag bewerig. Ook Marc moet die trane met sy mou uit sy oë vee. Hy gaan later alleen met Rubicon na buite. Ver bo die gloor van die stad se ligte hang ’n flou sekelmaan teen die hemel. Hy moet homself aan die gragtebruggie vasklem om staande te bly teen die baie emosies wat in hom opwel. Vanaand gaan die hond nie deur die donker straatjies jag nie. Hy loop ook nie snuiwend langs die bome nie. Hy staan op die bruggie langs Marc, sy koue neus in Marc se oop hand gedruk. Marc voel sy warm asem. Hy dink aan sy pa. Hy onthou fragmente van dinge wat hulle saam gedoen het. Hy probeer die klank van sy stem terugroep. Of sy aanraking weer voel. Sy skouers ruk van verdriet. Hy dink aan die kerkhof en die graf en die tulpe in die laatson.

Ik heb uw gebeden gehoord Ik heb uw tranen gezien

Hy sien weer Jurgen se wit gesig, die baadjiekraag koulik teen sy nek opgeslaan. Hy sien hom met Misja in sy skoot. Hy dink aan hom as klein seuntjie op Franschhoek met die vriendelike man in die musiekkamertjie. Hy dink aan Tako. Oor sy eensame lyding met Tako se dood wat hy met niemand wat hy liefgehad het durf deel nie. Oor die vrees van besmetting wat dag vir dag oor hom hang. Hy hoor hom weer die dag na Remco se verassing ingedagte sê: Ek is die opstanding en die lewe. Wie in My glo, sal lewe, al het hy ook gesterwe. Hy sien sy gesig weer die dag in die kerkie van Delft by die flikkering van die kerse. Die pyn wil vir hom te veel word. Hy leun verder oor die bruggie en kyk na die water wat stil en gelate daaronder deurvloei. Hy haal diep asem en bring stadig weer sy verkluimde lyf in beweging. Hy neem die hond aan sy nekband en hulle stap deur die donker. Terug na waar die lig oor die voetpaadjie val.

Dertien

Drie dae nadat Marc terug by Oma Geer is, sit hy in haar klein agtertuin en lees terwyl sy digby in die keuken vroetel. Dit het Mei geword en die son skyn. Heel Nederland is buite op dié oggend. Persoonlik vind Marc dit ’n flou, nog koue, sonnetjie wat hom rillerig laat. Maar almal is so in ekstase dat hy ook maar buite sit. Uit die klein buurtuintjies hoor hy oral mense gesellig praat en die klank van hoë kinderstemme kom na hom toe. Toe daar by die voordeur aangebel word, kyk hy deur die groot rame aan beide kante van die lang woonvertrek waaragter hy sit, na voor. Hy kan vaagweg ’n gestalte deur die riffelglas van die voordeur onderskei. “Dit moet die melkboer wees,” roep Oma terwyl sy voordeur toe gaan. Marc tel die tydskrif in sy skoot weer op. Op die netjiese steenpaadjie by sy voete het drie mossies neergestryk by die broodkrummels wat Oma pas daar gestrooi het. Hulle begin gretig daaraan pik. “Marc …” hoor hy sy ouma in die kombuis en toe hy opkyk, staan sy saam met Paul Wassenaar in die buitedeur. Marc kom vinnig regop in sy stoel. “Haai …” sê hy verward. “Hoe de duiwel kom jy hier uit?” Paul glimlag merkbaar gespanne. “Dis ’n hele storie. Ek …” Hy beduie met sy hande in onvoltooide sirkels. “Sit,” sê Marc wat opgestaan het. Hy stoot ’n tuinstoel in Paul se rigting en vryf sy hande onbeholpe inmekaar. Die ander se duidelike senuagtigheid het sy hart onmiddellik met ’n duister voorwete hewiger aan die klop gesit. “Sal ek koffie set?” vra Oma Geer in die onseker stilte wat daar val. “Ja graag, Oma.” Paul gaan sit en trek sy lang bene half onder hom in, hande tussen sy knieë

vasgedruk soos een wat koud kry. Hy weifel nog, oomblikke lank hoof afgewend. Dan kyk hy Marc onder sy ruie wenkbroue aan. “Jurgen was in ’n ernstige ongeluk …” Marc hap na sy asem. Hy voel skielik koud. “Wanneer?” “Eergister. Hy het onder ’n trem gekom by die Rembrandtplein.” “Ag nee, Here tog!” roep Marc verskrik. “Is dit erg?” Paul knik. “Blykbaar. Hy’t ontsettend baie bloed verloor en hy’s nog bewusteloos.” Marc gryp sy kop vas. “Wanneer het dit gebeur?” vra hy weer. “Eergister.” Marc kyk tussen sy hande op na Paul. “Maar hoe weet jy daarvan en hoe’t jy geweet waar ek is?” Hy voel duiselig. “Ja, dit het alles eintlik heel raar gebeur …” “Hoe?” val Marc hom ongeduldig in die rede. “Die enigste identifikasie wat hy by hom gehad het, was sy personeeltoelatingskaart by die polikliniek. Dus kom die polisie daarheen. Jy weet dat ek daar besig is met onderhoude …?” Marc knik met toenemende ongeduld. “Toevallig was ek gister daar toe hulle daar kom. Niemand by die kliniek wis énigiets meer as sy huisadres nie. Niks van naasbestaandes nie. Ek weet toe van jou. Ek dag dat julle bymekaar woon …?” Marc knik weer. “Dus is ek na sy huis toe. Niemand. Maar toe ek afgaan onder toe, kom die ou dame met die hond …” “Mevrou Van Vliet,” sê Marc meganies. “Ja. Sy kom met die hond die trap op. Sy moes uit en kon nie verstaan waarom Jurgen hom nog nie ná werk kom afhaal het nie …” Marc knyp sy oë ’n oomblik lank styf toe. Dis asof Rubicon se warm lyf teen hom druk. “Sy wis natuurlik waar Oma woon …”

“Dis reg. Jy het haar vertel dat jou ouma in Bodegraven woon en sy wis jou agternaam. Dis al. Nou …” hy trek sy skouers op, “daar was die diere en ek wis nie watter kant toe nie …” “Natuurlik …” sê Marc dof. “Die ou dame het beloof om ’n dag of wat na hulle om te sien, maar haar bene is so ellendig, sy kan waaragtig nie die trappe op en af na hulle toe nie …” Marc knik. “Het jy Jurgen gesien?” “Ek was twee keer by hom in die hospitaal …” “Watter hospitaal?” val Marc hom in die rede. “Die Akademiese Siekenhuis, daar by die Aidskliniek …” Marc knik begrypend. “Maar hy’t nog nie bygekom nie. Hulle sou vanoggend opereer om die drukking op sy brein te verlig …” Marc sit hom stom en aankyk. Paul lig sy hande. “Ek weet nie wat om te dink nie. Aan die een kant lyk die dokter optimisties, maar andersyds …” Hy trek sy skouers op. “Ek verstaan die set-up nie heeltemal nie. Hoe ook al, ek en die dokters het besluit dat dit die beste sou wees om met jou in aanraking te kom. Ons het maar gehoop jy weet iets van sy mense af voordat ons by die ambassade aanklop …” “Hoe het jy geweet waar in Bodegraven om my te soek?” “Net twee De Vriese hier. Die eerste nommer was dit nie. Hier kon ek gister heelaand nie antwoord kry nie …” “Ons het by Bep gekuier, tante van my.” Paul knik. “Die ander De Vries wis wel dat hierdie mevrou ’n kleinseun uit SuidAfrika op besoek het. Dus …” “Ek is jou dankbaar.” “Maak nie saak nie. Hel, ons is tog almal van dieselfde plek af, man!”

“Hoe’t jy gekom?” “Motor.” “Kan ek saam met jou terug Amsterdam toe ry?” “Vra jy nog? Uurtjie se ry.” “Ek gaan net vir Oma verduidelik wat aan die gang is en my dinge bymekaargooi.” “Gaan jou gang.”

In Amsterdam neem Paul eers vir Marc na die huis in Le Clerqstraat. Hulle kry ’n sleutel by ’n baie ontstelde mevrou Van Vliet. Die diere is besete van blydskap om Marc te sien. Toe hy die hospitaal bel, hoor hy dat die operasie goed afgeloop het en dat Jurgen bygekom het, maar onder swaar verdowing slaap. Die beste sou wees om hom teen die aand te kom besoek. Toe Paul weggaan, bly Marc met die diere in die stil huis agter. Hy loop met Misja in sy arms en die ander twee dig op sy hakke deur die bekende vertrekke. Niks het verander nie. Jurgen se blou jekker hang oor een van die stoele. Skoene en sokkies langs die kitaar op die grond. In sy slaapkamer hang die duvet van die bed af op die vloer. Noudat dit Mei is, het die dae lank geword. Ná tienuur word dit pas eers donker. Toe hy teen sesuur die trem na die hospitaal haal, skyn die geel lig van die son nog hoog deur die vuil wolke. Marc sien sy eie wit gesig uit die raam van die trem weerkaats. Groot donker oë kyk vol afgryse na hom terug. Jurgen is wakker toe Marc by hom kom. Wanneer hy versigtig oor hom buk, maak hy sy oë oop en glimlag effens. Marc het hom vooraf op soveel verskriklikhede voorberei dat die aanblik van Jurgen in die rustige groen kamer onder die flou lig wat deur die rame val, ’n antiklimaks is wat hom oomblikke lank so ontsenu dat hy hewig aan die bewe gaan. Toe hulle vanmiddag oor die telefoon vir hom gesê het Jurgen lê in die polikliniek self, het dit by hom in sy geskokte toestand geen vrae opgeroep nie, maar nou lyk dit hom tog vreemd.

“Hoe gaan dit?” vra hy bewerig. “Beter.” Marc kan hom kwalik hoor, maar ná ’n paar oomblikke sê hy effens beter hoorbaar: “Dankie dat jy gekom het.” “Weet jy dat Paul vir my kom sê het?” Jurgen roer sy kop effens en dit moet hom geweldig baie pyn doen, want sy mond vertrek en hy snak na asem sodat Marc sy hand vinnig in syne neem. “Ja, ek weet,” sê hy tog ná ’n oomblik. Sy vingers sluit swak om Marc s’n. “Moenie praat nie,” fluister Marc na aan sy gesig. “Ek kom môre vroeg weer terug. Hulle het gesê ek mag net vyf minute bly.” Jurgen se lippe beweeg effens en sy vingers roer in Marc s’n. “Moenie jou oor die diere bekommer nie, ek is by hulle in die huis.” Hy voel weer die ligte beweging van Jurgen se vingers en sien die trane stadig teen sy donker wimpers vorm. Toe hy opstaan om te loop, gaan Jurgen se oë oop, sy mond beweeg weer, maar Marc kan nie hoor wat hy sê nie. Hy buk by sy gesig. “Wat is dit?” “Nie my ouers … laat weet nie.” Marc kyk verbaas na hom. “Is jy seker?” Hy knik effens. Marc staan ’n rukkie stil, buk dan en soen Jurgen op die voorkop. “Slaap nou. Ek bly hier in Amsterdam tot jy weer heeltemal gesond en by die huis is. Ja?”

Buite die hospitaal haal hy ’n bus na die stad. Daar kies hy koers na die Rembrandtplein. Die aand is mild. Vrydagaand. Die plein lewe van mense. Hy kan sien hoe maklik dit is om hier deur ’n trem raakgery te word. Tussen die stadsgedruis deur kom hulle byna geruisloos op jou aangejaag. Hy stap verby die standbeeld van Rembrandt tussen die oorvloed van platane met jong blare. Hy is honger en gaan sit in een van die volgepakte straatkafees om iets te bestel. Oral

om hom ontbloot mense hulle uitbundig aan die flou strale van die son. Baadjies en truie word uitgetrek, broekspype opgerol, skoene uitgeskop. Almal keer hul gesigte soos sonneblomme na die son toe. Twee dwergmannetjies in swart manelpakkies stoot ’n draaiorreltjie verby en die mense klap uitgelate op die maat van die musiek. Later kom ’n lang donker man tussen die sonsitters staan. Rustig haal hy ’n dwarsfluit uit die houer en weldra styg die silwer klanke bo die geroesemoes op die trottoir uit soos dun vingers wat na die hemel reik. ’n Verskriklike weemoed neem van Marc besit. Hy kyk na die sensitiewe vingers wat die fluit vashou, na die donker broeiende oë daarbo en voel hoe sy liggaam tril. Die skok van die dag vandat Wassenaar gekom het totdat hy by Jurgen se bed gestaan het, sidder onbeheerbaar deur hom. Hy byt op sy lippe in ’n magtelose poging om op te hou bewe. Hy klem sy hande troossoekend om die warm koffiekoppie. Dan voel hy die flou warmte van die laatson teen sy gesig raak. Hy sluk dankbaar. Daarmee saam kom opeens ook helder voor sy oë die woorde op Oma Geer se keukenkalendertjie wat hy die afgelope dae so dikwels gelees het as hy haar help opwas het.

Iemand raakte mij aan met zijn hand Het was maandag, dinsdag, woensdag, donderdag, vrijdag, saterdag, zondag Het was de hand van de Heer

Troos stroom saam met die warmte van die vloeistof deur sy bang liggaam. Hy sal inderdaad in Amsterdam bly totdat Jurgen heeltemal herstel het. Dan sal hy weet wat om verder te doen. Toe voel hy rustig. Hy dink aan Anneliese toe hy opstaan om huis toe te gaan. ’n Oomblik lank oorweeg hy dit om by haar plek langs te loop, maar laat dit dan maar daar en

haal die nr. 14-trem van Le Clerqstraat. Met die diere oor en op hom skryf hy ’n brief aan sy ma in Suid-Afrika om te verduidelik wat gebeur het. So goed moontlik te verduidelik. ’n Hewige verlange na haar laat hom opnuut veg teen die weemoed en eensaamheid van vroeër die aand. Toe hy klaar geskrywe het, besef hy hoe vermoeid hy is. Hy gaan in die deur van Jurgen se slaapkamer staan, Misja teen sy bors vasgehou, en besluit sonder meer om daar te slaap. Die diere wag al drie voor die stortdeur solank hy binne is. Onder die warm water onthou hy dankbaar dat hy Rubicon al uitgelaat het toe hy van die stad af teruggekom het. Wanneer hy op die kant van Jurgen se groot lae bed sit, tel hy die Bybel wat onder die leeslamp lê, op. ’n Velletjie papier fladder in sy skoot. Hy kyk na wat daar in Jurgen se netjiese handskrif geskrywe staan.

Ik loop langs uw wegen. Ik speel op uw erf. Ik wacht op uw voetstap. Ik kus u welterusten en noem u mijn Vader.

Die datum daarby herken hy ná ’n vlugtige berekening as dié van die laaste aand wat hy daar was toe hy aan Jurgen gesê het dat hy na Suid-Afrika teruggaan. Hy sit die papiertjie versigtig in die Bybel terug en kruip tussen die beddegoed in. Dis of hy Jurgen in die kussings ruik. Ná ’n rukkie voel hy hoe Misja langs sy kop kom sit. Hy draai sy gesig na haar toe. Sy stoot liggies met haar sagte poot teen sy neus. Hy kan haar hoor spin. Hy trek haar onder die kombers in en teen hom aan en sy protesteer nie. Hy voel haar neusie teen sy nek. Die hond het sy kop op die bed kom rus. Hy raak aan die slaap met die woorde op die velletjie papier in sy gedagtes: “… en noem u mijn Vader”.

Die volgende môre toe Marc by Jurgen kom, is daar effens meer kleur in sy

gesig, maar hy is nog te swak om werklik ’n gesprek te voer. Sy oë verhelder toe Marc die groot bos blomme voor sy bed sit en hom rustig inlig oor die diere se doen en late. Dit skyn hom te kalmeer sodat hy aan die slaap raak nog voor Marc weggaan. Marc sit na die grys gesig en kyk. Hy verlang om dit aan te raak, die sensitiewe mond en die fyn neus. Hy kyk na die skraal vingers wat om syne krul soos ’n vrou s’n. Die digte donker krulhare is kort geknip en aan die een kant weggeskeer waar hy geopereer is. Marc soen hom toe hy weggaan. Wanneer hy laatmiddag weer terugkom, keer een van die dokters hom voor. “Ek sou graag met u ’n paar woorde wou hê as u van meneer De Villiers terugkom,” sê hy vriendelik. “As u hier by my kantoor langs wou kom …” “Ek doen dit wel.” Hy tref Wassenaar by Jurgen aan. Jurgen lyk swakker as die oggend. Bleek, blou onder die oë. Tog praat hy makliker. Marc en Paul kyk mekaar woordeloos aan. Toe Marc later buk om hom te groet, sê Jurgen moeisaam, maar dringend: “Nie my ouers laat weet nie, maak nie saak wat gebeur nie.” Hy belowe en soen die koue natgeswete voorkop. En daarna ook sy mond. Buite die deur vra Wassenaar: “Hoekom lê hy hiér?” “Wat bedoel jy hiér?” vra hy verward. “In die Aidskliniek?” “Ek weet nie. Seker oor almal hom hier ken.” “Lus om iewers saam met my ’n stukkie te gaan eet?” “Dankie, maar ek moet vanaand nog iets anders doen.” “Kom dan môreaand langs as jy van die hospitaal af kom.” “Graag.” Die dokter sit en skrywe toe Marc aanklop en binnekom. Hy kyk op en die lig blink in sy brilglase. “René Maas,” stel hy homself voor en steek sy hand uit.

“Marc de Vries.” “Echt Nederlandse naam, maar jy is tog Suid-Afrikaan?” Marc knik. “My vader was Nederlander. Hy is ’n paar jaar gelede oorlede. Nou het ek die familie kom opsoek, my ouma leef nog.” “Jy is nie familie van Jurgen nie?” Marc skud sy kop. “Nee.” Dis ’n paar oomblikke stil voordat die dokter sê: “Ek het vanmiddag met Jurgen gepraat … Ons ken mekaar ’n aantal jare deur sy werk hier …” Hy tel ’n glasbakkie op en skuif dit totdat dit netjies pas in die blokkies van die kladblok voor hom. “Ek het met hom oor sy toestand gepraat en onderneem om vir jou te verduidelik …” Marc frons. “Ek dag dat die operasie … goed was?” Die dokter knik. “Die operasie was geslaag. Trouens, dit was ook geen werklike operasie nie. Ons het twee gaatjies in die skedel geboor om die drukking weg te neem. Die ander beserings was minder ernstig. Inwendige kneusings en bloeding. Gebreekte sleutelbeen. Hy was gelukkig. Nee, ek praat nie daarvan nie …” Marc kyk in die skerp oë en hy skrik. “Waarvan praat u dan?” Die dokter huiwer effens voordat hy sê: “Ons het vasgestel dat Jurgen Aids het.” Marc is nogtans stom geskok. Hy bly die dokter net sit en aankyk, nie in staat om te praat nie. “Hy het my toestemming gegee om dit met jou te bespreek.” “Wanneer het julle dit vasgestel?” “Hy het die uitslag die oggend voor die ongeluk gekry.” Marc skud sy kop onbegrypend. “Wanneer het hy hom dan laat toets?” “Drie weke gelede.”

“Hy’t my niks daarvan gesê nie. Hy het gesê dat hy hom nie wou laat toets nie, dat hy bang was.” “Hy het hom nogtans laat toets.” Die dokter verskuif weer die glasbakkie voor hom. “Dis baie moeilik vir mense om selfs met dié wat die heel naaste aan hulle is oor die toets te praat.” “Bedoel u dat hy HIV-seropositief is? Wat dit ook al mag beteken.” “Nee, ek bedoel dat hy die werklike siekte het. Seropositief beteken dat iemand besmet is met die Aids-virus. Die Aids-toets toon dat die liggaam antiliggame teen die siekte opbou, dus weet ons die virus is teenwoordig. Maar in Jurgen se geval het die siekte reeds uitgebreek. Hy is waarskynlik al baie lank seropositief.” “Is dit as gevolg van die ongeluk by die hospitaal?” vra Marc verward. “Jy bedoel toe hy sy vinger met die besmette spuitnaald geprik het?” Mark knik bewerig. “O nee. Daar kan pas ná drie maande ná die laaste risiko-volle kontak ’n juiste uitslag gegee word. Dít waarvan jy praat, het maar ’n paar weke gelede gebeur.” Marc sluk teen die benoudheid wat sy keel wil toewurg. “Hy het dit dus van Tako.” “Ja.” “O God,” sê hy gedemp. “Ontsettend tragies. Ek het destyds sy lyding met Tako se dood meegemaak.” “Maar hy hét hom tog toe laat toets!” “Ek weet, maar ek glo dat dit te kort ná die laaste kontak was. Die toetsing was toe ook lank nie so gesofistikeerd soos nou nie.” “Hoe lank kan dit dan duur tot mens die siekte kry?” “By die Aids-virus kan dit varieer van enkele maande tot meer as tien jaar. Die

gemiddelde inkubasietyd, dit wil sê die periode tussen besmetting met en die uitbreek van Aids, beloop agt jaar. By Jurgen was dit maar drie en ’n halwe jaar …” “Waarom sou hy hom nóú laat toets het?” “Omdat hy van die simptome by homself opgemerk het. Enorme vermoeidheid byvoorbeeld.” Marc onthou pynlik die aande dat hy hom so moeg en verwese met die kat op sy skoot voor die verwarmer sien sit het. “En toe ook die geswelde limfkliere.” “Maar hy het nooit iets gesê nie! Ons het op twee fietstogte nog gegaan!” roep Marc wanhopig uit. Die dokter lig sy hande. “Dis eenmaal Jurgen. En miskien wou hy ook aan homself die teendeel probeer bewys.” Al wat hoorbaar is, is die gedruis van die lugreëlaar en verder weg die hospitaalgeluide deur die toe deur. Toe dit duidelik word dat die dokter niks meer gaan sê nie, vra Marc moeg: “Wat nou?” “Ons meen dat hy uiters ses maande het om te lewe …” Marc klem sy vingers in sy skoot ineen. “Nee, tog nie!” Die dokter se gesig versag. “Ons is nou in staat om hierdie dinge met redelike akkuraatheid te bereken. Dit kan ook in Jurgen se geval gouer gaan, want dis duidelik dat hy geen drastiese behandeling sal toelaat nie. Hy weet tog dit kan uiteindelik nie help nie.” Marc kyk ontredderd na die man oorkant hom. “Wat kan ek vir hom doen?” Die dokter haal sy bril af en vee oor sy oë met die agterkant van sy hand. “Het jy besluit om die volle verantwoordelikheid op jou te neem?” Marc se blik verskuif van die man se gesig na die groot venster waarvoor hulle sit. Daar agter sien hy die vywer in die hospitaaltuin. Met twee van Nederland se bekende groenkop-eende wat daarop dobber, rustig in die son. “Ja,” sê hy vir die dokter.

“Jy is baie jonk …” sê die man vriendelik. “Ek is drie en twintig.” Die dokter glimlag. “Kan jy so lank in Nederland bly?” Marc vertel hom van sy paspoortmoontlikhede. Hy knik. “Dit sou dus sonder probleme gereël kan word.” Hulle verval oomblikke lank in stilte. Marc se gedagtes loop ver en tog voel hy hom innerlik kalmer word. Soos ’n rivierklip voel hy, wat, bewus van die krag van die stroom wat hom oorspoel, tog iewers vandaan die sekerheid het dat dit hom nie sal beweeg nie … “Sal ek jou Marc noem?” “Wat?” vra hy verstrooid, uit sy gedagtewêreld opgejaag. Maas glimlag weer. “Ek vra of ek jou Marc kan noem. Dis makliker as ons oor sulke moeilike dinge praat.” “Natuurlik,” sê Marc verleë en meteens onkeerbaar hartseer binne die ander man se vertroostende vriendelikheid. “Ek het dit van Jurgen dat daar geen seksuele verhouding tussen julle is nie …?” Mark knik oor hy nie in staat is om sy stem te vertrou nie. “Heeltemal seker?” “Heeltemal seker,” sê Marc gedemp. Die ander se oë versag. “Ek vra maar omdat jy hom beter sal kan help as jy nie self met die vrees in jou rondloop dat jy besmet is nie.” Marc knik en trane wel onkeerbaar in sy oë en loop oor op sy wange. Dit duur ’n rukkie voordat hy sy emosies weer kan beheer. “Jy neem geen maklike taak op jou nie, jongen.” Die ander is duidelik vertederd. “Maar jy sal vind dat jy van allerweë hulp kry. Nederland het in ’n groot mate sy hart vir Aids-pasiënte oopgemaak.”

Marc knik. “Kom laat ons eers na die praktiese dinge kyk. Jy moet probeer om dit nie té emosioneel te benader nie. Ek begryp dit sal heel moeilik wees, maar jy sal ’n groter hulp vir hom wees dan.” Marc knik weer en Maas vervolg: “Ons reken hy sal binne ’n week die siekehuis kan verlaat …” “So gou?” val Marc hom verbaas in die rede. “Ja. Soos ek gesê het, sy beserings was nie só ernstig nie. Dit sal vir hom ook baie beter wees om uit die siekehuis te kom in sy eie huis en by sy diere. Hy het natuurlik ontsettend veel te verwerk.” Marc kyk hom maar stom aan. “Dan het ons gereken ’n week of tien dae tuis om aan te sterk en emosioneel effens te stabiliseer. Dan weer terug hier vir ’n cystostatica-kuur …” “Ek dag hy wíl geen drastiese medikasie hê nie.” “Dié kuur is helemaal nie só drasties nie en dis om ’n bepaalde rede dat ons die voorstel aan hom wil doen.” “Wat is dit?” “Dit sal hom daarna ’n paar weke lank redelik goed laat voel sodat hy nog dinge kan doen wat hy graag nou sou wou …” Marc voel hoe ’n magtige krag die asem uit hom pers; hoe hy ook al daarteen stry, die trane spring weer brandend in sy oë. “Soos wat?” vra hy, onbegryplik kwaad vir die man wat oorkant hom sit. Dié se gesig versag verder, hy haal weer sy bril af. “Ek weet byvoorbeeld hy wou nog altyd dolgraag ’n reis deur sekere dele van die midde en suide van Engeland maak …” “Sou dit dan nog kon?” vra Marc verbaas. Maas glimlag flou. “Dis juis waarom ons die kuur aanbeveel.” Marc kyk deur die venster, sy mond bewe so dat hy op sy tande moet byt. Die eende het uit die water gekom en sit nou nek in die vere gedoke op die gras en slaap. “Dit sou ek graag vir hom wou doen,” sê hy toe hy weer kan praat.

Die dokter knik. Hulle sit ’n rukkie in stilte voordat Marc vra: “Is daar … belangrike dinge wat ek moet weet as ek hom huis toe neem?” Daar is iets in sy stemtoon wat die ouer man laat sluk voor hy kan praat. “Die mediese detail sal jy uiteraard in besonderhede kry, maar daar is ander dinge waaroor jyself gerusstelling moet hê.” “Ek …?” vra Marc en voel ten spyte van sy desperate poging tot kalmte dat hy angstig word. “Behalwe seksuele kontak kan jy met hom saamleef soos met enige ander gesonde mens. Die virus is alleen oordraagbaar in sy bloed en sperma. Niks anders nie.” Marc knik ontsteld, hy voel weer die onbegryplike woede in hom opkom tot hy sweet daarvan. “Die virus is wel in ander liggaamsvog teenwoordig, maar in ’n veels te swak konsentrasie om besmetting te veroorsaak. Sweet, speeksel, traanvog, urine en ontlasting is dus nie gevaarlik nie. Behalwe natuurlik as daar duidelik bloed in is. In jou daaglikse omgang met hom loop jy dus geen enkele risiko om besmet te word nie. Verstaan jy dit?” “Ja,” antwoord hy feitlik onhoorbaar. “Marc, dis ontsettend belangrik dat jy dit verstaan … Én glo. Anders sal jy voortdurend senuagtig en gespanne wees en hy sal dit weet en onvoorstelbaar skuldig en ellendig voel.” “Ek is nie bang nie.” Maar hy is nie seker van een enkele ding meer nie. Die dokter glimlag begrypend. “Maak dit maar in hierdie week voordat hy huis toe kom goed met jouself uit, want dis ’n begryplike angs om te hê.” “Ek is nie bang nie,” sê Marc weer, sy lippe stram van ontsteltenis. Maas kyk af op sy hande wat voor hom op die tafel oopgesprei lê. Hy bly ’n ruk lank stil asof hy Marc se verwarde gevoelens begryp. Dit gee Marc kans om rustiger te word. Hy haal bewustelik diep en langsamer asem. Uiteindelik sê die dokter: “Jy kan hom alle liefde bewys behalwe dat julle gemeenskap het. Alle liefde. Hy sal dit nodig hê.” Marc voel hulpeloos toe sy oë weer met trane vul. Toe die dokter opkyk, knik hy

net. “Is jy homofiel?” vra Maas sag. “Ek … weet nie.” “Jy moet hulp kom vra as jy dit nodig het, Marc. Enige hulp, begryp jy my?” “Dankie,” sê Marc gedemp. Die dokter kom regop agter sy lessenaar en steek sy hand na Marc uit: “Voorspoed, jongen …” “Dankie.” “Jy kan Jurgen gaan groet voordat jy weggaan. Hy sal angstig wees om te weet hoe die gesprek verloop het.” “Mag ek? Hy het vanaand minder goed daar uitgesien as vanoggend …” “Begryplik, dis die tweede dag ná die operasie.”

Marc gaan die kamer onseker binne. Laatson streep oor die bed en die blomme. Jurgen se oë is toe, maar sy asemhaling is diep en rustig. Marc gaan by hom hurk. “Jurg …” sê hy sag om hom nie te laat skrik nie. Sy oë gaan onmiddellik oop en hy draai sy kop moeilik na Marc toe. Hul gesigte is byna teen mekaar. Marc neem sy hand in syne en druk dit versigtig teen sy mond. Hy kan nie praat nie. Hy laat sy kop teen Jurgen s’n sak. ’n Lang ruk sit hulle so totdat hy weer beheer oor sy stem het. “Ek bly by jou. Enduit.” Die laaste woorde kom so sag dat hy twyfel of Jurgen dit kon hoor, maar hy het, want die hand in syne draai stadig om tot die twee palms warm teen mekaar lê. “Dankie.” “Het jy dit lank geweet?” fluister Marc. “Ek dink so.”

“Ek slaap snags in jou bed.” Hy weet nie hoekom hy dit sê nie. Daar kom ’n flou glimlag om Jurgen se mond en sy oë sak weer toe. “Misja en Rubicon kom by my slaap, maar Malibu bly op haar kussing in die huiskamer.” Marc sien die trane op Jurgen se wange blink. Hy buig oor en soen sy mond. “Ek het jou lief, Jurg,” sê hy duidelik. “En ek vir jou.” Dis skaars meer as ’n asemtog. Marc vee oor sy nat wange. “Jy moet nou slaap, ek kom môre weer.” Jurgen se oë gaan oop. “Asseblief.” Toe hy buite kom, haal Marc diep asem. Dis ’n wondermooie aand. Hy is dankbaar dat hy Wassenaar se aanbod nie aanvaar het nie. Daar is ’n groot verlange in hom na die smal huis in Le Clerqstraat met die diere by hom. Na musiek. So sterk word dit dat hy meteens in die rigting van die bushalte begin hardloop.

Veertien

Die volgende aand, nadat hy by Jurgen was, besluit Marc om tog sy afspraak met Wassenaar na te kom. Toe hy dié oggend by Jurgen aankom, het hy tot sy verbasing gestut regop in die bed gesit. Sy kleur was beter, maar hy het nog steeds ontsettend moeg geword by elke poging tot ’n gesprek. Marc het ’n bos blomme van ou mevrou Van Vliet saamgebring. Die kamer was gevul met blomme. Daar het ook heelwat aangekom van personeel en pasiënte uit die kliniek self. Hulle het nie veel gepraat nie. Marc het gewoon by hom gesit en meestal rustig vertel van dinge by die huis. Dit was asof juis dit hom meer gerusgestel het as enigiets anders. “Moet ek Ritsaard bel?” het hy gevra. “Natuurlik.” “Later die res.” Hy het nie oor Claus gevra nie. Vanaand het hy skoon klere en ongevraag ook sy Bybel saamgebring. Jurgen het die skraal, leergebonde uitgawe geneem en dit bly vashou solank Marc daar by hom gesit het. ’n Vriendelike verpleegkundige het kom sê Marc kon ook sy radio en laserskyfspeler bring. Maar Jurgen wou nie. Sodat Marc gewonder het of dit was oor dit hom te veel pyn sou aandoen om na sy musiek te luister. Nou stap hy deur die rooiligbuurt na Wassenaar se plek. Dis Sondagaand. Vroeër, toe hy hospitaal toe gegaan het, het hy kerkklokke oor die stad hoor beier. Hy loop langs die hokkies met die prostitute waar die rooi gloeilampies buite brand. Here, hoevéél is daar nie van hulle nie! So lief het God die wêreld gehad … dink hy verward. Die strate is so vol dat hy met moeite oor die weg kom. Wassenaar ontvang hom hartlik. Sy hande bewe effe toe hy vir hulle bier skink.

“Jirre,” sê hy, “ek staan vanmiddag daar op die Rembrandtplein en kyk met hoe ’n vaart die donnerse trems op jou afstorm. Dat die man met sy lewe daarvan afgekom het …!” Met sy lewe! dink Marc half histeries, maar hy knik. “Ek glo nie dit het hom vol getref nie.” Hy vertel van Jurgen se beserings en dat hy binne ’n week sal kan huis toe kom. “Hy was waaragtig gelukkig. Die ouens daar by F-5 is duidelik erg oor hom. Dis goed dat hulle hom nou daar het. Dis ongelooflik wat hy vir die mense doen. Een man het my vertel dat toe hy geweldig pyn ná ’n behandeling gehad het, Jurgen een nag by hom gesit het en al die kabaretliedjies waarop hy gek is op sy kitaar vir hom gespeel het. Vir ’n ander een het hy glo die nag voor sy dood sy troetelkat ingesmokkel.” Hy skud sy kop verwonderd. “Die Here weet wat party mense nie met hul lewens doen nie!” Hy drink sy bierglas leeg. “Ek gaan Dinsdag weer daarnatoe. Hy’s ’n vreeslike groot hulp vir my daar, jy weet seker nie wanneer hy weer begin werk nie?” “Ek dink nie dat hy weer sal gaan werk nie.” Marc skrik hewig toe hy besef wat hy gesê het. “Wat bedoel jy? Ek dag jy sê hy kom oor ’n week uit die hospitaal uit …?” Die eensaamheid van die afgelope dae en die behoefte om die verskriklike ding wat gebeur het met ’n ander te deel, het groter geword as Marc se oordeelsvermoë en hy sê: “Hulle het vasgestel dat Jurgen Aids het.” “Ag God, nee!” Wassenaar word bleek. Hy druk die bierblikkie tussen sy vingers inmekaar. “Maar hy’s tog mos …” Marc knik. Beskaamd nou oor wat hy doen en tog verlig. Miskien was sy grootste behoefte om emosioneel aan sy gevoelens uiting te gee in sy eie taal en by iemand van sy eie agtergrond, sonder die begrensing daarvan om elke Nederlandse sin eers sorgvuldig vanweë die vele verbuigings te moet uitdink. Net van sy hart af kan praat. Wassenaar kniel by sy drankkabinetjie en kom met ’n bottel KWV-brandewyn te voorskyn. Hy skink vir hulle albei ’n goeie glas sonder dat hy Marc eens daaroor raadpleeg. Hy raak so betrokke by die gebeurtenis dat hy die bottel half drink sonder dat dit enige sigbare uitwerking op hom het.

“Dink jy hy het selfmoord probeer pleeg?” “Wat?” vra Marc verward. Hy het self so in die verhaal verwikkeld geraak. “Dat hy opsetlik voor die trem ingeloop het, dit was tog net ná hy die uitslag van die toets gehoor het …?” Self het Marc nie daaroor gedink nie. Maar hy skud sy kop ná ’n oomblik. “Nee, ek glo dit nie. Nie Jurgen nie. Dit kan wees dat hy so ontsteld en so verdwaas was dat hy nie goed geweet het waar hy loop nie. Maar nie selfmoord nie, nee.” Wassenaar sit ingedagte voor hom en kyk. “Dus sal hy nie teruggaan om weer daar te werk nie, maar hy sal wel binnekort as pasiënt moet terug. Hel,” hy skud sy kop, “die lewe het nie genade nie, nie eers vir die goeies nie …” Marc kyk vinnig op. Hy voel na sy pakkie sigarette, maar hy haal dit nie uit nie. Hy rook byna nooit meer nie. “Jy moenie vir die mense daarvan vertel nie.” “Uit die aard van die saak nie.” “Dalk weet van die pasiënte al. Ek weet nie of die dokter dit vir hulle gesê het en of hulle ook maar soos ons dink dat hy daar opgeneem is oor hy daar werk nie.” Wassenaar knik. “Ek sal nie praat nie, Marc.” Hy kyk hom ondersoekend aan. “Wat is jou planne nou?” “Ek bly hier … tot alles verby is.” Wassenaar bly hom stil aankyk, toe vra hy: “Weet jy wat jy sê?” “Seker nie regtig nie?” “Maar jy gaan dit doen?” “Ja.” “Wat van sy ouers, sy ma?” “Hy wil nie hê hulle moet iets weet nie.” “Maar dit kan tog nie!”

Marc trek sy skouers op. “Hy wil dit so hê.” “Hoekom doen jy dit eintlik, Marc, jy ken hom tog nie so lank nie?” Marc kyk na die toegetrekte vensters waarteen die pienk neonligte aan en af flits. Dan terug na Wassenaar. “Die gedagte kom nie eens by my op om hom alleen te laat nie.” “Is julle sex partners?” Marc voel die vel oor sy wangbene gloei, maar hy bly die ander reguit aankyk. “Ons was dit nooit.” “Jy kén die man skaars,” frons Wassenaar weer, “wat laat jou iets só drasties besluit?” “Is dit so drasties om vir iemand wat sorg nodig het, ’n paar maande van jou lewe af te staan?” Marc kan homself nie in dié woonkamer teenoor die man met sy breë lyf hoor sê nie: oor ek hom liefhet. Wassenaar sug en krap sy skouer ingedagte. “Miskien sou ek dit ook gedoen het. Daar is soveel dinge wat ’n mens nie van jouself weet nie. Hy wil dus glad nie dat sy mense hierheen kom nie?” “Nee.” “Op die ou end sal hulle tog moet.” Marc trek sy skouers op. “Ek kan nie teen sy wense gaan nie.” ’n Ruk lank is dit stil tussen hulle. Toe sê Marc: “Ná sy behandeling sou ek graag ’n week lank met hom na die suide van Engeland toe wou gaan.” “Jaa!” roep Wassenaar entoesiasties. “Dis ongelooflik mooi daar nou. Ek was verlede jaar in Junie vir ’n rukkie daar. Onvoorstelbaar.” “As alles uitwerk, sal ons seker ook in Junie gaan.” “Dis die tyd van die klaprose …” “Die wat?”

“Klaprose. Jy sal hulle een van die dae hier ook begin sien. Maar in Engeland is dit nóg mooier.” “Wat’s klaprose?” “Weet jy nie? Papawers. Wat ons by die huis poppies noem, weet jy?” “O.” “Maar dié hier is ’n effens geharder soort en alleen maar bloedrooi. Jy sien dit orals langs die paaie in die middelland en suide van Engeland. In Frankryk natuurlik ook. Soms velde vol daarvan.” Hy staan op en maak ’n groot muurkas agter hom oop. Hy grawe ’n ruk lank deur die rommelrige inhoud voordat hy met ’n album te voorskyn kom. Saam kyk hulle na die pragtige foto’s wat Wassenaar die vorige jaar geneem het. Daar is ’n hele paar van die papawervelde en ook besonderse nabyskote. “As julle besluit om definitief te gaan, sê vir my, ek kan met allerhande soort inligting help, hoor.” “Ek sal bly wees.” Wassenaar bly sit ’n lang ruk met sy hande op die groot bladsye met stralende foto’s, kyk peinsend daarna voor hy sê: “Dis sekerlik een van die allermooiste en rustigste plekke om van die lewe afskeid te neem. In Engeland in die hoogsomer … Dis so ongelooflik groen. En die dae is so lank jy dink daar sal nooit ’n einde aan kom nie …” Wanneer hulle afskeid neem, sê hy dringend: “Marc, moenie met my kontak verbreek nie. Ek sou ook wil doen wat ek kan.” Tuis skakel hy Ritsaard se nommer. Dié begryp onmiddellik met wie hy praat. Hy beloof om die volgende aand na Amsterdam te kom en met Marc na die hospitaal te gaan.

Elke keer dat Marc by die kliniek kom, sien Jurgen daar nou beter uit. Die volgende môre sit hy in ’n leunstoel langs die bed. Bewerig, maar met sy ou glimlag terug. Hy lyk diep ontroerd deur die feit dat Marc saam met hom

Engeland toe wil gaan. Dis duidelik dat die dokter dit ook al met hom bespreek het. Ook Ritsaard se verrassingsbesoek die aand bring Jurgen aan die grens van trane. Marc wat hulle staan en dophou, dink met hoeveel liefde hulle in die maande wat kom Jurgen sal moet vashou en koester. Vrees wel in hom op. Maar die moment op die Rembrandtplein met die son teen sy gesig kom so duidelik by hom op dat hy langsamerhand weer ontspan. Terug by die huis waar Ritsaard nog gou ’n boterham eet voordat hy terugry Dordrecht toe, vra hy heeltemal onverwags: “Het Jurg Aids, Marc?” “Hoekom vra jy dit?” Marc se hart klop verskrik. “Wel, dis klaar vreemd dat hy in die kliniek lê, selfs al werk hy daar, en toe die verpleegster hom terug in die bed gehelp het, dag ek daar is Kaposi-merke aan sy been …?” Dit het hy self nie eens raakgesien nie. Marc sluk. “Hulle het dit vasgestel dieselfde dag dat hy in die ongeluk was. Ek bedoel, hy het die uitslae van die toets gekry die oggend voor die trem hom gestamp het.” Ritsaard laat sak sy kop tussen sy hande. Sy vingers vleg agter sy nek ineen tot die kneukels wit skyn. Dit neem ’n tyd voor hy weer na Marc opkyk. Sy oë lyk oud. “Ek het dit al gevrees toe julle daar by my in Dordrecht was.” “Hoekom?” vra Marc verbaas. “Omdat hy soveel maerder geword het van ek hom die vorige keer gesien het. Hy was ook nie so energiek soos ek hom ken nie.” “Niemand anders het dit skynbaar opgemerk nie.” “Daar het miskien nie ’n paar maande verloop van hulle hom laas gesien het nie.” Hy kyk Marc ondersoekend aan. “Is jy veilig?” Marc stel hom gerus en vertel dat hy besluit het om te bly, enduit. Ritsaard leun agteroor in die diep stoel sodat die laaste lig deur die rame net die kant van sy gesig raak. “Dis ’n brawe ding wat jy wil doen, jongen. Té braaf

miskien …” Marc trek sy skouers op oor hy nie weet wat om daarop te sê nie. Toe Ritsaard egter niks uit die skemer opper nie, sê hy weifelend: “Ek het die idee dis wat … God van my verwag.” Hy sê dit heel sag. Ritsaard reageer nie dadelik nie. Hy streel oor die hond se kop wat in sy skoot lê. Deur die oop raam aan die agterkant van die vertrek kom die helder stemme van vroue wat na mekaar roep. ’n Paar oomblikke lank beklem Ritsaard se stilswye hom, maar nou haal hy algaande vrymoediger daarin asem. Later sê Ritsaard: “As God werklik wil hê dat dit is wat jy moet doen, sal Hy dit ook vir jou moontlik maak. Want jy is heel jonk en dit sal nie maklik wees nie.” Hulle sit hierna in die verdiepende skemer bymekaar sonder dat hulle veel praat. Tog kry Marc die vreemde gevoel dat hy getroos word. Hy luister na Ritsaard. “As jy sterk voel in die tyd wat kom, moenie die fout maak om te dink dat dit noodwendig altyd van God kom nie. Die Verleier het ook die vermoë om jou sterk te laat voel, so sterk dat jy dwaas genoeg kan wees om te dink jy het geen hulp nodig nie. Dis fataal. Jy moet hulp vra. Onthou, Jurgen is ook my vriend.” Dit ontroer Marc. “Ek sal.” “En jy moet heel veel tot God bid, jongen …”

Die volgende dag vra Jurgen dat hy skryfblok en koeverte moet bring omdat hy aan sy ma wil skrywe. Toe hy die aand daarmee opdaag, vra Marc: “Is jy seker ons moet haar nie laat weet nie, Jurg?” “Dit is die één ding waarvan ek heeltemal seker is.” “As jy wil …” Jurgen kyk deur die venster weg en Marc sien sy gesigspiere trek. Maar toe hy praat, is sy stem beheers. “Ek sal ook betyds ’n brief skrywe wat jy vir haar kan pos as ek weg is.”

Dit oorstuur Marc tóg so heel erg dat hy sê: “Jy hoef nie te aanvaar dat daar absoluut geen hoop is nie! Dat jy nooit weer gesond sal kan word nie!” Jurgen se gesig bly na die venster gekeer. “Jy verstaan nie …” sê hy langsaam. “Ek wéét dat ek nie weer gesond sal word nie. Ek dink dat ek dit al ’n heel lange tyd weet hoe dit met my is, Marc. Maar ek wou dit ontken en probeer lewe asof dit nie so was nie … soms. Maar nou weet ek dat dit verby is.” Marc bly onbeholpe by hom staan. Jurgen draai na hom. Hy het duidelik steeds pyn as hy sy kop beweeg. “Om dit te wéét maak dit nie makliker nie, maar tog op ’n manier beter.” Hy kyk weer weg. “Ek weet dat ek jou nie behoort toe te laat …” “Moenie dit sê nie, Jurg, asseblief nie. Dit is nie nodig nie.” “Ek sien ook nie kans om alleen te wees nie. Of met my ma nie. Ek sou myself nie sterk genoeg vir haar kon hou nie. Ek sou haar nie kon sien ly en nog self ook …” Skielik ruk sy skouers. Marc hurk vinnig by Jurgen se stoel. Hy lê sy kop teen sy knieë, teen die sagte deken. “Ek gaan by jou bly, Jurg. Jy sal sien ons sal dit maak.” Toe huil hy so vreeslik hartseer dat hy sy vuis teen sy mond moet druk om die geluid van die onbeheerste snikke te demp.

Die aand voordat Jurgen huis toe kom, loop Marc onrustig met Misja teen hom aangedruk deur die huis. Uiteindelik gaan hy by die groot bed kniel. Hy strek sy arms smekend daaroor uit en berg sy gesig in die woldeken. “God! Vader!” pleit hy. “God, help my! Help my om hom te help!” Geleidelik kom daar ’n groot verligting oor hom. Die oggend was hy Bodegraven toe om Oma te gaan vertel wat presies aan die gang was en van sy nuwe planne vir die toekoms. Hy het met Jurgen se motor gegaan, want Ritsaard het hom heel prakties aangeraai om te begin bestuur omdat Jurgen voortaan van hom afhanklik sou wees. Hy moes aan die rasendsnelle verkeer in Nederland gewoond word én wen aan regs ry met ’n linkerhandstuur. Dit was ’n nagmerrie-ondervinding vir hom en hy het byna geheel ontsenu by Oma Geer opgedaag. So oorstuur was hy dat hy aanvanklik nie kon praat sonder

om te wou huil nie. Geleidelik het haar vertroude teenwoordigheid en haar nugterheid hom egter weer tot sy sinne gebring. Sy was realisties oor Jurgen se siekte. Vertederd oor Marc se besluit om tot die einde by hom te bly. Trots op Marc. “Ek het tog die ander dag ook aan jou gesê dat ek wis dat jy sterk is, jongen.” “Ek is nie.” Maar hy was enorm verlig. “Jy is en jy sal dit doen. Goed doen.” “Ek het nodig dat u vir my bid.” “Vanselfsprekend. Vir julle albei.”

Nou het dit laat geword, ná twaalf al. Hy moet Rubicon nog vir sy aandwandeling neem. Die hond vertoon al geruime tyd hoflike tekens dat hy moet uitgaan. Toe Marc die trapdeur oopmaak, storm hy na benede en blaf opgewonde by die buitedeur. Hulle stap die gewone pad van elke ander aand. Die hond snuffel bedrywig langs die bome en die motors wat teen die grag geparkeer staan. Die nag is dig bewolk; selfs van die maan is daar nouliks ’n aanduiding. Die volgende oggend gaan hy vroeg na die blommemark om te verseker dat die huis vol vars blomme is. Oma Geer het spesiaal dertig gulden daarvoor gegee. Die afgelope dae het hy geen moeite of energie bespaar om die huis so keurig moontlik te kry nie. Hy het kos gekoop. Hy het gehoop dat die son sou skyn, maar dit bly bewolk en miserabel. Die dokter het gesê hy kan Jurgen eers teen vyfuur kom haal, dus strek die dag ná die oggendbesoek lank voor Marc uit. Hy dwaal langs die boekwinkels in die stad. Koop een of twee tydskrifte wat hy weet Jurgen graag lees. In die rooiligbuurt stap hy verby die lokhokkie van die Jamaikaan, maar so dat sy hom nie kan raaksien nie. In hom is ’n groot verlange om na Anneliese te gaan. Nie vir lyflike bevrediging nie, maar om ’n onbeteuelbare behoefte om haar ongeskonde, blakende skoonheid te sien. Hy glo nie eens dat hy die energie het om met haar te praat nie. Hy wil net ongehinderd sit en kyk. Hoe haar hande soos vlinders vlieg en hoe sy lag. Haar mooie mond wil hy so graag sien lag.

Hy stap by haar kamer verby, maar sien geen beweging nie. Hy gaan die klein restaurant binne waar hy haar ontmoet het, maar daar is sy ook nie. Hy drink twee biere en eers toe dit sy kop dubbeld tref, onthou hy dat hy die hele dag nie geëet het nie. Hy bestel krokette, fritjies en slaai en sit dit tydsaam en eet in die hoop dat sy tog die een of ander tyd haar verskyning sal maak, maar dit geluk hom nie. Nadat hy geëet het, voel hy tog rustiger en het hy meer moed. Hy stap nog een maal langs die Leidseplein en die Damrak om te sien wat daar gebeur. Toe is dit al tyd om die motor te gaan haal en hospitaal toe te ry. Dis weer Vrydag, tien dae ná die ongeluk. Die praktiese aspek van Jurgen se tuiskoms blyk soveel moeiliker te wees as wat Marc verwag het. Hy het hom alleen maar op die emosionele voorberei. Teen die tyd dat hy by die hospitaal aankom, is hy al hoogs gespanne. Die grootstadverkeer met al die reëls is steeds ’n verskrikking. Die fietsers wat soos bye tussen alles deur gons en altyd in ag geneem moet word, maak dit nie makliker nie. Met Jurgen by hom raak hy nog meer gespanne. Hy verdwaal so dat dit hulle byna ’n uur neem om by die huis te kom. Toe hulle eindelik aan die voet van die nou, donker trap kom, twyfel hy of hulle ooit die bo-huis sal bereik. Jurgen is spierwit en natgesweet, kennelik ontsenu deur die moeilike rit van die hospitaal af. Agter die trapdeur heel bo het die hond van hulle bewus geword en histeries aan die blaf gegaan. Die klein ruimte wil bars van die skel geluid. Marc se moed dreig om hom te begewe. Maar dan byt hy sy onderlip stewig vas, steek sy arm langs Jurgen se rug onder sy arm deur en sê: “Kom!” Die trap is te nou en steil vir twee mense langs mekaar, dus moet Marc voor klim en Jurgen half saam met hom trek. Die hond se geblaf dawer om hulle. Hy voel Jurgen se natgeswete hare teen sy gesig. “Amper bo,” fluister hy uitasem. Wanneer hulle eindelik bo is, bewe hy so dat hy nie die sleutel in die slot gesteek kan kry nie. Ook is hy doodbang Jurgen sal teruggly as hy sy greep op hom verslap. Die hond krap besete teen die deur. ’n Paar oomblikke klou hulle verbete aan mekaar vas. En toe voel hy Jurgen teen hom skud van die lag. “Wat?” vra hy verward “As ons nou maar nie terugval nie, want dan moet ons weer onder begin,” hyg

Jurgen teen sy oor. Toe lag hy ook, byna met histerie, en hy kry die deur oopgesluit en hulle val die voorkamer binne met die hond tjankend oor hulle. Jurgen weier om direk bed toe te gaan. Hy verlustig hom in die diere. Marc staan dit en dophou, die trane vlak agter sy ooglede. Rubicon is so oorstelp dat hy op sy rug op die vloer rondrol, terug na Marc toe hardloop, teen hom opspring, na sy gesig lek, dan terug na Jurgen storm. Maar dis van die kleine Misja dat Jurgen sy oë nie ’n oomblik wegneem nie. Sy sit teen sy bors aangekruip, lek sy hande met haar rasperskerp tongetjie, die skeel blou oë gehipnotiseerd op hom gevestig. Malibu sit dit alles peinsend van die tafel en aankyk. Vir die eerste keer kom die vraag by Marc op: Wat sal uiteindelik van die diere word? Hy druk dit met soveel geweld van hom weg dat sy hart skielik benoud begin klop. Hy draai haastig weg om koffie te maak. Nadat hulle koffie gedrink het, haal hy Jurgen tog oor om ’n bietjie te gaan rus solank hy aandete maak. Toe hy ’n paar minute later inkyk, slaap Jurgen. Hy lê in ’n fetusposisie bo-op die duvet opgekrul, Misja styf teen hom aan. Die yslike Rubicon het aan die voetenent van die bed opgespring en wag Marc se reaksie met groot, pleitende oë af, net sy stert beweeg effens … Marc lê sy hand gerusstellend op die dier se kop en kyk dan af op Jurgen. ‘n Grote liefde deurstroom hom. Hy skuif sy voete werktuiglik asof hy vaster moet staan. Hy haal diep asem. Daarna gaan hy saggies weer die kamer uit. In die voorkamer ruik Marc diep in die bos geel krisante wat op die koffietafel staan. Hy loop na die agtervenster en maak dit wyd oop. Onder in mevrou Van Vliet se tuin skarrel die mossies waar sy vir hulle ’n broodjie staan en krummel. Hy kom terug en kniel by Malibu wat steeds onverstoord op die eettafel sit, haar pootjies netjies onder haar ingevou. Hy druk sy gesig teen haar kussinglyf. Sy laat hom dit toe. Sy spin daarvan. O God! roep hy in sy hart. ’n Uur later is Jurgen wakker en uitgerus genoeg om te eet. Sy kleur is beter en sy vel nie meer so klamgesweet nie. Hy kyk waarderend deur die keurige vertrek. Die hond lê geluksalig by sy stoel, die katte waak oor sy elke beweging. Hy het die trui aangetrek wat Marc vir hom gegee het. Sy sagte donker snor druip so laag oor sy mond dat dit duidelik geknip moet word. Sy hare het al weer gegroei. ’n Mens sou nie kon weet dat hy siek is nie.

Terwyl hulle nog eet, word daar onder aangebel. Wanneer Marc die trapdeur oopmaak en die tou trek wat die onderste slot oopmaak, hoor hulle mevrou Van Vliet se helder oumensstem teen die trap opkom. “Kan ek even na boven, jongens?” Marc gaan haal haar. Dit gaan effens flinker as met Jurgen. Toe sy die vertrek binnekom, klap sy haar hande saam. “Wat ’n blomme!” roep sy, “en wat sien jy daar weer goed uit, jongen!” Sy hobbel tot by Jurgen en soen hom drie keer op die wange. “Jongen, jongen, wat het jy ons ongerus gemaak! En wat het die beeste jou tog gemis!” Jurgen hou haar hande in syne. “Bedank vir alles wat u gedoen het.” “Nou, dit was tog helemaal niks. Marc hier, het dit alles voormekaar gekry.” Hulle gesels ’n vrolike halfuurtjie met mekaar, maar voor die einde daarvan al, sien Marc die dodelike vermoeienis grys oor Jurgen se gesig sprei. Toe mevrou Van Vliet weg is, laat hy hom sonder teenspraak bed toe help. Marc help hom was en verklee sonder enige ongemak tussen hulle. In die bed maak hy hom warm toe, want hy ril al spoedig van die koue. “Ek neem Rubicon net gou uit, hoor.” Jurgen knik, glimlag effens. Marc is ongeduldig met die hond vanaand. Hy stap vinnig met hom tot by die gragtebrug en terug, hardloop byna die trap op. Jurgen lê nog soos hy hom agtergelaat het, duvet tot onder sy ken opgetrek. Hulle oë hou mekaar vas. Dan kom Marc op die kant van die bed sit en vee die kort krulhare van sy voorkop weg. “Jurg …” “Hmm?” “As dit vir jou goed is, wil ek snags hier by jou slaap.” Jurgen kyk hom ’n lang ruk aan. Daarna knyp hy sy oë styf soos teen hewige pyn. Hy trek sy arms onder die duvet uit en slaan dit om Marc. Marc laat sy kop teen sy bors sak. Hulle donker hare vermeng op die groot kussing. “Dankie,” sê Jurgen sag.

Vyftien

In die tien dae wat daarop volg, herwin Jurgen stadig sy kragte. Oënskynlik is hy weer homself. Op ’n môre gaan hy met die trap af na benede om self die hond uit te laat. Hy speel sy kitaar, maar hy sing nooit meer nie. Daar kom vriende op besoek en dit is onwaarskynlik dat hulle ’n verandering in hom sien. Maar Marc weet van die hardnekkige diarree, die droë hoes, die nagsweet. Hy weet van elke geswelde limfklier en hy sien op die skaal hoe Jurgen se gewig nog steeds stadig daal. Hulle praat nie veel daaroor nie. Dis nie nodig nie, want hulle is albei so intens bewus daarvan. Saans as hy by Jurgen in die bed gaan, slaan hy sy arms styf om hom totdat hy hom voel warmer word en ontspan. Dan lê hulle met hul koppe digby mekaar en luister na die geluide van die buurt rondom hulle. Misja is altyd daar, nie meer as ’n handbreedte weg van Jurgen nie, en Rubicon op die mat voor die bed. Marc wat altyd ’n vaste slaper en ’n trae wakkerworder was, slaap nou lig soos ’n dier, sodat selfs die verandering in Jurgen se asemhaling hom soms laat wakker word. Dit gebeur meer as een keer dat hy midde-in die nag die beddegoed moet verwissel omdat dit so deurnat gesweet is. Dan onthou hy hartseer hoe dikwels hy in die tyd toe hy nog hier gebly het minwetend vir Jurgen so bleek en futloos aan die oggendtafel sien kom het. Nooit kon dink het wat in die nag gebeur het nie. Een nag word Marc verskrik wakker met die besef dat die bed langs hom leeg is. Hy spring verward op. Toe hy in die deur tussen die slaap- en leefvertrek gaan staan, sien hy in die straatgloor deur die raam Jurgen geboë oor die hond in die leunstoel sit. Hy huil snikkend. Marc gaan na hom toe, kniel by hom, slaan sy arms om hom. “Wat is dit?” vra hy ná ’n rukkie. “Wat sal van my diere word?” “Ek sal by hulle bly,” sê Marc irrasioneel.

“Jy kan tog nie altyd hier bly nie.” “Ons sal ’n plan bedink. Moenie so hartseer wees nie, asseblief nie, Jurg.” Dit bring Jurgen tot sy sinne. “Ek is jammer …” “Nee!” “Marc … ek is nie bang nie.” “Nooit?” vra Marc byna onhoorbaar sag. Jurgen se kop is teen Marc se skouer en hy hou dit in albei hande vas. “Net vir hoe dit op die laaste sal wees,” fluister Jurgen. “Ek sal by jou bly,” sê Marc magteloos. “Marc …” “Wat is dit?” “Moenie dat hulle op die end te lank aanhou as hulle tog nie meer kan nie.” Marc veg teen die snikke wat in sy bors brand. “Ek sal nie, ek belowe jou.” Hulle sit lank nog so bymekaar tot Marc die groot vierkant van die voorste raam sien ligter word, want dis somer en dit word teen vyfuur al sterk lig.

Maar daar is ook baie blyer dae. Wassenaar kom oor om hulle te help met die beplanning van die reis na Engeland. Sy flambojante persoon vul die plek. Sy luide stem trag ’n masker vir sy senuagtigheid en ellende te wees. “Ek het hom vertel,” beken Marc die eerste aand ná sy vertrek. Maar Jurgen is nie ontsteld nie, hy lyk eerder verlig. “Waarom sal ons dit nog wegsteek? Ek voel nou eerder verlig as mense weet.” “Nie mevrou Van Vliet nie,” sê Marc.

Hulle albei lag. “Nee, nie mevrou Van Vliet nie. Kanker sou sy makliker kan aanvaar.” Toe is dié verskriklike woord ook tussen hulle gesê. Hulle lag ’n bietjie bewerig.

Die aand voordat Jurgen moet teruggaan hospitaal toe vir die behandeling, storm Paul Wassenaar die trap op met ses rooi papawers in die hand. “Jirre, die donnerse Hollanders,”. hyg hy beswete, “maak hulle donnerse paaie so nou dat jy nergens uit jou verdomde kar kan klim om iets langs die pad te pluk nie!” Hy hou die bos na hulle uit. “Dis klaprose, Marc.” Marc plaas die blomme in ’n glasbottel en kom dit op die tafel by hulle neersit. In die laaste son deur die raam lyk die blomme haas deurskynend. “Jy het dus spesiaal uit die stad gery om hulle te gaan pluk, Paul?” vra Jurgen. Wassenaar trek sy asem hoorbaar in om dit breedsprakig te ontken, maar toe hy in Jurgen se oë kyk, laat hy dit vaar. “Ek het, ja.” “Hulle is mooi, hè?” “Dis die tema van jul Engelse toer.” “Dankie, Paul.” “Die blare is só fyn, hè?” Marc raak die blare verleë aan. “Ja, die wind maak niks van hulle nie.” Wassenaar vryf die hond se ore sag tussen sy voorvingers. “Binnenshuis hou hulle tog ’n paar dae,” sê Jurgen en vermy hulle oë. Die volgende môre neem Marc vir Jurgen terug. Jurgen is duidelik gespanne. Hulle het die nag min geslaap. Marc weet dat dit sy weersin in die chemoterapie is. Angs oor wat die nuwe toetse sal oplewer. En al die pasiënte daar wat hul vroeëre trooster nou as een van hulle moet sien. Toe Marc terugry stad toe, is hy vervul met woede wat hy nie weet teen wie hy

dit moet rig nie. Dis so hewig dat hy daar mislik van voel. Hy parkeer op ’n onwettige plek naby die Centraal Station en stap hande diep in sy sakke gedruk die stad in. Dis die eerste week van Junie. Saam met Mei het die son verdwyn. Dis so koud dat hy weer ’n windjekker aanhet. “Soveel vir die Nederlandse somer,” dink hy woedend by homself. Hy loop reguit na die restaurant waar hy Anneliese ontmoet het. Hy drink drie biere op sy redelik leë maag sodat sy ore begin suis. Hy rook weer. In die spieël bo die kroegtoonbank sien hy Anneliese aankom. Hy swaai sy hoë stoeltjie om en sy kom reg op hom af. Hy vou haar warm klein lyf teen hom vas en sy soen hom op sy neus. So mooi en fris is sy. Sy het ’n groen sweetpak aan en haar hare hang los en springerig om haar skouers. Sy oë bly op haar mond vasgenael. “Wat is met jou gebeur, jongen? Ek dag: dié kom nooit meer terug nie.” Hy glimlag flou. “My vriend by wie ek bly, was in ’n ongeluk …” “Hoe so?” “Hy is deur ’n trem aangery.” “Godverdomme!” roep sy. “En leef hy?” Hy knik. “Nog in die siekenhuis?” “Ja … Kan ek jou wat aanbied?” Die glimlag om haar mond verdiep, haar oë blink daarvan. “Ek sal koffie maak vir jou. Boven. Jy het te veel gedrink al. Kom?” Hy huiwer. “Kom,” sê sy weer en neem sy hand. Hy volg haar die trap uit. Ondanks die grys dag is haar kamer gesellig lig. Sy skakel die verwarming aan en hy stroop sy jekker op die stoel af. Uit die klein

keukentjie kom spoedig die geur van drupkoffie. Sy het ’n skyf in die laserspeler gedruk en popmusiek skud rumoerig deur die vertrek. Marc laat sy kop teen die rugleuning sak en maak sy oë toe. Dit voel so normaal! Sy kom twee bekers koffie neersit. “Slagroom,” sê sy, “en suiker. Dis alles by die prys ingesluit.” Haar wange gloei. Hy neem die beker by haar en hoor sy eie stem deur die biernewel asof van ’n afstand na hom kom. “Nie vandag nie, Anneliese, vind jy dit erg?” Sy kyk na hom oor die rand van haar beker, haar oë wyd en donker. “Waarom nie?” Hy vind dat hy langsaam dink, nog langsamer sy woorde bymekaar kan bring. “My vriend gaan dood,” sê hy onduidelik. “Wat sê jy?” vra sy fronsend en buig na hom oor. “Jurgen het Aids.” Sy laat die beker in haar skoot sak. “Echt waar?” “Echt waar.” “Is hy gay?” Marc knik. “Rustig aan,” sê hy, “ons was nie sex partners nie. Ek ken hom skaars twee maande. Hy is ook uit Suid-Afrika en ons het mekaar toevallig hier ontmoet.” “Is dit écht Aids, Marc?” “Ja.” “En jy gaan by hom bly?” “Ja.”

“Waarom?” “Om dieselfde rede waarom jy jou geld verdien. Oor ek dit so verkies.” Sy grim effens. “Jou koffie word koud.” “Wat?” vra hy verward. “Drink jou koffie, dit word koud.” Hy neem ’n diep teug uit die koffiebeker. “Wat het jy hierin gegooi?” “Konjak.” Hy drink die res op. “Is jy nie bang ek besmet jou beker nie?” Haar mond vertrek effens. “Amsterdammers is op hoogte van Aids. Veilig vrijen. Ook waar u beslis geen Aids kan krijgt …” “Hoe sal jy weet of ek nie seropositief is nie?” “Is jy?” “Hoekom sal jy my glo as ek sê ek is nie?” “Oor ek weet ek kan. Oor dit in elk geval nie sou saak maak nie.” “Echt?” “Echt, Marc.” “Jy weet nog wat my naam is …” Dronk trane prik agter sy ooglede. “Bent jij gek?” “Ek is dronk,” sê hy. “Ek weet.” Sy skuif oor die bank na hom toe en vou haar hande om sy gesig. “Jy is die mooiste jongen wat ek ken, Marc.” Hy soen haar en troetel sy gesig in die holte van haar nek en hare. “Ek kan nie

liefde maak nie, Anneliese. Jurgen is vandag terug hospitaal toe vir chemoterapie.” “Kom,” sê sy en staan op en trek hom saam met haar op. “Ek kan nie …” “Jy hoef nie, lieverd.” Sy help hom sy klere uittrek. Die weldadige warmte in die vertrek kom lê teen sy koue lyf. Hy ril. Sy laat hom op haar bed lê en hy sien soos een wat droom hoe sy haar eie klere afstroop. Sy kom langs hom aankruip. Hy voel haar hande oor sy lyf, haar hare teen sy bors en sy gesig. Haar mond teen syne. Dan raak hy meteens aan die slaap. Toe hy wakker word, is hy alleen in die bed, ’n wollerige kombers oor sy kaal lyf. Hy kom op sy elmboog orent en sien haar aan die oorkant van die kamer waar sy op die rusbank in ’n tydskrif sit en lees. Sy glimlag toe sy sien hy’s wakker. “Ek het geslaap …” Sy lag. “Meer as twee uur, ja.” Sy kom by die bed hurk. “Jy moet daar nie kapot aan gaan nie, jongen.” Hy skud sy kop. Sy raak teen sy gesig. “Die lewe gaan gewoon deur.” Hy knik en kom regop om aan te trek. Toe hy sy beurs uit sy broeksak trek, sê sy vinnig: “Doen nou nie gek nie, jongen!” Hy kyk haar aan. “Dink jy dat ek helemaal geen idee van vriendskap het nie? Dat ek nie vir iemand ’n vriend kan wees nie?” Haar wange brand dieprooi. Hy sien verbaas dat haar oë blink van ongestorte trane. “Natuurlik dink ek dit nie!” “Waarom wil jy dan so gek doen om my te betaal?” “Ek is jammer.”

“Kom weer na my toe as jy my nodig het, hoe ook al.” “Ek sal.” “Pas jouself op, Marc.” Toe hy al weggedraai het, vra sy: “Hoe oud is jou vriend, dan?” “Sewe en dertig.” “Het hy mooi hare soos jy?” Hy kyk haar verwonderd aan. “Ja,” sê hy toe sy nie verduidelik waarom sy dit vra nie. “Héél mooi. Dik, swart krulhare. Dis nou korter as gewoonlik, want hulle moes daarvan afskeer vir die operasie.” “Sal die behandeling sy hare laat uitval?” Hy skrik, want hy het nie daaraan gedink nie. “Ek weet dit nie.”

“Sal sy hare uitval van die chemoterapie?” Marc sit teenoor René Maas by die kliniek drie dae ná Jurgen se opname. “Dit weet ons nie vooraf nie. By die een mens gebeur dit en by die ander onbegryplik genoeg nie.” “Hoe gaan dit eintlik met Jurgen?” “Dis waarom ek jou binnegeroep het, Marc …” Die dokter aarsel en Marc voel die nou bekende kruipende yskoue deur hom trek. Hy sluk en bly Maas aankyk. “Die siekte gaan eintlik veel harder vooruit as wat ons voorsien het. Ons het Kaposi-sarkoom in die dikderm ontdek …” “Hy het byna altyd diarree …” Maas knik. “Dit gaan blykbaar al heel lank aan.” “Sal ons nog Engeland toe kan gaan?”

“O ja. Hierdie behandeling behoort hom ’n paar weke lank heel goed te laat voel. Die diarree selfs redelik opklaar.” “En dan?” Die dokter lig sy groot, effens besproete hande in ’n magtelose gebaar. “Nou, dan is dit verby, jongen. Ons kan nog dit en dat probeer vir tydelike verligting, maar …” “Hy wil geen drastiese behandeling hê wat geen nut meer het nie.” “Ek weet, maar soms, as mens in die werklike situasie kom, gryp jy dan tog maar na enigiets wat nog hoop bied …” “Weet hy van die kaposi?” “Hy weet.” “Dit lyk of die ander pasiënte hier sy toestand heeltemal aanvaar.” Marc het ’n onbeskryflike behoefte om ’n oomblik lank van die emosionele weg te kom. Maas glimlag toegeeflik. “Wat kan hulle anders doen? Vir die meeste van hulle was dit aanvanklik ’n heel groot skok. Sommige voel selfs skuldig. Al weet hulle dis basies nie moontlik nie, voel hulle tog op die een of ander manier vir sy toestand verantwoordelik. Vandat hy ’n bietjie beter voel, merk ek dat hy weer soos vroeër met hulle begin gesels. Hy moet geweldig veel innerlike krag hê.” “Hy is gelowig.” “Ek weet dit.” “Wanneer sal ek hom weer kan huis toe neem?” Die dokter glimlag vertederd deur Marc se woordkeuse. “Oormôre.” “So gou al?” vra Marc verbaas. “Hoe gou sal ons kan weggaan Engeland toe?” “Binne drie dae sou ek sê. So gou moontlik.” “Waarom sê u dit?”

“Marc, jy weet nooit watter wending hierdie siekte kan neem nie. Elke uur is belangrik. Sielkundig gesproke ook vir Jurgen.” Marc knik, wit in die gesig. Die dokter se oë versag verder. “Hoe gaan dit met jóú, Marc? Kan jy dit byhou?” Marc knik weer, ontroer deur die ander se stemtoon. “Dis vir ons duidelik dat jou teenwoordigheid ’n ontsettende troos en krag in Jurgen se daaglikse bestaan is.” “Ek …” Maas kyk hom stil aan. “Ek het hom lief,” sê hy onbeholpe. “Daarsonder sou jy dit beswaarlik kon doen.” Marc leun meteens vooroor op sy arms en sy lyf skok van huil. Hy hoor die dokter in die vertrek beweeg, maar hy is nie in staat om op te hou nie. Ná ’n rukkie voel hy die ander se hande op sy rug. Die warm aanraking laat hom aanvanklik hewiger huil, maar toe bedaar hy. Wanneer hy sy kop oplig, hou Maas ’n glasie kleurlose vloeistof na hom uit. Hy drink dit en voel byna dadelik die ergste bewerigheid in hom bedaar. Hy snuit sy neus. “Ekskuus,” sê hy. “Nee! Nee, dis jou behoud. Huil asseblief as jy voel jy moet, anders maak jy dit nie enduit nie. Wees bly dat jy kán huil. Hier.” Hy sit ’n wit koevertjie voor hom neer. “Drink een hiervan as dit te erg word. Onthou, jy moet vir julle albei uithou.” Marc glimlag effens. “Dankie.” “Plesier. Onthou om met Jurgen altyd versigtig te wees vir verkoue kry. Daar is byna geen afweersisteem meer nie, nè? ’n Groot gevaar is longontsteking.” “Ek sal onthou.” Sy hart voel ligter. Toe hy by Jurgen kom, sê dié: “Ek dag ek het netnou al jou stem in die gang

gehoor.” “Ek het met dokter Maas gepraat.” “O.” “Hy sê jy kan oormôre uitkom. Vrydag kan ons Engeland toe.” Jurgen se oë lig op. “Ja?” “Ja,” sê Marc en gaan op die mat langs Jurgen se stoel sit met sy rug teen sy bene. “Paul was gisteraand by die huis. Hy het ’n fantastiese reisplan vir ons uitgewerk. Ek sal jou wys as ek vanaand kom.” “Klink goed.” Marc bly so met sy rug na hom toe sit. “Hy het ook aangebied om vir die tyd wat ons weg is by die diere te kom bly.” Aan die manier waarop hy die spiere in Jurgen se bene voel span, weet hy hóéveel die saak hom al moet ontstel het. “Dis goed,” fluister hy. Ná ’n rukkie sê hy, duidelik opgelug: “Ek het ’n niggietjie uit Suid-Afrika wat in Londen werk. Die vorige keer toe ek daar was, het ek daar gebly. Sy sal maar te bly wees as ons weer kom. Sy en nog ’n paar Suid-Afrikaners bly daar in een van die council houses in Peckham, jy sal dit interessant vind.” “Ja?” sê Marc entoesiasties. Hy grinnik meteens. “Sal sy dit nie weird vind as ons in een bed slaap nie?” “Haar generasie vind niks meer weird nie, buitendien is daar beswaarlik een ekstra bed.” Hulle praat ’n ruk lank oor die toer. Marc sit steeds in dieselfde posisie en voel hoe Jurgen sy hare om en om tussen sy vingers draai terwyl hy praat. Toe daar ’n stilte tussen hulle val, vra Jurgen: “Het René jou van die kaposi gesê?” Marc reik na agter en neem Jurgen se hande styf in syne. Hy hou dit teen sy

wange vas. “Hy het.” Hulle sit lank so totdat die verpleegkundige met Jurgen se aandete inkom. “Zeg, jongens, wat is dit rustig hier by julle,” sê sy en skakel die skemerlamp aan. Marc kom orent om te gaan. Die vooruitsig om alleen, sonder Jurgen, na die leë huis terug te keer maak hom verdrietig. Asof die meisie dit aanvoel, sê sy: “Jy hoef helemaal nie te gaan nie, hoor. Bly gerus nog ’n uurtjie, jy kry ook wat te ete van my.”

Toe Jurgen twee dae later tuis kom, is dit duidelik dat hy heelwat beter voel. Marc meen dat dit meer in sy gees as in sy liggaam lê. Hy is soos ’n atleet wat vir die finale ronde voorberei, dink hy ontroerd. Hy luister weer na musiek uit sy kosbare laserskyf-versameling. Al is dit vir Marc duidelik dat die so geliefde opnames hom pyn aandoen. Jurgen skryf ’n brief aan sy ma wat hy sonder verduideliking vir Marc gee om te lees. ’n Normale nuusbrief, vol opgewondenheid oor die komende toer. Die manier waarop hy oor Marc skrywe, wys dat hy dit al dikwels gedoen het. Geen enkele verwysing na sy siektetoestand nie. “Was sy al hier by jou?” “Twee keer. Verlede jaar nog. Sy dink daaraan om volgende jaar weer te kom.” Daarop sê Marc niks. Nadat hulle die volgende aand met Wassenaar die laaste detail van die toer bespreek het, sê Jurgen laggend: “Nie te veel sente omdraai nie, man, ek hoef nie vir ’n vrou en kinders agter te laat nie.” Ritsaard kom ook nog die laaste maal voor hul vertrek ’n draai maak. Vol waarskuwings van hoe koud dit nog dié tyd van die jaar in Engeland kan wees. Hy bring ’n baie goeie kaartboek saam. Onder die lamplig bestudeer hy en Jurgen dit, want Marc moet bestuur en Jurgen kaart lees. Marc sit ingedagte na hulle en kyk. Die twee koppe so entoesiasties oor die kaart gebuig. Ritsaard se hare heel blond en al aan die yl word. Jurgen se donker hare

wat tot dusver, Goddank, nog nie tekens van uitval toon nie. Hy kyk na die fynbesnede gesig en die donker oë. Miskien word hy gesond, dink hy, en sy hart begin met dowwe slae te hamer. Miskien doen God ’n groot wonder ter wille van sy Naam. Miskien wil hy deur Jurgen aan Aids-Amsterdam laat sien hy is steeds die God wat lewe en dood in sy hande hou. Hy voel skielik siek sodat hy moet opstaan om in die kombuis water te gaan drink. “Ek gaan met Rubicon ondertoe,” sê hy vir die twee by die tafel. “Verfyn julle maar die navigasie.” Jurgen se oë gaan soekend oor sy gesig. “Jy’s vreeslik bleek …?” “Dis te warm hier binne. Ek sal sommer melk vir môreoggend bring.” Die hond staan al ongeduldig by die trapdeur. Misja skuur miaauend teen sy broek. Hy tel haar op en druk die fyn lyfie teen sy gesig. Toe sit hy haar by Jurgen op die tafel. “Sy word groot,” sê Ritsaard. “Dink jy so?” vra Jurgen jaloers, en Marc mis nie die duidelike flikkering van vrees in sy oë nie. Terwyl hy die trap afgaan, dink Marc hoe hy elke aand met die hond vlug om alleen met sy gedagtes te wees. Hy stap vanaand ’n ander roete. Regop in die straat in die rigting van die middestad. Stadig slenterend, in die vensters van die winkeltjies kyk sonder om veel raak te sien, die hond digby hom. God kán hom gesond maak. Verlei my asseblief nie! By God is alle dinge moontlik. As dit God se wil is dat hy moet sterf, sal hy sterf. Maar as dit God se wil is dat hy moet gesond word, sal hy gesond word. “O, God,” pleit hy sag, laat sy kop ’n paar oomblikke lank teen ’n

vertoonvenster met pornografiese T-hemde sak, “help my.” Wanneer hy verder stap, dink hy: Maar God kán hom gesond maak. Ek durf ook nie sy krag buite rekening laat nie … Hy loop so in gedagte versonke dat hy byna by die stadsentrum is voordat hy dit agterkom. Hy draai vinnig terug, want dis al halfelf en byna heeltemal donker. Ritsaard sal sekerlik al weg wees. Rubicon loop haastig voor hom uit, ore gespits. Toe hy die trapdeur oopstoot, besef hy dat hy die melk vergeet het. Hy hoor die gedempte musiek en herken die ontroerende klanke van Händel se Largo. Jurgen sit laag in ’n leunstoel uitgestrek, Misja op sy skoot, Malibu op die rugleuning. “Sorry,” sê Marc, “ek het verder geloop as wat ek besef het.” Jurgen glimlag, oënskynlik rustig, maar Marc sien die verdriet om sy mondhoeke. “Maak nie saak nie, jong. Ritsaard is ook maar ’n halfuur gelede eers weg.” Hy huiwer effens. “Marc …” “Hmm?” “Jy moenie bedreig deur my teenwoordigheid voel as jy bestuur nie, hoor. Ek besef hoe moeilik en vreemd dit vir jou moet wees.” Marc grim. “Maar ek maak sulke sotlike foute.” “Dis te verstane. Ek is al hoeveel jaar hier en ek raak nog altyd verskrik. Ek hoop dat ons môre by Rotterdam verbyry, ek raak altyd verstrik in die paaie en as jy een enkele verkeerde afrit neem, kos dit jou ten minste ’n halfuur om weer te kom waar jy was.” “Ja,” sug Marc, “as jy weet hoe ek gesukkel het om by Bodegraven te kom. Dit ten spyte van Paul se haarfyn uitleg en ’n getekende kaart. Ek kom maar elke keer langs Schiphol uit.” Jurgen lag. “Ag, ons het geen haas nie. Ons ry sulke kort afstande elke dag.” Die laserskyf het aan sy einde gekom en dis meteens stil in die vertrek.

“Ons moet gaan slaap,” sê Marc. “Ja …” Jurgen vryf oor Rubicon se kop. Marc weet dat hy moeite het om hom van die diere los te maak. Hy dink aan môre se skeiding. Onvermydelik altyd moet hy dink aan die uiteindelike skeiding.

Sestien

Wassenaar kom net ná agtuur aan om beheer van die diere oor te neem. Soos altyd is die afskeid vir Jurgen traumaties. Nou meer as ooit. Die ander twee beweeg instinktief liefdevol en versigtig om hom heen. Hulle vertrek nie voor ná nege nie, want die kilometer lange files buite Amsterdam en Rotterdam sou dit in elk geval nie moontlik maak om weg te kom nie. Ter wille van Marc wat die weste van die land byna nog glad nie gesien het nie, ry hulle ietwat met ’n omweg na Rotterdam. Eers na Haarlem en toe langs Noordwijk en Katwijk oor Leiden en Delft na Rotterdam. Dit reën ligweg toe hulle uit Amsterdam ry en omdat die verkeer uit die stad nie so druk is nie, gaan dit goed. Hulle ry langsaam al met die see langs deur Leiden wat Jurgen betreklik goed ken. By Delft, waar hulle tevore al saam was, stap hulle uit om iets te eet. Die reën het opgeklaar en die son kom selfs flou te voorskyn. Hulle stap ’n rukkie langs die skilderagtige gragte, oor die ou markplein tussen die Oude en Nieuwe Kerke wat wemel van markgangers. Jurgen sien daar so goed uit dat Marc se aanvanklike senuweeagtigheid grootliks besweer word. Die vorige aand, voor hulle uiteindelik gaan slaap het, het Jurgen hom gewys waar hy sy persoonlike dokumente bewaar. Hy het met neergeslane oë gevra dat as daar iets onvoorsiens gedurende die vakansie sou gebeur, Marc liewer die diere moes laat uitsit as om hulle aan mense te gee wat hulle nie sou versorg en liefhê soos hulle hul lewe lank aan gewoond was nie. Dit was nie ’n maklike gesprek nie en Marc het siek daarvan gaan slaap. Vandag kom hulle selfs met redelike gemak by Rotterdam verby. Buitekant Dordrecht in Noord-Brabant sien hulle vir die eerste keer klaprose langs die pad. Die son het uitgekom en die blomme wuif lugtig in die wind. Dit voel vir Marc of die verkeer in België nie so ontsettend gejaag en foutloos

georden soos in Nederland gaan nie. Hy haal makliker asem en ontspan sy gekrampte spiere. Die son sit nog hoog toe hulle in Brugge aankom waar hulle die nag wil slaap. Dis sewe-uur. Op pad na die middestad raak hulle die pad ’n paar maal kwyt, maar hulle is albei ontspanne genoeg om dit weer te vind. Eindelik staan hulle op die stadsplein met die eeue oue geboue rondom hulle. Hulle dwaal meer as ’n uur rond, Marc met ’n versigtige oog op Jurgen om op te let dat hy hom nie te veel vermoei nie. Maar sy gesig gloei van belangstelling. Op die eiermark eet hulle in die laatson wat die mense in die buitekafeetjies weer een en almal in ekstase het. Dit word nege-uur voordat hulle die hotel opsoek wat Wassenaar tevore sorgvuldig uitgesoek en vir hulle plek in bespreek het. Toe hulle die kamerdeur oopstoot, moet albei lag. Daar staan ’n gul dubbelbed! Jurgen is opeens doodmoeg en Marc help hom stort en bed toe gaan. Hy raak byna onmiddellik aan die slaap. Marc bly nog lank voor die venster staan om op die interessante ou stad onder hom af te kyk. Hy brand van ’n rustelose verlange om daar te gaan rondstap, maar hy is onwillig om Jurgen alleen te laat. Die volgende dag ry hulle deur die noorde van Frankryk na Calais om die veerboot na Dover te haal. ’n Deel van die genot van die reis vir Jurgen is om te sien hoe die nuwe indrukke deur Marc se gesig weerspieël word. Hy merk ook die toenemende selfvertroue waarmee hy bestuur en self oor dinge besluit, selfs in Frankryk se ietwat histeriese verkeer. Dis ’n helder dag en die wit hange van Dover is van ver af reeds sigbaar. Horlosies word ’n uur teruggedraai sodat dit byna halfdrie is voor hulle deur die doeane is en op pad Londen toe. Vir Marc is dit ’n bevryding om weer links te bestuur, al is dit steeds in ’n motor met ’n linkerhandstuur. Hy vind die Engelse padgebruikers met verligting veel minder brutaal as dié van Europa. Die Engelse landskap is nog groener en sagter as wat Marc hom voorgestel het. Hulle ry ongehaas daardeur. Geskeerde skape met jong lammers wei plek-plek vreedsaam. Een van Jurgen se begeertes was om Canterbury te sien. Veral die katedraal waar Thomas Becket vermoor en begrawe is. Dis maar ’n uur se ry van Dover.

Hulle vind die katedraal moeiteloos in die skilderagtige stad. Wanneer hulle buite die reusagtige bouwerk stilhou, gee Jurgen vir Marc die boekie met ’n beknopte opsomming oor die geskiedkundige aspekte van die katedraal. “Lees na en neem baie foto’s. Wie weet of jy ooit in jou lewe weer hier kom. Gebruik jou tyd, ons het geen haas nie. Ons moet Juliette tog eers nege-uur in Londen kry.” Self neem hy nie foto’s nie. Hulle stap oor die groen grasperke om die katedraal. Verby ’n bronsstandbeeld met die byskrif: Son of man. Binnekant staan Marc geheel betower. Die almagtige gewelwe, die gebrandskilderde vensters waardeur die lig in strepe van alle kante filtreer, die reuk van die stof van eeue. Eers toe Marc hom dááraan wen, word hy bewus van die orreltone wat die plek vul. Hy kyk vraend na Jurgen. “Bach. ‘Sheep may safely graze’,” antwoord hy en Marc voel die pyn in hom so sterk aan dat hy verward wegloop na die plek waar, volgens sy brosjure, Becket in 1170 vermoor is. Sonder om veel te praat loop hulle deur die katedraal. In die kript van die Kapel van Ons Liewe Vrou kyk Jurgen na hom: “Gee jy om as ek ’n rukkie hier alleen bly …?” “Natuurlik nie,” sê Marc vinnig. Toe hy die kliptrap na bo uitklim, klop sy hart onrustig. Die katedraal is feitlik heeltemal verlate met die uitsondering van twee priesters wat byna geluidloos van een plek na ’n ander beweeg. Al wat hy hoor, is die sagte geklap van hul sandale op die klipvloer en die geruis van wye rokke. Hy wou dat hy kon bid, maar hy is so vol pyn en verset dat hy nie weet hoe nie. Wanneer Marc al sterk onrustig en later kwaad begin word, kom Jurgen eindelik na bo. Hy praat nie, maar sy gesig is ontspanne. Hy haak ’n oomblik lank by Marc in en druk sy arm styf. Hoe nader hulle aan Londen kom, hoe hewiger word die verkeer. En daarmee saam kom die besef dat hulle geen behoorlike kaart van die stad by hulle het nie en sal moet staatmaak op Jurgen se skrale kennis van die middestad en die algemene uitleg van die stad.

Met Juliette het hulle afgespreek om haar by Victoriastasie te kry. Hulle ry hulle nou teen die kruisvuur van Londen se uitgaande verkeer vas. Dit word ’n nagmerrie. Jurgen wysig sy aanwysings so abrup en sonder waarskuwing dat Marc later net op blinde instink ry. Tog bevind hulle hul tot hul eie opregte verbasing op ’n gegewe moment langs die Teems in volle sig van die parlementsgebou en die Big Ben. Binne twee uur ná hulle die stad binnegekom het. Toe hulle uit die motor klim wat hulle argeloos in ’n ongeoorloofde parkeerterrein laat, is albei styf van spanning. Terwyl Jurgen by twee boemelaars probeer uitvind hoe om by Victoriastasie te kom, staan Marc langs die rivier en kyk verwonderd hoe die ondergaande son die bekende geboue rooi vlek. Marc sien met skrik die grys trekke van vermoeienis op Jurgen se gesig toe dié weer by hom terugkom. Hy spook met die senuagtigheid wat hom wil oorweldig, want hy is self doodmoeg. Hy maan homself verbete tot kalmte. Hulle vind Victoriastasie en Juliette wel om nege-uur. ’n Klein blonde meisie pyl uit ’n rooi bus op hulle af. Sy val Jurgen om die nek en soen hom geesdriftig. “Jy’t hels maer geword, wat makeer jou?” roep sy geskok uit toe sy van die omhelsing loskom en voor hom staan. Jurgen vee die ontsteltenis liggies uit die pad met ’n uitgebreide bekendstelling van Marc. Sy laat haar aflei, maar Marc sien die skok nog lank in haar oë huiwer. In ’n rumoerige pub oorkant die stasie gaan soek hulle iets om te eet en te drink. Dis so blou gerook en benoud dat Marc moeilik asemhaal. Die musiek is oorverdowend en slaan teen sy weerloos moeë lyf. Hy hou Jurgen onrustig dop, maar dié is ’n goeie toneelspeler. Hy het dit immers so lank met Marc ook gedoen. Dis byna halfelf toe hulle aan die hand van Juliette se aanwysings in Peckham aankom. “Nie die beste deel van Londen nie,” het sy langs die pad al met haar wye lag gewaarsku. Maar Marc was tog nie voorberei op die ontsettende vuilheid en verwaarlosing van die council houses waarin sy en vier ander SuidAfrikaners woon nie. Die karakters wat in die omgewing rondhang, die onbeskryflike gemors rondom en op die trap is moeilik versoenbaar met Juliette se voorkoms. Tog, toe hulle die woonstel binnegaan, is die verandering soos handomkeer.

Binne is dit wonderlik gesellig. Juliette het haar slaapkamer vir hulle afgestaan. Daar is ’n lae dubbelbed met ’n vrolike bont duvet oor. Sy beduie met ’n onverskillige swaai van haar arm as hulle nie bymekaar wil slaap nie, is daar ’n oprolmatras agter die deur. En ’n slaapsak. Voor die bed staan ’n pot hiasinte wat sy wild gerangskik het. Dit verteder Marc onverwags. Hulle ontmoet die ander bewoners. Geoff en Jenny, in hul laat twintigerjare en getroud, deel een groot kamer. Ashley in sy middeltwintigs het sy eie groot slaapvertrek. Dan’s daar die beknopte leefkamertjie, ’n piepklein primitiewe kombuisie en ’n badkamer met ’n toiletjie wat eintlik in ’n ingeboude kas sit. Die plek het ’n bepaalde sfeer wat Marc onmiddellik aanstaan. Die Suid-Afrikaners is honger vir gesels. Hulle kuier almal ’n rukkie in die leefkamer, maar Marc luister nie regtig na die gesprekke nie; hy bly hom angstig bewus van die toenemende skadu’s om Jurgen se oë. Juliette verduidelik dat sy die volgende dag spesiaal verlof geneem het om vir hulle die stad te kan wys. “Neem jy gerus vir Marc, hy was nog nie in Londen nie. Ek het dit tog alles al gesien. Ek wil die dag in die Londenmuseum gaan rondloop, sommer net. Ek het verlede keer nooit daar uitgekom nie,” sê Jurgen lugtig en Marc, wetend wat hy sê, kyk hom bekommerd aan, maar Jurgen ontwyk sy oë en staan op. “Vriende, ek gaan na die kooi. Ek het laas week sleg griep gehad en dit sit nog knaend in my gebeente. Wel te ruste.” Marc keer homself moeilik om nie op te staan en agter Jurgen aan kamer toe te loop nie. Hy voel aan dat Jurgen dit nie wil hê nie. Ook wil hy sielsgraag nog met die ander bly gesels. Iemand het ’n disket van The Stones in die laserskyfspeler gedruk. Sy lyf begin stadig ophou bewe. Tog staan hy later op onder die voorwendsel dat hy ’n sakdoek in die kamer wil gaan haal. Jurgen slaap. Die geraas uit die woonstelle rondom en die kloppende musiek uit die woonkamer ten spyt. Marc buk ontroerd en soen hom op sy slaap waar die hare effens natgesweet krul. Hy roer, maar word nie wakker nie. Hulle gesels die nag in. Nog twee Suid-Afrikaners kom van iewers uit die ingewande van die enorme woonstelblok aan. Hulle sit die vertrekkie toe. Bier vloei vrylik. Die musiek is net-net luider as dié wat deur die muur uit die buurwoonstel kom. Iewers vloek iemand lank en hartstogtelik. ’n Vrou lag

dronk. Daar word dringend en gretig oor Suid-Afrika uitgevra. Hy verbaas hom oor die onverbloemde heimwee. Teruggaan? Uit die aard van die saak, knik almal eendragtig, uit die aard van die sáák, die een of ander tyd! Hier’s voorlopig nog baie geld te maak. Die pond is nou vier en ’n halwe rand werd, immers! Hulle vra soveel vrae tegelyk dat Marc saam met die baie bier en die verstikkende gordyn sigaretrook daar dronk van word. Is dit so dat hulle nie hier huisvesting betaal nie, wil hy op sy beurt weet, en hoe het hulle daaraan gekom? Hulle betaal niks nie, dit is so. Hulle woon heeltemal onwettig hier en dis net ’n kwessie van tyd voor hulle gevang en uitgegooi word. Die woonstelle behoort aan die stadsraad en is bestem om afgebreek te word. Hoe hul daaraan gekom het? Daar’s ’n groot gelag: dit moet hy vir Juliette vra. Juliette skud haar lang hare oor haar skouer terug, lag en trek so diep aan die sigaret dat sy byna stik voordat sy praat. “Ons het ’n ent hiervandaan gewoon. Ook in flats, maar so beroerd dat jy dit nie sou kon glo as jy dit nie gesien het nie. Daar was nie eens krag nie. Toe dink ek op ’n dag bogger dit en ek loop hiernatoe, want ons weet toe lankal hier gaan van tyd tot tyd plekke oop. Ek kyk toe maar so bietjie rond of hier niks aangaan nie. Jy weet nooit. Ná ’n rukkie kom hierdie Portoricaantjie na my toe. Man, hy kan nie ’n dag ouer as twaalf wees nie. So groot.” Sy beduie met haar sigaret. “Hy vra of ek ’n flat soek. Ek sê vir seker. Ek kan jou een laat kry, sê hy. Hy bring my toe hier. Jassas, ek kan jou nie beskryf hoe dit hier gelyk het nie …” Sy skud haar kop. “Ons het meer as dertig van daai swart plastieksakke vuilgoed hier uitgewerk,” val Ashley haar in die rede. “Anyway, om ’n lang storie kort te maak. ‘Fifty pounds, I give you key.’ Nou, ons het die ruiling gemaak, hoe dink jy?” “Vierhonderd en vyftig rand!” Marc fluit deur sy tande. “Minder as wat jy ’n bleddie agent sou betaal,” sê Juliette lakoniek en blaas ’n straal rook teen die plafon. “Hy bly hier,” neem Geoff die storie oor, “en hy watch as die ouens uitgegooi

raak of padgee. Dan koop hy die sleutel by hulle vir ’n pond of twee. Hy moet ’n bleddie fortuin maak, man!” “Ons het ’n ander slot laat opsit,” sê Jenny en vee haar lang warrige donker hare uit haar gesig weg. “Hoe lank is julle al hier?” “Ag, meer as ’n jaar seker al.” “Maar dit begin nou warm raak hier. Ouens hier op die boonste vloer is verlede maand uitgegooi. Hulle moet nog hof toe ook gaan.” Daar word andermaal ’n ronde bier oopgemaak. Iewers slaan ’n kerkhorlosie dof twee slae. Die musiek in die buurwoonstel het bedaar. Marc staan op om na die kastoilet te gaan. Hy staan ’n ruk lank die graffiti en opgeplakte koerantuitknipsels en lees. Toe hy uitkom, kyk hy ongemerk by Jurgen in. Hy slaap nog in dieselfde posisie. Uiteindelik bly Marc en Juliette alleen agter. Die ander het die een na die ander bed toe gegaan. Marc is so moeg dat sy ore suis. Juliette gaap onbedaarlik. “Wat is dit met Jurg?” vra sy hom. “Niks nie,” sê Marc vinnig. “Hy’t verlede week sleg griep gehad.” “Hy lyk bleddie pateties,” sê sy en strek haar arms bo haar kop tot haar litte klap, gaap nogmaals. Marc trek sy skouers op. “Hy werk hard …” Hy kan nie praat nie, weet hy. Al sou dit hom oneindig goed gedoen het. “Ek werk ook hard, maar ek lyk waaragtig nie só nie,” sê sy.

“Hel!” Marc strek sy arms voor hom uit, vingers inmekaar gesluit, nek agteroor. “Dit voel of ek in een dag meer gesien het as in my hele vorige lewe.” Juliette grinnik. “En daar is nog driehonderd vyf en dertig ander dinge oor.”

“Ek glo jou.” Hulle sit in ’n pub, elkeen met ’n donker bier en ’n sigaret, doodmoeg, maar ontspanne. Marc het die dag ontsaglik geniet, soveel dat hy half skuldig daaroor voel. “Jou kop is natuurlik deur hier met jou Britse paspoort, wat werk betref.” “Jaaa, maar met ’n Nederlandse paspoort is jy ook beter af as met een uit die tuisland. Jy hoor wat Ashley met ’n Britse paspoort verdien teenoor die peanuts wat Geoff kry met ’n Suid-Afrikaanse. En Geoff is baie beter gekwalifiseer as hy. Hy kan ook nie soveel reis soos die ander van ons nie. Hulle laat jou maar soveel keer die land in en dan kry jy op ’n dag net met die verkeerde amptenaartjie te doen en woeps gedeporteer. Vier en twintig uur.” “Maar Jenny het tog ’n Britse paspoort. Help dit hom dan nie?” “Jaaa, maar hulle moet eers drie jaar getroud wees voor hy in aanmerking kom.” “Ja?” Sy knik en blaas ’n mondvol rook die lug op. “Dit raak te vol vir die Pommies se smaak hier.” “Hoe lank is jy al hier?” “Drie jaar.” “Was jy al ’n slag terug Suid-Afrika toe?” Sy knik en hou twee vingers op. “Jy kom eenvoudig ná ’n ruk die son kort. Nee, ek bly nie vir altyd hier nie. Net eers bietjie geld in die hande kry. En kyk wat word van Mandela en sy comrades.” “Hoe kom jy aan ’n Britse paspoort?” “Ek’s hier gebore. My pa was drie jaar verteenwoordiger vir Die Burger hier.” “Jy’s gelukkig.” “Jy vertel vir my. Bly jy vir ’n tyd in Nederland?”

“Ek weet nie … Daar’s nie juis werk nie.” Sy knik. “Dis die moeilikheid. Hou jy van die Nederlanders? Ek vind hulle so ’n verdomde eiewyse lot. Jy kan hulle nie ’n bleddie ding vertel wat hulle nie al klaar beter weet nie. Hulle gee my ’n verskriklike pyn, sulke mense.” “Ja, vir my ook in ’n sekere sin. Maar aan die ander kant het ek ook ’n helse bewondering vir hulle.” “Hoekom?” “Hulle weet gewoonlik waarvan hulle praat.” “Ag, baie daarvan is show, man.” “Kan wees, maar feit bly hulle weet oor die algemeen ’n helse klomp meer as ons. En hulle dink vir hulle self. Hulle vat nie sommer toebek alles wat ’n ander ou sê nie.” Sy trek haar skouers op. “Jurgen het jou lekker ge-brainwash, nè?” Sy lag toe hy sy kop skud. “Nee, dit ís seker so. Ons is nou eenmaal in ’n sisteem grootgemaak van bekhou en nie dink nie en doen-wat-ek-jou-sê. Nie te veel vrae nie, dis nie respektabel nie. Donner!” Hy lag. “As iemand hoër op dit sê, móét dit reg wees. Die Hollanders doen dit nie, hulle bevraagteken álles …” “Jaaa, maar hulle gaan ook te ver, hoor, Marc, en dan raak dit ook belaglik. Onthou, ek en Jurg het ’n Hollandse opa, jy sal my niks vertel nie. Hy is die interessantste en die ondernemendste ou man ter wêreld, maar ek sal nie vergeet nie hoe ons tot vervelens toe moes hoor hoe goed dit en dat in Holland werk en hoe vrot elke organisasie in Suid-Afrika is. Maar hy het nooit geen sin gehad om terug te gaan nie en as hy met vakansie daar was, was hy ná drie weke so uitgekuier dat hy nie gou genoeg kon terugkom nie.” “My pa was ook ’n Hollander …” “Nou ja, dan weet jy dit.” “Ja, maar ek was klein toe my ma en pa geskei is en my ma het my heel Suid-

Afrikaans grootgemaak. Oorbeskerm.” “Ag, jong, ek weet ook nie of dít nou so erg is nie. Sou jy graag jou opleiding tussen die sex shops en die live shows op die Walletjes wou opgedoen het?” “Hoe weet jy dit alles so goed?” “Ek het al ’n paar maal by Jurg in Nederland gekuier, elke ding gesien wat jy kan sien.” Sy lag, maar dan versober haar gesig. “Marc, as jy drie jaar in die buiteland sit, begin jy anders oor Suid-Afrika dink as wanneer jy die eerste keer hier kom. Eers dink jy so van: O vryheid! Ek het soveel jaar onder ’n emmer gesit in die tuisland. Maar ná ’n ruk word die vryheid half vrank in jou mond. Dan dink jy: Ja, miskien was die agter-die-klip-manier by die huis after all nie so bad nie. Ek weet nie. Dit het bepaald twee kante. Seks word sonder die misterie vir jou opgedis, kommersieel en sonder ’n stukkie smaak. Kinders kry die grasgroen peertjies te eet omdat hulle nie geleer word om te wag tot dit ryp is en hulle nie ernstige maagprobleme daarvan kry nie.” “Miskien. Maar om dit nou altyd onder die kombers te doen soos by ons …” “Maar dit hoort tog verdomp onder die kombers, man! Gun die perverts hul lekkerkry, maar dink aan dié wat hul kinders nie so wil grootmaak nie.” “Maar kyk maar na die jong geslag Nederlanders, dié gaan nie meer daarheen nie.” Sy lag. “Ek kan sien jy was in Nederland, jy het al die argumente al gehoor. ‘Ons en ons kinders gaan nie daarheen nie, dis alleen maar buitelanders wat daardeur aangetrek word.’ Bullshit, man!” Sy trek aan haar sigaret. “Bedenklike bleddie eer vir Amsterdam anyway om voorsiening te maak vir buitelandse perverts. Ek sal jou sê: die vorige geslag het hulle dikgevreet daaraan, hulle kinders walg daarvan.” “Nou, is dit dan nie aan die een kant goed nie? Eerder as die verbode ding onder die kombers te hou sodat die kinders dínk dis so wonderlik …?” Haar mond vertrek effens en sy kyk van hom weg deur die vuil venster. “Dit ís so wonderlik, Marc …” sê sy heel sag. Hy weet nie presies wat om daarvan te maak nie en hy lag verleë.

“Dis net dat ek daar rondgeloop het en gedink het: liewe Here tog, moet hulle van iets wat so mooi is, iets so viesliks gaan maak … vir almal wat wil kyk. En met oë, dikwels, wat lank nog nie weet om te onderskei nie!” Sy sluk die rook in. “Maar elke bleddie keer gaan ek maar weer na ’n film kyk.” Hy lag so hard daaroor dat die mense rondom hulle opkyk. Sy glimlag en lig haar bierglas teen syne. “Op die tuisland of wat daarvan oor is.” Hy klink haar glas. “Lewe die verkramptes.” “Sies, Marc,” sê sy, “skaam jou.” “Ek skaam my.” Haar oë bly stip in syne kyk. “Jurg is gay, hè, Marc?” Dis so onverwags dat hy hom aan sy bier versluk. “Nooit!” sê hy en skud sy kop tussen die hoesbuie met mening. “Vir wat lieg jy vir my, Marc?” “Hoekom sal ek vir jou lieg?” “Ek vra myself ook die vraag af.” Sy neem sy mou styf vas. “Hy het nie Aids nie, het hy?” “Natuurlik nie!” Sy laat sy arm los. “Jy het al my vrae beantwoord, dankie. En jy hoef nie bang te wees dat ek die familie sal sê nie. Nie ék nie. Ek het Jurg te lief …” Hy sit stip in sy glas en kyk oor hy eerlik nie weet wat om verder met die situasie te doen nie. Hy hoor haar vuurhoutjie oor die swael knars, weer en weer, voor sy dit aan die brand kry. Sy trek die rook rukkerig, hoorbaar deur haar mond in. “Toe ek hom sien, het ek gewéét daar’s groot fout met hom. Vandat ek die eerste keer in Amsterdam by hom gebly het, dink ek al dat hy gay is. Ek kan nie begryp dat sy ma dit nie agtergekom het nie …” “Miskien wil sy nie,” val hy haar in die rede.

“En hy bly maar gewillig balling!” Marc sê niks. Hy drink sy glas leeg en bestel vir elkeen nog. “Marc, het hy Aids?” vra sy weer. “Ek kan jou nie daarop antwoord nie, Juliette …” “Dus het hy.” Sy draai haar gesig vinnig van hom weg en hy sien dat sy huil. “Hoe lank het hy nog?” vra sy ná ’n ruk gesmoord. “Ek weet nie …” “Moenie ’n bleddie fool wees nie, man!” Sy swaai terug na hom, haar oë brand kwaad. “Watter soort speletjie dink jy speel jy?” “Ek is nie veronderstel om met jou daaroor te praat nie.” “Gaan vrek, man!” sê sy woedend en die trane stroom oor haar gesig. “Hulle dink ’n paar weke. Niemand kan presies sê nie. Aan die begin dag hulle ses maande, maar dit gaan blykbaar baie vinniger as wat enigiemand verwag het. Hy wil ook nie drastiese behandeling hê nie.” Sy druk met haar gevuisde hande alkant van haar slape en kry die trane in bedwang. Sy vee oor haar oë met haar vingers. “Is dit dan goed dat julle so ’n toer maak? Maak dit hom nie te moeg nie, hy het gisteraand só sleg gelyk?” Hy vertel haar wat die dokters gesê het, van Jurgen se eie sterk verlange om nog Engeland toe te kom. Daar gaan vir hom ’n lig op terwyl hy praat. “Miskien wou hy jou nog weer sien …” Sy knik. “Ek dink so. Ek is die enigste een van die familie wat hy hier het …” Sy knyp haar oë styf toe. “Ek wens hy het al die tyd vir my gesê hy’s gay, dit sou tog geen verskil aan my gemaak het nie. Liewe Here, hy moes só alleen gewees het daar in Nederland …!” Die trane wel opnuut in haar oë op. “Hoekom het ek hom tog nie maar reguit gevra nie, ek het dit tog eintlik geweet!” “Ons is Afrikaners …” sê Marc langsaam. “Ons is diep in ons harte oortuig daarvan as ons lank genoeg nie oor ’n ding praat nie, sal dit weggaan.”

“Nee,” sy skud haar kop, “so maklik is dit ook nie. Ons geslag praat al. Nee, ek was so vol van myself en my eie dinge dat ek dit nie belangrik geag het om met hom daaroor te praat nie … of om vir hom die kans te maak om met my daaroor te praat nie.” “En nou … gaan jy vir hom sê dat jy weet?” Sy stoot haar vingers deur haar hare. “Ek weet nie, ek sal moet sien hoe dit is.” Sy sug. “Wat is julle planne, kom julle nog weer hierlangs terug?” “Ek dink so. Gaan jy vir hom sê jy weet?” vra hy angstig. Sy glimlag nou. “Ons ken mekaar baie goed, Marc, ek sal weet wat ek moet doen. Hy het gesê jy moenie met my daaroor praat nie?” Marc skud sy kop. “Nee, ek weet net hy wil onder geen omstandighede hê sy ma moet weet nie. Enigiets nie. Hy het ’n brief geskrywe wat ek eers … ná die tyd vir haar moet pos.” Haar gesig word wit. “Is jy seker?” “Ja, absoluut. Hy skrywe nou vir haar doodgewone briewe asof daar niks aan die gang is nie.” Sy skud haar kop en hy merk dat sy weer huil. “As hy dit so wil hê, kan niemand iets daaraan doen nie.” Sy kyk skielik ondersoekend na hom. “Is julle sex partners?” “Nee.” Marc vertel haar hoe hulle mekaar leer ken het. Sy beweeg haar kop stadig heen en weer en bly hom met rooi oë aankyk. “En jy gaan by hom bly, die hele tyd?” Hy knik en voel die trane in sy eie oë brand. Sy neem sy hande in hare. “Jy’s ongelooflik, Marc.”

Die volgende oggend vertrek Marc en Jurgen suidwaarts in die rigting van Bath

wat hulle albei so graag wil sien. Die dag van relatiewe rus in Londen het Jurgen goed gedoen. Marc neem hom voor om te sorg dat hulle nie te veel op een dag onderneem nie. Juliette het die vorige aand nie laat blyk dat sy enigiets weet nie. Hulle het belowe dat hulle op die terugpad nog ’n nag sou oorbly. Met ’n kaart wat sy hulle gegee het, kom hulle ietwat makliker uit Londen. Albei is minder gespanne. Buite die stad in die groen landskap ry hulle stadiger en hou elke keer stil as hulle iets wil bekyk. Hulle wyk soveel moontlik van die hoofpaaie af en ry langs die binneweggies waar twee voertuie net-net by mekaar kan verby. Deur die ongelooflik skilderagtige dorpies van Suid-Engeland waar dit lyk of die tyd stilgestaan het. Oral kom hulle nou weer klaprose teen. Rooi kolle in die altydgroen. Hulle bestee meer as ’n uur by Stonehenge en eet ’n laatmiddagpub lunch in Warminster. Toe begin Marc uitkyk vir ’n plaashuis wat B & B adverteer, bed en breakfast. Wassenaar het dit sterk aanbeveel. In Engeland het hulle geen hotelbesprekings gedoen nie, want dit wemel op die platteland van boerewonings of private huise op klein dorpies waar jy slaapplek en ontbyt kan kry. “Is dit nie nog te vroeg nie?” vra Jurgen. “Dis nog ure lank lig.” “Ag, dan kan mens lekker bad en nog bietjie rondkyk.” Jurgen lê sy hand op Marc se knie. “Weet jy dat ek moeg is?” Marc glimlag en strengel sy vingers deur Jurgen s’n. “Ek dink maar ons moenie te veel op ’n dag doen nie. Ons het tog genoeg tyd oor …” Binne die volgende paar kilometer vind hulle verblyf. ’n Pragtige plaashuis teen die groen heuwels, maar so presies volgens die ou styl gebou dat jy eers as jy binne is, besef dis heeltemal nuut. Marc vra en kry ’n kamer met ’n dubbelbed sonder ongemak aan enige kant. Dis eintlik heel luuks vir ’n nie te gek prys. Pragtige slaapkamer op die tweede verdieping met ’n groot venster wat oor die veld uitkyk. ’n Badkamer soos ’n saal met ’n gesonke bad en dieselfde groot venster met ’n panoramiese uitsig na die ander kant van die huis. Sagte volvloermatte oral, nog sagter groot handdoeke, duvet en gordyne van dieselfde diepkleurige geblomde stof. Televisiestel oorkant die bed.

Terwyl Marc die nodige uitpak, lê Jurgen op sy rug op die bed uitgestrek, hande onder die kop. Ons is soos ’n ou getroude paar, dink Marc wrang en tog nie sonder groot deernis nie. Hy gaan by Jurgen sit. “Waaroor dink jy?” “Wil jy regtig weet?” Marc knik, maar sy hart word lam met die bekende koudheid. “Ek dink aan hoe onwerklik dit alles is … dat ek siek is, só siek dat ek dit alles …” hy beduie met sy oë na buite, “gou gaan agterlaat.” Marc vee die hare van Jurgen se voorkop weg. “Hoe voel jy?” vra hy en meteens gaan die paniek van hom weg. “Goed. Eintlik heel goed, ek word net so verskriklik moeg.” “Jy moenie dit vir my wegsteek as jy moeg is nie. Ons kan soveel rus as wat jy nodig het.” Jurgen knik. Ná ’n rukkie sê hy: “Kom lê by my.” Marc trek sy skoene uit en gaan op sy sy langs Jurgen lê. Hy slaan sy arm oor sy bors en laat sy kop teen syne rus. Deur die oop venster hoor hulle die stotterende geblêr van lammertjies wat uit die veld aankom huis toe. Veraf blaf ’n hond. Hulle lê lank so bymekaar. Altyddeur vryf Marc sy vingers liggies deur die digte hare teen Jurgen se slape. Later vra Jurgen: “Het jy die boek gesien met Andersen se sprokies wat ek saamgebring het?” “Andersen se sprokies? Nee …” “Ek wou jou vra of jy soms vir my daaruit sal lees …” Marc lig hom op sy elmboog en kyk af in Jurgen se gesig. “Nou?” “Later.”

“Ek sal.” Hy sluk aan die skielike benoudheid in sy keel. “Gek, hè, maar dis die boek waaruit my ma altyd vir ons saans gelees het toe ons klein was. Ons het toe al drie saam in een kamer geslaap en sy het dan daar vir ons kom lees. My pa wou dat sy vir ons verhale uit die geskiedenis moes lees, jy weet van Dirkie Uys en Racheltjie de Beer en Jopie Fourie, maar sy het lank by die sprokies gebly … Ek het altyd die boek gehou.” “Ek sal vir jou lees.” Nadat hy aan die slaap geraak het, staan Marc sag op om hom nie wakker te maak nie. Hy haal sy sketsboek uit en sit en teken die vredig slapende gesig in die skuins strale van die son wat nog deur die venster val.

Bath is vir hulle albei ’n enorme verrassing. Toe hulle bokant die stad stilhou om daarop af te kyk, slaan dit hul asem weg. Soos iets uit ’n Shakespeare-film, maar klassiek Romeinse styl, lê die stad onder hulle. Dit word ’n onvergeetlike dag. Hulle ry in ’n Londense rooi oopdekbus met ’n gids deur die stad omdat Marc versigtig is vir te ver en te veel loop. Hulle gaan kyk na die groot Romeinse bad wat teen die einde van die vorige eeu oopgegrawe is. Hulle ontdek ’n knus eetplekkie. Marc neem ’n filmrolletjie vol. Maar hy hou Jurgen voortdurend dop vir tekens van vermoeienis. Teen vyfuur is dit vir hom duidelik dat Jurgen oormoeg is. Hulle besluit om in Bath te slaap en die volgende dag nog ’n paar dinge te besigtig. In die stad self is volop B & B’s. Dis naweek en dit neem dié keer langer as die vorige aand om iets geskiks te vind. Marc hou Jurgen se grys gesig bekommerd dop. Hulle blyplek is nie weer so gesellig en luuks soos die vorige aand nie, maar voorsien goed in hul behoeftes. Jurgen is te moeg om te slaap. Hy sweet baie en hy hoes aanhoudend. Sy liggaam tril. Marc moet homself ernstig tot kalmte maan. Hy vee Jurgen se gesig met ’n klam handdoek af. “Sal ek vir jou van Andersen lees?” vra hy. “Asseblief,” sê Jurgen sonder om sy oë oop te maak. Marc soek in Jurgen se tas tot hy die ou boekie vind met die geskeurde

bandomslag. Sprokies van Hans Christian Andersen. Hy lees die eerste verhaal. “’n Goue skat.” Die verhaal van Peter die seuntjie van die tamboerslaner, die seuntjie met die rooi hare. “‘My goue skat, my rykdom, my sonneskyn,’ jubel die moeder,” lees Marc in die stil vertrek, “want sy vind dit so mooi dat die seuntjie rooi hare het. ‘Rooi hare, róói hare, die kind het rooi hare,’ spot egter die ou brandtrommel met die tamboerslanertjie. En die mense in die stad praat soos die brandtrommel van die tamboerslanertjie praat.” Marc sien die effense nattigheid wat tussen Jurgen se geslote wimpers deur sypel. “‘Rooikop,’” skel die soldate, toe die kêreltjie ten oorlog trek. ‘Om beroemd terug te kom,’ sê die vader. ‘Sonder arms en bene,’ weeklaag die moeder. Maar die kranige kêreltjie het ’n groot voor-bestemming, hy keer uit die stryd terug met heel arms en bene, hy word kunstenaar, ’n goue skat was in die siel van die bespotte kind weggelê. Eens sou hy ’n oorwinningsroffel, ’n hele donderbui, slaan op die brandtrommel van sy vader. Die mense juig hom toe, die jong meisies sê: ‘En dan is hy ook so mooi nog!’” Mark hoor aan Jurgen se asemhaling dat hy aan die slaap geraak het, maar hy lees die verhaal klaar, bang dat Jurgen sal wakker word as hy ophou met lees. “En hulle kom sy rooi haarlokke vra vir hul herinneringsalbums. En sy moeder dink: hy is my goue skat, hy het dit altyd in sy hart gehad …”

Sewentien

Die volgende môre gaan bekyk hulle nog ’n paar interessanthede in Bath. Ná die nag se rus sien Jurgen daar weer ’n stuk beter uit. Dis Sondagoggend en die klokke van die vele kerke en katedrale galm oor die stad. Die son skyn. Hulle stap deur die manjifieke Bath Abbey waar in een gedeelte die eucharistie juis toe gesing word. In een van die rye regop houtstoeltjies in die skip van die kerk gaan hulle sit. Die stemme en die orreltone styg in die hoë gewelwe. Hul hande soek na mekaar en sluit ineen. Hulle luister na die sangerige stem van die voorganger in sy sierlike gewaad.

Lead us, Lord from darkness to light from error to truth from death to life through Jesus Christ our Lord.

Voor hulle uitgaan, steek hulle saam ’n kers voor die Christusbeeld aan. In die skemer kerk met die flikkering van die vlammetjies teen sy gesig en omgewe van die musiek, bid Marc in sy hart: Here God, wil U hom gesond maak! Dit ís tog vir U moontlik. Uit Bath ry hulle tydsaam in ’n suidoostelike rigting langs binneweggies deur die een skilderagtige dorpie na die ander, waar dit lyk of die tyd stilgestaan het. Hier en daar gloei die klaprose donker in die gras of in die groen koringlande. Marc wil so graag een daarvan pluk om te droog, maar altyd is die paadjie so nou dat

dit te gevaarlik is om af te trek en stil te hou. “Ek dink hulle word volopper na die noordweste toe,” troos Jurgen, “dan sal jy kan stilhou en foto’s neem.” In Frone klim hulle uit om te eet en poskaarte te koop, te skrywe en te pos. Marc sien hoe Jurgen op die agterkant van ’n poskaart met die tipies groen Engelse landskap skrywe: Engeland is pragtig! Mis julle. Ons geniet elke oomblik. Jurg. En onderaan: PS Mam, kyk na die foto en luister: “Sheep may safely graze”. J. Hulle gaan dié dag nie verder as Taunton nie. Daar is gerieflike verblyf in ’n eg ou plaashuis. Nog met ingelegde hout in die mure. Die kamers is ook volgens die tydperk ingerig. Hemelbed, waskom en beker, lae plafon. Uit die dak hang lae olielampe, weliswaar met elektriese gloeilampies in. Die eienaar en sy vrou nooi hulle vir ’n glasie port by die kaggel saam met hulle. Dit het weer heelwat kouer geword. Deur die raampiesvensters sien hulle die wye grasveld. ’n Dik swart kat het hom op Jurgen se skoot tuisgemaak. By sy voete lê ’n skaaphond, kompleet met wit bors en wit aan die puntjie van sy stert. Marc maak verskoning om sy kamera te gaan haal. Toe hy daarmee terugkom, dring die gasvrou daarop aan om ’n foto van hulle twee saam te neem. Sodat Marc wonder of sy met die hart en intuïsie van ’n vrou iets aanvoel van die ware omstandighede. Hy gaan op die rand van Jurgen se groot stoel sit, arm om sy skouer. Toe die kamera flits, dink hy daaraan dat dit die eerste foto sal wees wat van hulle saam geneem is. En miskien die enigste wat daar ooit sal wees. Hy wonder of die gedagte ook by Jurgen opkom. Hy is bang om na Jurgen te kyk. Tot laat sit hulle met die interessante mense en gesels. Jurgen lyk ontspanne. Marc sit in die halfduister en kyk hoe die vuurlig oor sy gesig speel. Wie is Jy , God, wat dit alles so mooi laat wees, terwyl die dood net onder die oppervlak lê? Die opstand in hom word so erg dat hy later nie meer werklik luister na wat om hom gesê word nie. Hy staan op. “Ek gaan ’n entjie stap voor ons gaan slaap,” sê hy sonder om na Jurgen te kyk. “As jy al langs die heg hou,” sê die boer, “kan jy ’n kilometer loop voor jy by die grootpad is.” Hy loop doelloos deur die nag. Hy het nie sy windjekker aangetrek nie en die koue lug sny deur sy klere. Daar is geen maan nie en die sterre lyk dof en ver.

Hy skrik toe ’n uil geluidloos langs hom verbyvlieg en in die heg gaan sit, flou gesilhoeëtteer teen die sterlig. Wanneer hy by die hek na die grootpad kom, gaan hy moeg daarteen aanleun. Die wind is ysig teen sy effens beswete lyf. Sy hart ruk. “Vir wat?” roep hy meteens hard in die stilte. “Vir wat wil Jy hom wegvat? Het hy dit nie swaar genoeg al gehad nie? En ek?” Daar kom geen troos by hom op nie. God is verder weg as die sterre. Hy stap met geboë skouers terug. Jurgen het al gaan lê. In die gedempte lig van die bedlampie hou hy Marc dop terwyl hy gereed maak om bed toe te kom. Toe hy onder die duvet inskuif, hou Jurgen sy een arm na hom uit. Marc kruip teen hom aan, rillend van koue en ellende. “Wat is dit?” vra Jurgen met sy mond teen Marc se voorkop. Hy skud sy kop. “Niks nie.” “Dis tog nie niks nie, jy kan maar sê …?” “Ek kan dit nie aanvaar nie en ek kan dit nie verstaan nie!” Hy vryf sy gesig teen Jurgen se skouer. “Ek kán nie glo dat God so iets moet doen nie!” “Ek ook nie,” fluister Jurgen en hy hou Marc se kop teen sy skouer vas. “Ek wil nie hê jy moet van my af weggaan nie.” “En ek wil nie gaan nie.” Marc se lyf ruk van verset. Sodat Jurgen kalmerend oor sy hare vryf. “Ons kan dit nie verander nie, Marc.” “O God,” sê Marc gedemp. “Draai jou om.” “Wat?” vra Marc en probeer die vog uit sy neus wegsnuif. “Draai jou rug teen my.” Marc draai sy rug om en hul liggame vou ineen. Die warmte dring

langsamerhand tot hom deur. Kalmeer hom tog. Hy voel Jurgen se hand warm teen sy buik en toe om sy geslagsdele sluit. Hy skrik, maar hy bly doodstil lê en luister hoe sy hart klop. “Slaap maar,” sê Jurgen teen sy gesig, “dis niks.” Hy haal dieper asem en ontspan weer. Jurgen se hand bly sag, gerusstellend teen hom aan. Hy sluit sy eie daaroor en naderhand raak hy meer getroos aan die slaap.

Hulle slaap ’n nag in Plymouth en die volgende dag begin hulle geleidelik noordoos draai. Dis bewolk en reënerig en die landskap word nog sagter. Hy ry eers langs die weskus op waar hulle nog ’n nag slaap en toe draai hulle gaandeweg wes in die rigting van Oxford waarvandaan hulle spesiaal na Stratford-upon-Avon wil gaan om Shakespeare se geboortedorp te sien. In Oxford bring hulle ’n hele middag deur. Dit reën steeds sag en hoewel hulle albei onder ’n groot swart Engelse sambreel loop, bly Marc onrustig dat Jurgen verkoue kan kry. Hy word so senuweeagtig daaroor dat hulle besluit om die nag daar te slaap en nie aan te ry Stratford toe soos die aanvanklike plan was nie. ’n Lekker slaapplek in ’n privaat huis aan die buitewyke van die stad kry hulle. Marc se vrese blyk nie heeltemal ongegrond te wees nie, want teen die aand het Jurgen kouekoors en hoes hy voortdurend. Hy kla van hoofpyn en mislikheid. Marc voel paniekerig, maar hy weet dat hy hom dié weelde nouliks kan veroorloof. Hy laat ’n bad stomende water inloop, dankbaar dat die gesellige klein gastebadkamer direk uit die slaapkamer lei. Hy help Jurgen met moeite in die bad en sien verskrik hoe vinnig die Kaposi-merke op sy lyf toeneem. Die warmte laat Jurgen geleidelik ophou ril. Marc sit gehurk langs die bad en baai die vermaerde lyf versigtig tot Jurgen se asemhaling rustiger word en die spasmodiese gehoes bedaar. Hy raak die geswolle kliere heeltemal nie aan nie. Terug in die kamer maak hy Jurgen warm in die bed toe en laat hom van die koorswerende tablette drink wat hulle altyd by hulle het. Dis nege-uur en nog lig buite, maar hy klim by Jurgen in die bed. “Dis nie nodig nie,” sê Jurgen flou, maar Marc steur hom nie daaraan nie. Hy kruip styf agter Jurgen se rug in en slaan sy arms om hom en liefkoos hom.

Jurgen kan nie slaap nie. Hy lê diep in die nag en praat. Soms dink Marc Jurgen yl oor die vreemde en onsamehangende dinge wat hy sê. Hy praat veral oor sy kinderdae. Van sy broer wat dood is. Dikwels oor sy ma. Oor Hans Fontini en die klein musiekkamertjie waar hy kitaarles gehad het … “Ek hou niks meer teen hom nie, Marc,” sê hy met oë wat verwilderd kyk in die lig van die bedlampie wat Marc aangeskakel het omdat hy in ’n stadium ontsettend angstig oor die donker geword het. “Want ek het hom dit nooit verwyt nie.” Hy sweet so dat die beddegoed heeltemal vogtig daarvan word en hy skop alles van hom af. Marc het nie meer raad daarmee nie, want hy het geen ander om dit mee te vervang nie. “Bid vir my, Marc,” pleit hy in ’n stadium huilend, “dat ek nie kaposi in my longe kry nie. O God, as ek nie kan asem kry nie!” Marc sit gebuk by hom en streel magteloos oor sy nat hare. “God sal vir jou sorg, Hy sal jou nie laat ly nie!” Maar hy weet hy huigel. Soveel ander ly so verskriklik; watter waarborg is daar dat Jurgen nie sal nie? Soms prewel hy Tako se naam. Op ’n keer sien hy Marc vir Tako aan. Dan weer, as hy Marc herken, gryp hy hom beangs vas. “Moenie weggaan nie!” roep hy dan altyd. Eers teen drie-uur val hy werklik aan die slaap, die koors uiteindelik gebreek. Sy oë lê versonke in die wit gesig. Marc sit gespanne langs hom, bang dat hy elke oomblik weer wakker kan word. Maar toe niks gebeur nie, val hy van totale uitputting ook aan die slaap. Hulle word eers halfnege die volgende oggend wakker toe die gasvrou aan die deur klop om te hoor of hulle nog ontbyt kom eet. Marc kyk angstig na Jurgen. Maar dié skyn wonderbaarlik te herstel het; behalwe die effense blou om sy oë lyk hy uitgerus. Die hel van die vorige nag word weer onwerklik. Stratford-upon-Avon is dieselfde fees as wat Bath vir hulle was. Marc raak daar in vervoering van. Jurgen wat nog effens onvas op sy voete van die vorige nag is, dring daarop aan dat Marc alles wat hy wil, moet gaan bekyk. Wat Marc ook doen. Onwillekeurig soekend na ontvlugting en bevryding. Solank hy elke denkbare ding tydsaam deurkyk, sit Jurgen in ’n Coffee Shoppe in een van die

straatjies teenoor Shakespeare se geboortehuis poskaarte en skrywe. Die ou dametjie wat die plek bestuur, het haar oor hom ontferm. Hulle gesels die ure om. Marc loer net elke keer vlugtig in as hy weer van dié of daardie plek terugkom. Jurgen bring die grootste gedeelte van die dag daar deur. As Marc hom so met die ou dame in gesprek sien, altyd aandagtig luisterend, lyk hy weer sy ou self. Soos Marc hom in die begin in Nederland leer ken het. Maar hy kan homself nie bedrieg nie, Jurgen word swakker. Hulle is tien dae op pad en hy weet hulle moet begin terugdraai. Die implikasies daarvan laat sy hart krimp omdat hy weet wat die sielkundige uitwerking op hul albei gaan wees. Hulle draai maar vir één ding terug. Eenmaal gaan hy uitgeput in New Place Garden sit. Hy haal die sketspotlood uit sy jekkersak en teken agter op die dorpsplan van Stratford, nie die skilderagtige ou geboutjies nie, maar Jurgen se vooroorgeboë gestalte met die ou vrou aan ’t praat. Later ry hulle na die kothuis van Anne Hathaway, maar ook die beperkte afstand wat Jurgen daar moet loop, put hom uit. Dié nag slaap hy beter, maar hy sweet nogtans verskriklik. In die môre voordat hulle verder kan ry, moet Marc ’n wassery soek om hul klere en veral sy slaapklere te was. Geografies is hulle nou in die hart van Engeland. Die klaprose staan soms velde vol. Maar veral dig langs die kleiner paadjies waarop hulle ry. Marc vind ’n plek waar hy tog wel veilig kan stilhou om by die blomme uit te kom. Hy neem foto’s van Jurgen tussen die klaprose. Hy pluk een of twee wat hy versigtig tussen die kaartboek se blaaie sit om te droog. Jurgen wag geduldig dat hy sketse daarvan maak. Marc dink dat hy die vae geur van die blomme nooit weer sal vergeet nie. Dit sal altyd weer die beeld van Jurgen terugroep en die besef van hoe verganklik alles is wat lewe. Hulle moet suidwaarts draai, terug Londen toe. Nog één nag slaap hulle in ’n fraai klein dorpie naby Northampton. Iets meer as tweehonderd inwoners. Hulle gaan tuis by ’n jong egpaar in ’n groot moderne huis met ’n sewentiende-eeuse fasade om die atmosfeer van die dorpie nie te versteur nie. Omdat dit nog buite seisoen is en daar min besoekers kom, is die gasheer en sy vrou uitgehonger vir geselskap. Marc en Jurgen word genooi vir ’n glasie wyn later in die aand as die kinders bed toe gegaan het.

Voor die son ondergaan, stap hulle deur die slaperige dorpie met die gasheer as gids. Ook by die pragtige klein klipgebou van die Parish Church langs. Teen ’n effense heuweltjie lê dit skerp teen die laaste lig afgeteken, omring deur ’n groen grasveld waarin ou half vervalle grafstene lê. Op een is die gegraveerde datum 1648 nog vaag uit te maak. “Voordat Van Riebeeck na die Kaap gekom het,” sê Jurgen. Hy vertoef lank tussen die grafte. Gaan van die een na die ander en lees die grafskrifte met intense aandag. Marc wonder hartseer wat deur sy gedagtes gaan. Self voel hy koud en leeg. Tussen die grafte staan die klaprose bloedrooi in die lang gras. Marc kyk hoe hulle op hul lang sierlike stele in die ligte wind roer. Hy luister nie na wat sy gasheer vertel nie. Hy onthou ’n psalmvers wat hy as kind leer ken het. “Die mens, soos die gras is sy dae, soos die blom van die gras so bloei hy. Die wind gaan daaroor heen en sy plek ken hom nie meer nie.” Hy kyk na Jurgen se tenger gestalte tussen die gras in die wind en hy ril meteens onbeheerbaar. Asof Jurgen sy blik op hom voel, kyk hy op. Marc mis nie die afgryse in sy oë nie. Toe hulle die aand in die bed lê, vra Jurgen: “Sal jy vanaand vir my ’n psalm lees?” Marc knik en soek met onvaste hande sy Bybel uit die tas. Hy weet seker watter psalm Jurgen wil hoor, maar hy wag dat hy dit moet sê. “Psalm 103,” sê hy toe. “Ek het net die nuwe vertaling.” “Maak nie saak nie.” Hy lees en toe hy by die vyftiende vers kom, moet hy eers stilbly en sluk om sy stem normaal te laat klink. “Die mens, sy lewensduur is soos dié van gras, soos dié van ’n veldblom wat oopgaan: as die woestynwind daaroor waai, is dit weg en sy plek vir altyd leeg. Maar onverganklik is die liefde van die Here …” In die nag lê Marc slapeloos, en hy probeer vashou aan dié woorde: “Maar onverganklik is die liefde van die Here.” Maar hy kry dit nie reg nie.

“Ek is nie bang nie,” het Jurgen vroeër gefluister toe hulle dig teen mekaar in die donker gelê het. “Eerlik nie?” “Nee. As ek daaraan dink, voel dit asof ek verdoof is. Die werklike besef kan nie tot my deurdring nie.” “Jurg …” Marc was huiwerig. “Wat is dit?” Jurgen se hand het lig langs sy liggaam beweeg en hom aangeraak. “Voel jy seker dat God daar sal wees … waar jy heengaan?” “Ek twyfel goddank nog nie daaraan nie.” Dié woorde laat Marc nou uiteindelik aan die slaap val.

Die volgende dag bly hulle tog nog ’n keer onbepland in Cambridge oor. Jurgen probeer duidelik die finale teruggaan so ver moontlik uitstel. Hy is weer oor sy insinking en stap byna energiek saam met Marc deur die historiese stad met sy vele kerke en teologiese geboue. In die klein ronde kerkie van die Heilige Graf vra hy dat Marc hom ’n uur lank alleen sal laat. Marc stap sonder om die indrukwekkende geboue om hom raak te sien. Daar is so ’n onuithoudbare deernis en liefde vir Jurgen in hom dat hy nie weet hoe om daarmee om te gaan nie. Toe hy weer sien, staan hy in ’n winkeltjie vol sagte speelgoed. Sonder om daaroor na te dink, koop hy ’n naaswit beertjie. Half verleë loop hy daarmee in ’n sak na buite. Eers toe die wind teen sy gesig waai, voel hy hoe nat dit gehuil is. Hy kry Jurgen soos afgespreek in ’n pub laer af in die straat van die ronde kerkie. Daar’s ’n glimlag om sy mond en ’n vreemde donker glans in sy oë. “Wat het jy gekoop?” vra hy toe hy die sak opmerk. Marc bloos half. “Iets vir jou …”

“Vir my?” Hy neem die sak vraend by Marc en haal die beertjie uit. “Ek het so na Misja verlang, toe koop ek dit vir jou.” Jurgen se mond bewe so dat dit lank neem voor hy kan praat. Hy neem Marc se vingers tussen syne. “Die diere is nog die een ding waarmee ek God so moeilik vertrou. Wat van hulle moet word …” “Ek sal sorg, Jurg, jy wéét dit tog!” “Ja,” sê hy, “ja …” “Misja sal ek graag vir myself wil hou. Saamneem huis toe.” “Dit sal moeilik wees …” “Nie onmoontlik nie.” Jurgen knyp sy oë styf toe asof hy pyn het. “Ek sal soveel geruster wees as ek weet jy het haar.” Marc streel sy hand en probeer sy eie innerlike bewing stuit. “Ek belowe jou dit. Sy sal by my wees.” “Ek sal vir jou geld laat bly om haar saam te neem.” “Moenie bang wees oor die diere nie, asseblief, Jurg …” Hy knik. “Ek probeer.” “Die Here sal ons help met die ander twee,” sê Marc uit desperaatheid eerder as oortuiging. “Ek weet, ek weet. Maar diere is so uitgelewer. Hulle kan niks vir hulle self doen of besluit nie.” Die volgende dag ry hulle terug Londen toe. Hulle het die beertjie Cambridge gedoop. Hy pas presies voor in die motor teen die ruit. Hy sit daar en kyk hulle onbewoë met sy swart ogies aan. Soms sien Marc hoe Jurgen ingedagte na die sagte ding reik en dit in sy skoot neem.

Langs die pad vra Jurgen onverwags: “Wat dink jy daarvan dat ons nog ’n nag in Parys oorslaap voordat ons na Amsterdam teruggaan?” Marc kyk verbaas na hom. “Dink jy so?” “Waarom nie?” “Ek … weet nie.” Hy hou sy oë op die pad voor hom. “Dit hang af hoe jy voel.” “See Paris and die.” Jurgen lag. Marc kyk vinnig na hom. “Dit hang uitsluitlik van jou af.” “Wat my betref, kan ons dit doen.” Marc besef hartseer dat dit ’n manier van ontvlug is om nog nie terug Amsterdam toe te gaan nie. Self voel hy nie gerus daaroor nie, maar hy is huiwerig om Jurgen dit te laat agterkom. “Ons kyk maar,” sê hy ontwykend. Maar dié nag in Londen is Jurgen so siek dat hulle albei die futiliteit van so ’n onderneming aanvaar. Die diarree waarmee hy al weer dae lank sukkel, bring dié nag bloed uit. Hulle hou mekaar angstig vas. Albei deurnat van Jurgen se sweet. Tog neem hy die volgende dag waardig van Juliette afskeid. Marc sien hoe sy oë haar waarsku om nie te praat oor wat sy klaarblyklik weet nie. Marc self is bekommerd oor die relatiewe lang tog terug Amsterdam toe. Hy stel voor dat hulle iewers langs die pad oornag, maar Jurgen wil nou net by die huis kom. Dis duidelik dat niks anders meer saak maak nie. Juliette ry saam met hulle om die pad uit Londen te wys, want dis vir almal duidelik dat Jurgen nie meer krag daarvoor het nie. In die buitewyke haal sy die trein terug na haar kantoor. Marc bewonder haar selfbeheer. Toe sy hom groet, fluister sy teen sy oor: “Bel my as dit nodig word. Ek kom dadelik.” Hy knik en soen haar. Die wind waai sterk en koud. In die lug hang die lae swaarblou wolke dreigend. Marc sien met donker voorbode die enkele klaprose langs die pad gebukkend

teen die wind beur. Op die veerboot is Jurgen so seesiek dat hy feitlik die hele tyd moet lê. Hy is so rillend van kouekoors dat Marc in Calais wil hê hulle moet ’n dokter opsoek. Maar Jurgen weier. Hy wil by die huis kom, niks anders nie. Die rit word ’n nagmerrie. Marc sukkel in die swaar naweekverkeer tussen Calais en Dunkirk om weer gewoond te raak aan regterkant-ry. Hy sien hoe gespanne Jurgen daarvan word Gelukkig raak hy later van vermoeienis aan die slaap. Marc kyk met deernis na hom. Kop agteroor teen die leuning, donker hare warrig bo die doodsbleek gesig, die beertjie in sy skoot geklem. Hy haal vlak asem soos een wat pyn het. Sonder ’n kaartleser worstel Marc deur België. Hy moet hom op padaanwysings verlaat en wat hy vaagweg van die heenreis onthou. Jurgen word met rukke wakker en dan is sy gedagtes soms helder genoeg om te kan vasstel waar hulle is. Hy moet dikwels stilhou vir Jurgen. Soms haal hulle ’n ruskamer te laat. Dan moet hy klere uitspoel en ander uit die tas soek. Hy probeer Jurgen soveel verleentheid as moontlik bespaar. Altyd slaag hy nie daarin nie. Soms moet Marc magteloos sien hoe die trane van vernedering oor sy wange loop. In Nederland word dit vir Marc toenemend moeilik om sy aandag op die vinnige snelweg én Jurgen te hou. Op die een of ander wonderbaarlike manier kom hy by Rotterdam verby, dankbaar dat dit so laat lig bly; in die donker sou dit onmoontlik gewees het. Een maal neem hy wel ’n verkeerde afrit en verdwaal so dat hy in ’n stadium glad nie weet waar hulle is nie. Maar op die een of ander manier haal hulle Amsterdam tog. Gelukkig word Jurgen wakker en saam slaag hulle daarin om by Le Clerqstraat uit te kom. Die enigste moontlike parkeerplek is altyd ’n hele ent van die huis af. Marc kyk na Jurgen wat slap in sy sitplek teruglê. Hy het geen idee hoe hy hom met al die bagasie alleen by die trap op moet kry nie. “Ek gaan eers voor die deur stilhou tot alles bo is,” sê hy vir Jurgen, “dan sal ek die motor gaan bêre.” Toe hulle onder in die straat stilhou, sien Marc lig bo in die huis brand. Hy besef

Wassenaar is nog daar. Onbeskryflike verligting vervul hom. Hy het Paul die oggend uit Londen gebel om te sê hulle kom en het sonder meer aanvaar dat hy al na sy eie huis sou teruggegaan het. Maar dis duidelik dat hy vir hulle gewag het. Saam dra hulle Jurgen met die grootste ongemak na bo. Daar lê hulle hom op die bed neer. Sy enigste gedagte is sy diere. Hulle moet Rubicon keer om hom nie in sy opgewondenheid seer te maak nie. Marc wil onmiddellik die dokter bel, maar Jurgen keer hom. “Laat dit nou maar eers, Marc. Hulle kan tog niks doen nie. Môre kan jy my na F-5 neem. Vannag wil ek nog hier bly.” Marc wil teëstribbel. Veral oor hy sien Jurgen het pyn, maar Wassenaar beduie ongemerk dat hy dit daar moet laat. Jurgen is te swak om onder die stort te gaan en daar is geen bad nie, dus maak Marc ’n plastiekskottel vol warm water en spons hom versigtig af. Hy skrik hewig toe hy sien hoe ontwater hy is ná die dae lange diarree. Heeldag lank wou hy ook nie eet of drink nie. Sy lyf voel koud en klamgesweet. Marc en Paul vul twee watersakke en sit dit by hom in die bed. Rubicon het ongemerk aan die onderkant van die bed opgeklim en Marc laat hom voorlopig daar. Misja lê teen Jurgen se nek opgekrul. Sy slaap nie, sy hou alles wat Marc doen, stip dop. Ná ’n rukkie kom Jurgen effens by van die warmte en die bietjie kos in sy maag. Toe eers laat Marc hom alleen om self iets te gaan eet. Hy is so uitgeput dat sy hande onbeheerbaar bewe. Paul sit by hom. “Ek bly vannag hier,” sê Paul gedemp. “Kan jy dan?” “Waarom nie?” “Dankie. Ek sal bly wees as hier nog iemand is.” “Ek weet nie hoe jy dit tot nou toe alleen gedoen het nie.” “Hy was nooit só siek toe ons in Engeland was nie.”

“Nogtans. Hoe het dit met die bestuurdery gegaan?” Marc blaas sy asem lank en stadig uit. “Dis absolute genade dat ons nooit in ’n ongeluk was nie. Veral vandag.” Hy skud sy kop. “Absolute genade.” “Was Engeland mooi?” Marc se gesigspiere vertrek en hy sluit sy oë oomblikke lank. “Onbeskryflik,” sê hy toe. “Ek kom nou terug om te praat, ek gaan net eers kyk of ek hom kan laat slaap. As hy oormoeg is, kan hy baie keer nie aan die slaap raak nie. Dit help as ek vir hom lees. Dink jy ek kan hom ’n bietjie brandewyn gee om hom te kalmeer?” “Ek is seker dit kan nie skade doen nie.” Jurgen neem die glasie sonder protes by Marc. Sy oë blink oorhelder. Hy bewe so dat hy die inhoud op die kombers stort. Marc gaan by hom op die bed sit. “Jy moet nou probeer slaap, jy is so moeg,” sê hy en kam die hare met sy vingers agteroor van Jurgen se voorhoof af. Jurgen voel na sy hand. “Dankie vir wat jy vandag vir my gedoen het, Marc. Die hele tyd in Engeland ook. Ek weet nie wat ek vir jou moet sê nie.” Marc soen hom op die voorkop. “Jy moet nou tot rus kom, môre voel jy weer beter.” Jurgen skud sy kop. “Ek kom nie weer hiernatoe terug nie.” “Moet dit asseblief nie sê nie, Jurg. Jy is oormoeg, môre kry jy behandeling en oor ’n paar dae is jy weer terug.” Maar Jurgen skud sy kop. “Nee, ek voel dit. Dis ook beter so, die weggaan sal tog nooit makliker word nie.” Marc druk Jurgen se gesig teen hom vas. “Wil jy dat ek vir jou lees?” “Sal jy?” “Uit Andersen?”

Jurgen glimlag flou. “Asseblief.” Toe Marc met die boek kom, vra Jurgen: “Kan jy vir my nog ’n bietjie brandewyn bring?” Marc gaan haal dit. Hy help Jurgen regop sodat hy dit slukkie vir slukkie kan drink. “Dit laat my warmer voel,” sê hy. Marc slaan die verweerde boek oop by die merker waar hulle laas gelees het. Toe hy begin lees, word hy verwonder oor die inhoud. Klaas Vaak wat die kleine Hjalmar met rustige oë na die beeld van die dood laat kyk. Geen angswekkende swart figuur met ’n seis nie, maar ’n ruiter in ’n mooie uniform met silwerkoorddraad op sy baadjie en met ’n mantel van fluweel. En let op, as jy jou lewe lank braaf gewees het en hy jou kom haal, mag jy vóór op sy perd gaan sit en dan vertel hy jou ’n verhaaltjie só mooi dat niemand op die hele wêreld hulle so iets kan voorstel nie. Geen oor het dit nog gehoor en geen oog het dit nog gesien nie. Marc kry die laaste woorde met moeite gelees. Hy is blind van trane. Jurgen kyk hom met slaapverdofde oë aan. Marc buk oor hom en soen hom op sy mond. “Slaap rustig, lieweling,” sê hy sag. Jurgen raak met sy vinger teen Marc se gesig, maar sy hand word slap en sy oë val toe. Marc soen hom nog ’n keer. Misja druk haar pootjies teen sy nek aan. Haar oë skyn helder in die flou lig. Toe Marc in die woonkamer terugkom, huil hy onbedaarlik. Hy gaan by die raam staan, sy gesig weggekeer van Paul. Snikke breek so diep uit hom los dat hy daarvan seerkry, maar hy kan nie ophou nie. Paul kom by hom staan en sit sy arms om Marc se skouers. Sy eie gesig is rooi en opgehewe van emosie. Eers nadat Marc die glasie brandewyn gedrink het wat Paul later bring, begin hy stadig kalmer word. “Ek kan nie meer nie …” “Jy is doodmoeg en oorspanne, môre kan jy weer.” “Ek wil vir jou wys wat ek vanaand vir hom gelees het.” Hy gaan die boekie in die slaapkamer haal waar Jurgen so roerloos slaap dat Marc angstig by sy gesig gaan luister om te hoor of hy asemhaal. Hy du Rubicon versigtig van die bed af

en laat hom op die mat lê. In die leefkamer hou hy die boekie na Paul uit. “Voor ek begin lees het, het ek geen idee gehad waaroor dit gaan nie. Ek het eenvoudig verder gelees waar ons die vorige keer opgehou het.” Wassenaar lees die eenvoudige verhaaltjie en kyk Marc verbysterd aan. “Wat het jou daarop laat kom om Andersen se sprokies vir hom te lees?” “Hy het dit gevra. Sy ma het dit altyd vir hom gelees toe hy klein was.” Wassenaar skud sy kop stadig. “Wonderbaarlik hoe ’n mens saamgestel is …” Marc knik. “Die vorige aand s’n was net so mooi.” “Waaroor was dit?” “Lees self.” Hy knik na die boekie. “Hardop,” sê hy sag agterna. Wassenaar vind die plek en Marc laat sak sy kop teen die stoel se leuning en maak sy oë moeg toe. Hy voel Malibu eers vraend teen sy knieë raak en toe versigtig in sy skoot spring. Hy stoot sy vingers deur haar warm hare. En Wassenaar lees van Klaas Vaak wat aan Hjalmar vertel van die dinge wat op ’n Saterdagaand moet gebeur. “‘Dink daaraan, die sterre moet gepoets word. Daarvoor moet hulle uit hulle gate gehaal word en dan moet hulle genommer word en die gate ook, want anders kom die sterre by die terugsit op die verkeerde plekke tereg en dan sou daar te veel val en verskiet …’” Marc maak sy oë half oop en sien hoe Wassenaar sy gesig oplig. “Maar nou praat die portret van die grootvader wat teen die muur van Hjalmar se kamer hang: ‘Hoor eens, Klaas Vaak, ek is u dankbaar dat u my kleinseun verhaaltjies vertel, maar u moet geen verwarring in sy hoof stig nie – die sterre kan nie afgehaal en gepoets word nie, hulle is bolle net soos die aarde.’ ‘Dank u,’ sê Klaas Vaak, ‘ja, u is die heldere kop in die familie, u is die wyse ouderdom, vertel u dan maar verder …’ Maar die volgende oggend toe Klaas Vaak terugkom, het Hjalmar die heldere kop van die familie met sy gesig na die muur omgedraai …” Wassenaar bly aangedaan sit. Toe hy die boek omdraai om na die stofomslag te

kyk, val die twee gedroogde klaprose uit wat Marc in Engeland daarin gepars het. Hy tel dit versigtig op en Marc sien hoe ragfyn hulle teen die lig is. Hy skink vir hom nog ’n glas brandewyn en hou die fles na Wassenaar uit. Nadat albei se glase leeggedrink is, sê Marc: “Ek gaan by hom slaap; as hy wakker word in die nag, moet ek by hom wees, hy is soms angstig.” “Wie sou nie wees nie?”

Agtien

Hulle slaap die nag nie veel nie. Jurg het erg diarree en buikpyn. Marc wat sien hoe die vel al strakker oor sy gesig span, probeer hom soveel moontlik vloeistof laat drink. Teen die oggend bedaar die pyn. Marc lê met sy arm onder Jurgen se skouer deurgesteek. Dié is in ’n fetale posisie teen hom opgekrul. “Jy moet probeer om ’n bietjie te slaap,” sê Marc en streel sy hare, self nie werklik meer wakker nie. Jurg knik effens. Ná ’n rukkie sê hy: “Marc …” “Hmm?” Marc dryf in ’n beswyming. Te uitgeput om regtig meer om te gee. “Die brief wat ek vir my ma geskrywe het, wat jy later vir haar moet stuur, is nog in my Bybel in die tas.” “Wanneer het jy dit geskryf?” Sy lippe voel dood en beweeg moeilik. “Een nag in Engeland toe jy geslaap het.” Marc kom effens by. “Wil jy nie maar dat ek haar laat weet nie, Jurg? Nou?” “Nee.” “Ek verstaan nie hoekom nie.” “Jy moet my belowe dat jy dit nie op jou eie sal doen as ek te siek word nie!” sê Jurgen dringend. Marc voel hoe die golwe van slaap weer oor hom toeslaan. “Marc …!” “Hmm?” “Belowe jy my dit?”

“Wat?” vra hy en beur terug na helderheid. “Dat jy my ma nie sal laat weet nie.” “Belowe,” prewel hy. Gek, dink hy by homself, op die oomblik voel ek absoluut niks nie. Nie oor lewe nie en ook nie meer oor dood nie. “Jy moet nou asseblief slaap, Jurg.” “Ja …” Marc wend ’n poging aan om Jurgen teen hom aan te trek, maar sy arms val willoos van hom af weg en hy raak in ’n diep donkerte weg. Waar hy nie eens meer droom of weet waar hy is nie. Wanneer hy drie uur later wakker word, is dit helder lig in die kamer en die bed by hom leeg. Hy spring verward regop. Hy kry Jurgen in die stoel by die raam in die woonkamer. Kombers om hom. Rubicon langs sy stoel, albei katte in sy skoot. In die keukentjie is Wassenaar aan die koffie maak. Jurg is verskriklik wit en bewerig, maar hy is rustig. Ook Marc voel vreemd kalm. Wassenaar bring koffie en vars croissants wat hy onder by die bakkery gaan haal het. Maar Jurgen wil nie eet nie. Marc kry hom tog so ver om ’n koppie tee te drink. Hy het sonder ophef vir René Maas gebel en afgespreek om Jurgen die oggend na die polikliniek te bring. Hy kom sê dit waar die ander twee met hulle koppies sit, maar die rustigheid bly. Só dankbaar is Marc daaroor dat hy bewoë in die beknopte badkamer waar hy skeer, ’n oomblik op sy knieë gaan. Terug in die woonkamer eet hy hongerig nog ’n croissant met kaas op. Wassenaar sit op sy hurke by Rubicon. Hy krap die hond op sy bors sodat hy steun van tevredenheid. “Jurg …” sê hy sonder om na hom te kyk. “Hmm?” “As jy wil, sal ek graag later vir Rubicon wil oorneem …” Marc kyk vinnig na Jurgen. Net sy mond vertrek effens. Dit neem hom ’n paar sekondes voor hy kan vra: “Is jy seker dat jy hom wil hê? Jy moenie verplig voel om dit aan te bied nie.”

“Dis nie hoekom ek dit doen nie. Ek het baie geheg aan hom geraak in die twee weke wat ek hier gebly het. Ek sal hom eerlik graag wil hê. Vroeër het ek altyd ’n hond gehad.” “Dan is hy joune, vriend. Jy kan hom nóú saam met jou neem.” “Nee, nee. Ek het nie dít bedoel nie!” “Hoe gouer hy aan jou gewoond raak, hoe beter, Paul. Ek kom nie weer terug nie.” Wassenaar verbleek opmerklik. “Jy moenie dit sê nie.” “Dit is so, dit maak nie saak nie. As dit vir jou moontlik is, sou ek liewer dat hy nóú met jou saamgaan, dan vervreem hy nie weer van jou nie.” Marc voel hoe sy spiere yskoud saamtrek. “As jy wil …” Wassenaar kyk hulpsoekend na Marc. Doen dit dadelik, sê Marc se oë vir hom. Hoe vinniger, hoe minder ondraaglik. Wassenaar kom regop. “Ek gaan net my tas en dinge in die motor sit. Dan kom ek hom haal.” Hy durf Jurgen nie aankyk nie. Jurgen knik. Sy lippe lyk bloedloos. “Marc, as jy sy mandjie en sy halsband wil neem …? En sy vitamienpille en borsel. Dan kan jy dit ook in die motor sit,” sê hy toe Wassenaar uit is. Marc staan hom stom en aankyk. “Dis goed, Marc,” sê Jurgen sag, byna asof hy ’n kind is. “Ek kan dit doen. Dis beter so.” Toe Marc met die mandjie en ander dinge terugkom, sit Jurgen oor die hond gebuig. Hul koppe teenmekaar. Rubicon lek hom met langsame hale teen sy gesig. Marc sien hoe die hond se hele lyf tril. “Saggies, my hond, saggies,” hoor Marc hom sê, “dis alles reg.” Dan gaan Marc vinnig die trap af, sy bors brand so dat hy met moeite asemhaal.

Hy staan woordeloos onder by die motor langs Wassenaar. Wassenaar se hande bewe toe hy die goed by hom aanneem. “Ek is bly dat jy dit gedoen het,” sê Marc en sy tande dreig om op mekaar te klap. “Neem hom nou maar gou weg, ek weet nie hoe lank hy nog kan hou nie.” “God!” sê Wassenaar gedemp. Wanneer hulle weer bo kom, sit Jurgen nog so by die hond. Maar sy gesig is kalm toe hy opkyk. Hy sê niks, du Rubicon net effens in Wassenaar se rigting. Die hond kyk met vertwyfeling van die een na die ander. Wassenaar neem hom aan sy nekband en hy kom gewillig. Maar toe hulle in die deur is, steek hy vas en draai terug na Jurgen. Hy tjank saggies en roer sy stert. Marc sien hoe Jurgen inmekaar trek. Hy help Wassenaar en die hond vinnig by die deur uit. Toe gaan hy na Jurgen, hurk en slaan sy arms om hom heen. Hy wieg hom effens. “Ek het jou lief,” sê hy gesmoord. Jurgen laat sy kop moeg teen Marc se skouer sak en Marc voel die trane in sy nek. Onder hoor hulle Rubicon half histeries blaf. Hulle arms sluit digter om mekaar.

“Dus was hy reg dat hy nie weer teruggaan nie …?” vra Marc. René Maas knik. “Sterwende mense weet dit dikwels.” “Dink jy die toer na Engeland is die rede waarom hy so vinnig agteruitgegaan het?” “Ja, ek dink so. Maar dis tog goed, is dit nie? Twee weke wat hy geniet het, in plaas van twee maande langer die dood af te wag?” Marc knik. “Hy hét dit geniet. Ek ook.” Die dokter kyk hom met ’n meewarige laggie aan. “Ek glo nie dit was vir jou so sonder moeite nie, Marc.” “Nee, dit was nie, maar …” Hy sukkel om te sê wat hy regtig voel.

“… dit was tog nie so onmoontlik as wat jy gevrees het nie.” “Nee.” “Die mens is veel sterker as wat hy self verwag.” Marc glimlag. “Hoe lank kan hy nog leef?” Dis so maklik om met die man te praat. “Dit kan ek nie presies sê nie. Hy kan ’n maand of twee nog aangaan. Of twee weke. Ons dink nie lank nie. Hy wil gaan nou. Hy het vrede met God en met mense en hy wil liewer gaan as om onnodig te ly …” “Ja, ek sien dit is so.” “Jy sien daar self erg vermoeid uit, jongen.” “Ons het verlede nag nie veel geslaap nie.” “Ek kan my wel voorstel. En die nagte daarvoor seker ook nie. Eintlik het ek daar geen verstand van hoe jy gister met hom só van Londen na Amsterdam gery het nie.” “Ek wou iewers oorslaap, maar hy wou alleen maar huis toe,” sê Marc verontskuldigend. “Goed ook dat jy dit nie gedaan het nie. Nog ’n nag sou te lank gewees het.” Marc knik en die dokter vervolg: “Kyk, ek dink dat dit só werk. Hy het vooruit gelewe na elke dag van die toer. Maak nie uit hoe vermoeiend dit was, of hoeveel pyn hy gehad het of hoe ongemaklik hy was nie, hy kon dit hanteer omdat daar iets was om na vooruit te sien. Toe dít verby was, was die liggaam nie meer sterk genoeg nie, want die gees was daar nie by nie. Dat hy die huis gehaal het en die nag sonder medikasie oorleef het, dink ek is enkel en alleen net ter wille van sy diere en sekerlik omdat jy daar was.” Marc glimlag treurig. “U ken hom dus héél goed.” “Ons het so lank saam gewerk, Marc, en soveel ellendes hier deurgesien …” “Sal hy baie pyn hê?”

“Ek dink dat hy al ’n paar dae lank érg pyn het, maar nou sal ons dit onder beheer hou.” “Geen bestraling, niks?” Maas skud sy kop. “Hy bly daarby dat hy geen drastiese behandeling wil hê nie. Persoonlik raai ek dit ook heeltemal nie aan nie.” “Het hy kaposi in sy longe?” vra Marc wat Jurgen se vrees onthou. “Ons is nog besig met toetse, maar ek glo nie. Dit het in sy ingewande toegeslaan.” Marc knik. Die dokter kyk hom met deernis aan. “As ek jy was, gaan ek nou huis toe en slaap. Moenie vanaand terugkom nie, hy sal so onder verdowing wees dat hy jou nie eers sal herken nie. Kom môre as jy uitgerus is en hy beter voel.” In die stad gaan hy na Wassenaar se woonstel om hom oor die jongste toestand in te lig. Maar niemand antwoord op sy klop nie. Hy hoor ook nie vir Rubicon binne nie. Dus stap hy die paar honderd tree na Anneliese se kamer toe. Dis duidelik dat sy van die deurklokkie wakker geword het. Sy het ’n verkreukelde wit badjas aan. Haar hare is warrig en haar oë nog donker van slaap. Tog maak sy onmiddellik die deur wyd oop vir hom. “Fyn dat jy gekom het.” Sy gaap. “Ek móés al opgestaan het.” “Gaan jy uit?” Hy’s nie lus om te vra nie: kry jy besoek? “Helemaal nie, ek het wat om te doen. Noudat die son eens weer ’n keertjie skyn, moet dit benut word. Ek was benieud om te weet hoe dit met jou vriend gaan …?” Hulle gaan in die sonvol vertrek sit. Sy skakel musiek aan, bring koffie, kaas en brood, en al die tyd praat Marc. Soos ’n styf opgewende veer wat stadig afloop. Die indrukke van die mooie reis wat al die tyd grootliks onder die ellende van Jurgen se agteruitgang in hom toegekurk moes sit, gaan nou oop. Sy onderbreek hom soms met vrae. Hy is verbaas dat hy so baldadig byna kan vertel, dat hy nou kan lag oor die verskrikking van die verkeer. Komiese dinge val hom by, wat hom indertyd heeltemal nie snaaks voorgekom het nie. Langsamerhand kom dinge meer in perspektief. Ook oor Jurgen kan hy natuurliker praat, sonder die

verstikkende emosie. Selfs die ontstellende dinge vertel hy haar. Só dat hy vlietend skaam daaroor voel, maar dit tog nie kan laat nie. “Maar jy moet sy moeder laat weet,” sê sy. “Ek durf nie.” “Waarom nie?” “Dis die een ding wat hy my belet het om te doen.” “Geef nie! Sy het daar tog seker ook seggenskap in, dis haar seun, dan nie?” “Ek weet nie …” sê hy vertwyfeld. “Doen maar so as jy goed dink, jongen, maar ek sou daar héél goed oor nadink.” Hy knik en sy lê haar hand teen sy gesig. “Jy lyk moeg, maar ek moet wel sê dat jy beter oorleef het as ek dag jy kon.” Haar aanraking verslap die laaste spanning in hom en laat sy liggaam lig begin tril van verlange na haar. Dit verbaas hom net vaagweg nog. Hy trek die gordel van haar badjas los. Sy glimlag en druk sy kop teen haar rosige borste vas. “Maar jy mag nie hier bly slaap nie, jongen, ek kry laataand besoek.” “Ek het katte om te gaan kos gee.” Hy soen haar harde klein borste wat uit die vou van haar jas loskom.

Tuis laat die katte Marc geen oomblik alleen nie. Misja volg hom selfs tot in die badkamertjie toe hy stort. Sy skreeu sonder ophou. Nie eens die kos laat haar bedaar nie. Net as hy haar styf vashou, word sy stil. Hy begryp dat hulle nie net vir Jurgen nie, maar ook die hond soek. Self voel hy asof daar ’n glasskeiding tussen hom en die werklikheid ingeskuif het. Hy sien alles heel klaar, maar momenteel raak dit hom nie aan nie. Hy val aan die slaap met Misja in sy arm en Malibu agter sy rug op die rusbank onder die venster. Hy slaap byna ses uur aaneen en word eers ná nege wakker van Misja wat aan sy neus byt. Buite skyn die son nog.

Hy verlang skielik so na Oma Geer dat hy direk opstaan en haar gaan bel. Sy is bly om hom te hoor. Hy beloof om as alles goed gaan die volgende dag tussen oggend- en aandbesoek vir ’n paar uur na haar te kom. Aan die einde van die gesprek vra hy tog: “U weet dat Jurgen in geen omstandighede wil hê ek moet sy ma laat weet hy is siek … sterwend nie …?” “Dit het jy my vertel.” “Ek begin tog ongemaklik voel dat sy nie weet nie. Skuldig …” “Vir my is dit ook onvoorstelbaar, jongen.” “Maar hy het my laat belowe. Gisteraand nog weer.” “Ek begryp daar helemaal niks van nie.” “Hy sê hy sal nie haar hartseer saam met sy eie kan verwerk nie.” “Dit dink hy maar. Sy hoort by hom.” “Dink u so?” “Ja seker. Weet jy vir hoeveel jare, en nou nog, dink ek van jou vader: ag, as ek tog by hom kon gewees het toe! Op die oomblik is dit allemaal verskriklik, maar later help dit teen die verdriet. Dit weet ek seker.” “Hy het vir haar ’n brief geskrywe wat ek … ná die tyd moet pos.” “Stel jou tog eens voor, Marc. Jy maak ’n brief van jou kind uit die verre Nederland opgewonde oop net om in sy eie woorde en handskrif te lees hy is al dood. En die hele tyd was jy daar totaal onbewus van en onvoorbereid op. Nou, dít kan tog nie! Ek dink hy het daar self spyt van, hoor!” “Dink u dan dat ek haar tog maar moet laat weet?” “Seker! Voor dit te laat is.” “Ek het hom belowe …” “Dit moet jy vir jouself uitmaak, jongen.”

“God! Hoeveel dinge moet ek nog vir myself uitmaak?” roep hy driftig nadat hy afgelui het. Misja wat by hom op die tafel sit, kyk hom op haar gewone manier stip aan. Hy vou haar spits swart gesiggie in sy hand toe. Daarna gaan hy Jurgen se ma se telefoonnommer in sy boekie opsoek. Maar hy bel haar nie. Hy bel sy eie ma. Maar daar is geen antwoord nie.

Marc ry na Bodegraven. Hy kan nou al die verkeer goed hanteer en dit verlig sy somber stemming. Dis ’n helder dag. Julie-somer. Die son skyn en Nederland is onbeskryflik mooi, elke gekultiveerde hoekie daarvan. Anders as die sagte onbewerkte Engeland, maar mooi. Op die agterbank van die motor lê ’n groot bos gemengde blomme vir Oma. Toegedraai in die fleurige glanspapier en lint so eie aan die Nederlandse bloemiste. Langs die pad is steeds meer klaprose te sien. Hy besluit om op pad terug vir Jurgen ’n paar te pluk. Al moet hy ook van sy koers afwyk; hy het nou al genoeg selfvertroue daarvoor. Met die oggendbesoek het Jurgen daar beter uitgesien, soos die dokter inderdaad voorspel het. Bietjie kleur in sy gesig gehad. “Moenie skrik oor hy aarvoeding kry nie,” het Maas in die gang vir hom gesê, “hy het verskriklik ontwater met die diarree en hy wil ook nie eet nie. Ek dink nie dat ons weer daarmee sal ophou nie …” En toe Marc al wegdraai om te gaan, het hy bygevoeg: “Geen kaposi in die longe nie, Marc.” Hy het God daar in die gang daarvoor bedank. Hy kon Jurgen vertel dat hy, voor hy hospitaal toe gekom het, by Wassenaar langs was en dat dit lyk of Rubicon hom goed aanpas. Hy het nie genoem dat die hond nog nie veel wou eet nie. Of hoe ekstaties bly hy was om Marc te sien of hoe hy getjank het toe hy weer moes gaan nie. Hy het die halwe waarheid sonder skuldgevoel vertel omdat hy kon sien dat dit net ’n kwessie van tyd was voor die hond hom by sy nuwe baas en omgewing sou aanpas. Dit was glashelder dat Wassenaar werklik vir die hond omgee. Jurgen het gevra dat Marc skryfpapier bring omdat hy die volgende dag vir sy ma die gewone tweeweeklikse brief wou skrywe. Marc het belowe, maar hy het nie geglo dat dit sou kon gebeur nie. Jurgen was ontsettend swak. Hy het

verlangend na Misja gevra. Ook wanhopig geklink oor Malibu se toekoms. Daar sou ’n uitkoms kom soos met Rubicon, het Marc hom verseker. Hulle moes eenvoudig wag en kyk. Maar Jurgen was duidelik ongerus. Oma Geer is erg bly om Marc te sien. Sy druk hom teen haar sagte bors vas. Hy gee haar die drie rituele kusse op haar wange en presenteer sy ruiker. Die foto’s van die toer wat hy die volgende dag vir ontwikkeling ingegee het, het hy gaan haal nadat hy by Jurgen was. Saam met haar kyk hy vir die eerste maal daarna. Van elke foto wil sy die volledige uitleg hê. Sy kyk lank na dié van Jurgen. “Het jy al besluit of jy sy moeder gaan bel, jongen?” Marc skud sy kop. “Nog nie.” “Moenie te lank wag nie.” “Ek sal nie. Maar dis tog vir my asof ek op die een of ander toegewing van Jurg moet wag …” “Ja …” sê sy. “Jy sal dit wel self weet, jongen. Maar ek het soveel meegevoel met die moeder.” Hy knik. “As dit nie was dat hy my die laaste aand weer gevra het om dit nie te doen nie … En om dit nou weer aan te raak, ek is so bang ek ontstel hom net …” “Moontlik dink hy nie meer alte helder nie.” Marc sug. “Ek weet nie.” Sy kyk hom ondersoekend aan. “Ek is erg bly dat jy nog geestelik sterk is. Na wat jy vertel, kon dit echt nie maklik gewees het nie.” Hy skud net sy kop woordeloos. Toe sy hom later die middag by die motor groet, sê sy weer: “Marc, dink asseblief om sy moeder!” Maar die saak word uit sy hande geneem.

Die volgende aand toe Marc by die hospitaal kom, gaan dit nie goed met Jurgen nie. Hy yl koorsig. Sodra Marc oor hom buk, gryp hy sy hande vas. “Mamma,” fluister hy, “hoekom het jy nie gekom nie?” Die hele aand herken hy Marc nie een keer nie. Hy sien hom steeds vir sy ma aan. Daarna twyfel Marc nie meer nie. Hy gaan huis toe en skakel die nommer in die verre Franschhoek. Sy gee self antwoord. Marc se bloed hamer so in sy kop dat hy haar byna nie kan hoor nie. Daar is ook ’n lastige eggo oor die lyn. Maar sy snap oombliklik wie dit is wat praat en dat iets baie ernstig met Jurgen verkeerd gegaan het. “Hoe ernstig is dit?” “Dit is baie ernstig … ons dink Jurg sterf, mevrou. Ek wou dat u so gou moontlik moet kom …” Daar is te veel steuringe oor die lyn om af te lei hoe sy daarop reageer. “Natuurlik kom ek. So gou ek ’n bespreking kan kry. My man is ook in die hospitaal … operasie …” Hy kan nie alles hoor nie. “… Ek kom … vanaand nog terug om te sê van die vlug.” Marc gaan met Misja teen hom vasgedruk in ’n klein hopie op die groot bed lê. Hy huil verskriklik, want hy het sy eie ma in die vrou gehoor. Maar hy is ook verlig. Binne dieselfde uur bel sy terug. Vrydagoggend tienuur op Schiphol. Dis die eerste direkte vlug uit Suid-Afrika. Dan vra sy, want die verbinding is dié keer beter: “Wat is dit? Hoekom het julle my niks laat weet nie? Al die gerusstellende kaarte uit Engeland … ek begryp dit nie …?” Dis die vraag wat Marc gevrees het. “Hy is ’n tyd al siek, mevrou, maar hy wou u nie ontstel nie.” Hy hoor haar stem wegraak, maar toe sê sy weer sterker: “Hou maar moed, ek kom.”

Direk daarna bel hy Oma Geer en sy is erg verlig. “Marc,” sê sy toe hulle klaar daaroor gepraat het, “het jy nou al besluit wat daar met die katte moet gebeur?” “Die Siamesie neem ek Suid-Afrika toe,” sê hy beslis. “Is jy seker?” “Ja. Ek sien eerlik nie kans om van haar ook afskeid te neem nie.” “Met die vliegtuig?” “Ek kan tog nie nou meer met die skip terug nie.” “Dit sal wel ’n boel kos, jongen.” “Weet ek wel.” “Dan sal ek daarvoor betaal.” “Dis nie nodig nie, Oma,” sê hy en voel magteloos die trane in sy oë opkom. “Laat dit maar, jongen, ek doen dit wel graag.” “Dankie, Oma.” “Sy sal anderkant ’n tyd lank in kwarantyn moet bly.” “Weet ek ook, maar ek sal vir haar gaan kuier.” Hy bly so lank stil dat sy ouma vra: “Is jy nog daar?” “Dis … asof die feit dat ek haar mag meeneem huis toe, by my sal hê, my keer om nie my verstand te verloor nie.” “Lieverd, iedereen moet op sy eie manier aan die ontsetting van die dood ontsnap.” “Ja …” sê hy rillerig. “Marc, die groot poes, die Malibu, dié sou ek graag neem.”

“U?” vra hy stomverbaas. “Vind jy dit nou so raar, jongen? Toe ons die kinders nog tuis had, had ons reëlmatig ’n poes. En ’n ou vrou met so ’n poesie, volgens my is dit helemaal nie ’n gek idee nie.” “U is héél lief, Oma.” “Bel nou ook eens ’n keertjie jou eie moeder op, Marc, sy sou ook graag wil weet wat aan die hand is.” “Ek sal,” beloof hy gedemp.

Woensdag en Donderdag verbeter Jurgen se toestand nie. Marc sit ure lank langs sy bed. Sy hand in syne. Jurgen is die meeste van die tyd in ’n koma, net soms kom hy uit dié ver land terug en dan herken hy vir Marc. Maar hy is te swak om te praat.

Ek het te lank gewag om sy ma te laat kom! dink Marc dan bevrees. Marc het die beertjie saamgebring wat hy in Cambridge gekoop het. Sonder om hoegenaamd verspot te voel. In die ander pasiënte se kamers het hy ook al soms van die sagte speelgoed gesien. Die eerste keer dat Jurgen weer van hom bewus is, vou Marc sy vingers versigtig om die sagte lyfie. Oomblikke lank word Jurgen se oë helder. “Misja?” Marc se hart sink en hy lig die hand met die beertjie daarin op sodat Jurgen kan sien wat dit is. Daar kom so ’n skadu van angs oor Jurgen se gesig dat dit Marc dae daarna agtervolg. Toe gaan sy oë toe, maar die trane loop oor sy maer wange. Marc vee dit af en soen hom en lê sy kop langs Jurgen s’n op die kussing neer. Daar is niks meer wat hy kan sê nie. Die kamer is vol blomme van vriende. Maar voor die bed staan die glaspot met klaprose wat Marc Maandag op pad terug van Bodegraven af gepluk het. Hy sien hoeveel van die papierdun blare al afgeval het en op die tafel lê. ’n

Rilling loop onwillekeurig deur sy lyf. Hy staan op en loop na die groot raam toe. Die flou son is skaars sigbaar deur die vuil bank lig wat op die horison lê. Hy stap terug na die bed. Jurgen het weer aan die slaap geraak.

Negentien

Marc is lank voor die vliegtuig se aankomstyd al op Schiphol. Voor hy by die huis weg is, het hy hospitaal toe gebel. Toestand onveranderd, maar by sy bewussyn. Hy staan bo in die groot aankomsterminaal en kyk hoe die vliegtuie bykans onophoudelik opstyg en land. Die vorige aand was Ritsaard by die hospitaal. Hy was merkbaar geskok en bedroef, al het Marc hom vooraf oor die telefoon gewaarsku hoe Jurgen agteruitgegaan het sedert hy hom laas gesien het. Ritsaard het Jurgen se naam genoem en oor hom gebuk. Toe Jurgen sy oë oopmaak, het hy Ritsaard sonder aarseling herken. “Jy gaan huis toe, my maat,” het Ritsaard hartseer gesê. Jurgen het byna onmerkbaar geknik. “Moet ek vir jou bid?” Weer was daar die effense beweging van Jurgen se kop teen die kussing. Ritsaard het sy hand lig op Jurgen se hare gelê en met die ander sy hand vasgehou. “Here, dis my vriend, Jurg, hy is van U. Ek bid dat U hom veilig in u arms sal hou sodat hy nie bevrees sal word nie. Maak die oortog vir hom maklik, Here. En wil U ons almal wat hom liefhet, sterk maak en troos.” Toe Marc weer sy oë oopmaak, het Wassenaar ook in die kamer gestaan, sy gesig was nat. Die aand toe Marc vir Jurgen groet en buk om hom te soen, het hy sy oë nikssiende oopgemaak. “Mamma,” het hy geprewel, “Mammatjie.” Marc is so in gedagte versonke dat hy opskrik toe ’n stem oor die interkom die vlug aankondig. Sy oë soek oor die landingstrook tussen die talle vliegtuie deur. Daar kom ’n groot weemoed oor hom toe hy die kentekens onderskei.

Die vorige aand het hy in Jurgen se fotoalbums na meer onlangse foto’s van sy ma gekyk as dié in die raampie voor sy bed. Toe dag hy dat hy haar sonder moeite sou herken. Noudat al die mense van die betrokke vlug die aankomssaal binnestroom, voel hy egter onseker. Hy het ’n langwerpige kartonstrokie met sy naam daarop wat hy verleë in die lug hou. Die mense verdring hom van alle kante. Dan voel hy ’n hand op sy arm. “Marc?” Hy herken haar tog dadelik. Sy het donker krulhare soos Jurgen s’n, al is dit deurstreep met grys. Ook haar oë is ewe donker as syne. ’n Tenger, jeugdige figuur van vroeg in die sestig met die weerlose mond van ’n veel jonger mens. Hy omhels haar sonder enige skroom en haar arms sluit paniekerig om hom. “Hoe gaan dit met hom?” “Hy is by sy bewussyn, maar dit gaan nie goed nie.” “Wat het gebeur, Marc?” Marc sluk moeilik; die mense raas om hulle; ’n deurdringende stem bly ’n vermiste asier roep. René het gesê hy moet reguit met haar wees. Hy kyk in die doodmoeë oë. “Jurg het Aids,” sê hy. Sy byt haar lippe vas. “Ek was bang daarvoor.” Marc weet nie wat om verder te sê nie, hy hou haar arm styf vas. “Het hy dit van sy werk?” Marc skud sy kop. Trane loop stadig haar oë vol. “Daarom wou hy my nie laat weet nie.” “Dit het ’n paar jaar gelede gebeur. Daarna was daar nooit weer iemand nie. Ons …” Hy skud sy kop. Sy knik en draai haar gesig ’n paar oomblikke lank van hom weg. “Kan ons na hom toe gaan?” vra sy gesmoord.

“Wil u nie eers by die huis langs gaan nie?” Sy skud haar kop. Hy tel haar tasse op en begin aanstap na waar die motor ver daarvandaan geparkeer staan. Hy kyk een keer vlugtig na haar gesig en sien die stryd wat sy voer om haar self te beheer. Eers toe hulle al op pad is, sê Marc: “Hy weet nie dat u kom nie, ek het maar self gebel.” Hy vertel haar tydsaam, geduldig, alles oor die verloop van die toer en hoekom hulle tog na Engeland was. Sy sit stil langs hom en huil. “Sy pa het Maandag ’n galblaasoperasie ondergaan. Op geen manier kon hy saamkom nie. Hy sou dit ook nie kon verdra nie.” ’n Rukkie later praat sy weer. “Die laaste weke is ek al onrustig oor Jurg. Ek het so dikwels oor hom gedroom ook. Maar al die vrolike poskaartjies uit Engeland … Ek dag daar kon tog onmoontlik iets verkeerd wees. Hy het omtrent elke dag van die reis een aan ons gepos, weet jy dit?” Mark knik. “Ek dink hy het verskriklik huis toe verlang.” Sy draai haar kop en kyk deur die venster weg. Ná ’n rukkie vra sy: “Hoe lank kan hy nog lewe?” Dae, het René Maas die vorige dag vir hom gesê. Maar hy vind dat hy dié woorde nie oor sy lippe kan kry nie. “Ek weet nie presies nie.” “Nie lank nie?” Hy knik sy kop. Op die dorpspleintjie van die hospitaal koop sy ’n bos rooi roosknoppe. Sy gaan die ruskamer binne en kom minute later uit met netjies gekamde hare en vars grimering. Sy lyk kalm en hy kan net aan die bos rose sien hoeveel sy bewe. “Ek is Anneke,” fluister sy vir hom. “Ek voel ongemaklik as jy vir my u sê.” “Hy is wakker,” sê ’n verpleegkundige in die gang vir hulle. Marc kyk met nuwe oë na die plakkate wat daar aangebring is. Bokant ’n groot swart-en-witillustrasie van twee jong mans wat mekaar omhels, staan in uitdagende rooi

letters: AMSTERDAM TEEN HOMO-VYANDIGE GEDRAG. ’n Blou plakkaat met ’n treffende wit duif teen die stad se silhoeët daarop: STOP DISKRIMINASIE EN APARTHEID. Oral lê gay lektuur rond. Maar hy glo nie Anneke kan iets anders sien as die rug van die verpleegkundige wat voor haar uitstap nie. Die lig val helder oor die bed waar Jurgen met toe oë lê. Oor die baie blomme. Oor die klein beertjie waarop sy maer linkerhand rus. Anneke maak ’n geluidjie en sak op haar knieë langs die bed neer. “Jurg!” roep sy sag. Die jong verpleegkundige laat haar kop sak. Marc sien hoe Jurgen se oë oopgaan. Hy sien die skok wat deur sy lyf ruk. Hy hoor sy gesmoorde stem toe Anneke sy kop in haar arms toevou. Daarna draai hy om en stap in die gang af. Hy sit in die ontvangslokaal met ’n tydskrif op sy skoot, maar ’n lang ruk sien hy niks anders voor hom nie as Jurgen se gesig toe hy sy ma se stem herken het. ’n Verpleegkundige kom gee vir hom ‘n koppie tee en bly by hom sit. Marc drink dit oorhaastig en met luidrugtige slukke om te verhoed dat hy weer aan die huil gaan. Sy streel kalmerend oor sy skouer. “Jy het reg gedoen, Marc.” Hy is te ontsteld om te praat. “Hy het vannag vir die eerste keer na sy ma geroep,” sê die jong meisie. “Maar vanoggend toe dit lig word, het hy meteens rustig geword asof hy geweet het sy kom.” Toe Marc veel later teruggaan na die kamer, sit Anneke in ’n diep stoel by die bed, Jurgen se hand in hare, kop agteroor. Albei slaap. Op die onderent van die bed lê die bos rose net soos sy dit daar neergesit het toe sy ingekom het.

Dis nog net-net lig toe hulle laataand by die huis kom. Die katte is rasend honger en vleg so deur hulle bene dat hulle moeilik beweeg. Misja skree oorverdowend. Selfs wanneer hy haar optel, bedaar sy nie. Hy stoot die rame wyd oop. Dit ruik bedompig na kat. Hy gaan die sandbak buite leegmaak en vul dit met skoon saagsels op. Hy maak hul waterbakkies skoon en weer vol.

Hy het Jurgen se kamer vir sy ma gereed gemaak. Selfs onthou om blomme en skoon handdoeke daar te sit. Sy kom hom daarvoor bedank. Haar gesig is grys van vermoeienis en skok. “U moet gaan slaap,” sê hy vir haar en hy voel verleë, “dit was ’n verskriklike lang dag.” Sy gaan op die rusbank sit en trek haar bene koulik onder haar rok in. “Moet asseblief nie vir my u sê nie, Marc.” Marc glimlag effens. “Jy moet gaan slaap, Anneke, dit was te ’n lang dag.” “Ek sal,” sê sy, maar sy bly sit en kyk om haar rond. “Waar is Rubicon?” “’n Vriend van ons, ook ’n Suid-Afrikaner, pas hom op. Hy sal hom hou.” Hy sien sy luister nie na wat hy antwoord nie. Haar oë dwaal deur die vertrek. “Ek was verlede jaar ’n maand lank hier.” “Jurg het my vertel.” “Toe was hy nie siek nie.” “Nee. Maar hy was waarskynlik reeds seropositief …” “Ek het van hy só groot was,” sy beduie met haar hand die hoogte, “geweet hy is nie soos die ander twee nie …” Die trane loop stil oor haar wange en sy wend geen poging aan om dit af te vee nie. Sy lyk nie vir hom eers bewus daarvan nie. “Toe hy op universiteit was, het ek dikwels gewonder of hy nie gay was nie, maar ek wou hom dit nooit vra nie. Maar ek sou kon … want ons was altyd so na aan mekaar.” Sy kyk vraend na Marc. “Maar die kere toe ek hier in Nederland by hom was, kon ek nooit ’n spoor daarvan by hom sien nie …?” “Ek dink hy het maar altyd so verwronge en vol pyn daarteenoor gestaan. Hy het hom nooit by die homokultuur aangesluit nie.” Hy kry steeds die gevoel dat sy hom nie regtig hoor nie. “En tog het ek altyd, áltyd as ek iets oor Aids gelees of gehoor het, so ’n verskriklike angs oor Jurg gehad. Toe hy in die hospitaal begin werk het met die Aids-pasiënte, het ek ook altyd bly wonder. Hy het soveel talent, Jurg … Meer as

wat die ander twee saam gehad het en tog kon hy nooit …” Sy skud haar kop. “Kan ek vir jou iets maak om te drink?” vra Marc sag. “Hoe sê jy?” “Wil jy iets drink?” “Het jy ’n bietjie brandewyn?” “Seker.” Marc tel die slapende katjie versigtig van sy skoot af. Sy gaan onmiddellik weer aan die skree. Hy sus haar soos ’n baba teen sy skouer. Die weerloosheid van die fyn liggaampie maak hom verdrietig. Malibu lê opgerol in ’n stoel. Hy sien dat sy droom, haar snorbaarde tril. Toe hulle met die brandewyn sit, sê Anneke: “Dis niks anders as ’n genade van die Here dat my man nie kan kom nie. Hy sou dié omstandighede in alle ewigheid nooit kon verwerk nie. Dit was al erg genoeg dat Jurgen in ’n moffiehospitaal gewerk het.” “Het hy dit so genoem?” Sy knik. “Ek sal hom maar laat sê dat Jurgen die siekte daar opgedoen het.” “Jy moet versigtig wees, hy kan besluit om ’n saak teen die hospitaal te maak.” Sy skud haar kop. “Hy sal nie, hy ken die waarheid ewe goed as ek.” Marc sê niks daarop nie. Sy sit lank stil voor sy sê: “Hy is só siek, hy kan nie lank meer lewe nie, kan hy, Marc?” “Nee …” “Ek moet die familie laat weet …” Maar sy staan nie op nie. “Wil jy bel?” “Hmm?”

“Wil jy bel?” “Hoe laat is dit nou by die huis?” “Dieselfde tyd as hier,” hy kyk op sy horlosie, “net ná elfuur.” “So laat al?” Hy knik. “Miskien moet jy maar bel, die mense sal bekommerd wees.” “Ja,” sê sy en kom vermoeid regop. “Wat is Suid-Afrika se kode ook weer?” Marc skryf dit vir haar op ’n velletjie papier neer. Sy staan aarselend by die telefoon. “Ek kan nie dink wat die plaaslike kode is nie.” Sy klink paniekerig. “Dit moet in Jurg se boekie wees.” Hy staan op om kamer toe te gaan. “Wag maar, ek weet dit weer.” “Ek gaan net melk onder by die deurnagwinkel haal,” sê Marc haastig. Hy weet dat hy nie die krag oorhet om na die gesprek te luister nie. Sy het hom nie gehoor nie en toe sy die nommer begin skakel, gaan hy vinnig deur die trapdeur na onder en hy mis die hond se warm asem teen sy bene.

Jurgen is die volgende môre soveel beter dat hulle dit nouliks kan glo. Hy sit teen die kussings gestut toe hulle daar kom. Die beertjie op die bedkassie kyk hulle aan. Toe sy ma hom omhels, huil en lag hy, sy benerige gesig vertrek van emosie. Daar gaan vyf grootliks onvergeetlike dae verby. Dae waarvan hulle nie anders kan sê as dat hulle gelukkig is nie. Ure lank is hulle langs Jurgen se bed. Hy raak gou moeg, maar nie om na hulle te luister nie. Dikwels wil hy dat sy ma moet vertel van die tyd toe hy klein was. Selfs van sy geboorte moet sy vertel. Marc luister verwonderd hoe sy sonder die minste skroom dinge wat net sy alleen kan weet, vertel. Onvermydelik kom sy ook by die kitaarlesse. Marc word daar ongemaklik van. Maar by Jurgen is daar geen teken van ontsteltenis nie. Hy lê agteroor teen die kussings met ’n sweem van ’n glimlag om sy vervalle mond.

Tevrede en altyd rustig nou. Sy was ongelooflik sterk, Anneke. Asof sy gesteun is deur iets veel groter as haar eie uithouvermoë. Want dikwels, dikwels het hulle gelag. Soms so dat die personeel om die deur kom kyk het. Dan het sy tot Jurgen se duidelike plesier op vlot Nederlands, want daarmee het sy van haar vader se kant grootgeword, aan hulle verduidelik waaroor die plesierigheid presies gegaan het. Eenkeer wou Jurgen weer die hele verhaal van Francois se dood hoor. Dis te veel! wou Marc instinktief roep. Maar sy het sonder enige sigbare tekens van stres dit alles vertel. Al wat Marc kon opmerk, was hoe sy verbleek het. “Wat het jy huis toe laat weet?” vra Jurgen op ’n middag. “Nie dat jy Aids het nie, want dáárvan sal die Vallei ’n honderd jaar nog rommel.” Hy lag. “Wat hét jy dan gesê?” “Dat jy kanker het.” Jurgen grim. “En vir Pa?” “Én vir Pa,” sê sy. Elke keer dat hulle kom, bring sy nog ’n bos blomme. In enige ander omstandighede sou dit belaglik gewees het. Die kamer lyk reeds soos ’n blomtuin. Hulle het al elke denkbare houer van die huis af gebring en Marc het nog ’n paar gaan koop. Sodra blomme die geringste teken van agteruitgang toon, het Anneke hulle sonder meer weggeneem. Sy het sy foto’s deurgesoek totdat sy negatiewe van elkeen van sy diere gekry het en dié het sy teen geweldige koste, omdat dit binne ure moes geskied, laat ontwikkel en lewensgroot laat opblaas. Die personeel het dit oorkant sy bed teen die muur vasgesit. Tussen die blomme. Soms het van die ander pasiënte kom inkyk, maar dit was duidelik dat Jurgen net sy ma en vir Marc by hom wou hê. Teenoor Marc het hy nooit ’n woord gesê oor die feit dat hy sy ma laat weet het

nie. Eenkeer toe René Maas ’n rukkie daar staan en gesels het, loop Marc agter hom aan toe hy weer uitloop. Hy wink Marc in sy kantoor. “Is hy régtig beter?” vra Marc toe hulle alleen is. Maas skud sy kop. “Nee, jongen. Nee, die kanker gaan nog rasend hard sy gang. Dis geen unieke verskynsel dié nie, ons sien dit voortdurend gebeur.” Aan die yskoue wat deur hom slaan, weet Marc dat hy opnuut gehoop het. “Weet sy ma?” Maas knik. “Ek het vanoggend lank met haar gesels toe hy geslaap het en jy die stad in was. Sy weet dit alles.” “Sy is sterk.” Maas skud sy kop. “Nee, hoor. Dieselfde wat in Jurg gebeur, gebeur in haar. Eers as alles verby is, sal sy inmekaar klap.” “Hoe lank kan Jurg nog so aangaan?” “Nie lank nie. ’n Dag of twee, drie.” Marc sluk moeilik. “Het hy pyn?” “Hy is onder hewige verdowing.” “Sal hy moeilik gaan?” “Ek glo nie. Ek hoop dit nie.” “Dankie …” Maas steek sy hand oor die tafel uit en druk Marc se arm. “Moenie ver van die telefoon gaan as julle nie hier is nie.” Terug in die kamer, sit Anneke nog soos hy hulle gelaat het. Sy praat oor die plaas. Sy beskrywe dit alles so duidelik dat Marc dit kan sien. Toe daar ’n gaping in die vertelling kom, vra Marc: “Jurg, is dit goed as Oma

Geer vir Malibu neem?” Hy draai sy kop stadig na Marc toe en voel na sy hand. “Oma Geer?” Marc knik en voel die trane agter sy ooglede brand. Jurgen maak sy oë toe. Hy lê lank so en hulle sien albei die trane in sy lang donker wimpers blink. Toe sê hy: “Ek sal bly wees.” Marc vryf sy vingers aanhoudend. “Sy sal mooi na hom kyk en dit sal vir haar ook ’n aanspraak wees as ek weg is en dit word winter. Sy kan nie veel meer op haar eie buitetoe gaan nie …” Jurgen knik weer effens, hy maak nie sy oë oop nie. “Ek neem vir Misja saam huis toe, dit weet jy …?” Jurgen se mond vertrek asof hy pyn het. “Hoe?” vra hy byna onhoorbaar. Jurgen sien hoe Anneke se lyf saamtrek. “Met die vliegtuig as ek gaan. Oma Geer het gesê sy wil daarvoor betaal. Daar anderkant sal sy ’n rukkie in kwarantyn moet bly, maar ek sal elke dag na haar toe gaan. Ek belowe jou dit, Jurg …” “Ek wens ek kan haar nog één keer sien,” fluister Jurgen so sag dat hulle albei vorentoe moet buig om te hoor wat hy sê. “Dan bring ons haar vir jou saam,” sê Anneke sonder om te huiwer. Marc kyk verwonderd na haar en sien dat haar gesig nat is van trane. “Môreoggend?” vra Jurgen, sy oë oop nou, ’n flou glimlag om sy mond. Sy knik en vee die trane met die agterkant van haar hand onder haar oë weg. “Jurg, onthou jy die nag wat die gemmerkat op jou kadetuniform wat jy vir die volgende dag op Francois se bed uitgelê het, haar kleintjies gekry het?” Die glimlag verdiep. “Vyf kleintjies.” “Hoe was haar naam nou weer?” “Tini Vorster.”

Marc lag en Anneke sê: “Jou diere het ook altyd die raarste name gehad. Wat was die eekhorinkie wat jy op Stellenbosch aangehou het se naam ook weer?” “Billie-Jean.” “Ons het nog steeds ’n hond wat Jaap Marais heet,” vertel sy vir Marc, maar Jurgen het ingesluimer. Toe sy dit sien, laat sy die kopstuk van die bed versigtig sak en maak die kussings gemakliker. Sy soen hom in sy hare, al wat van sy uiterlike onveranderd gebly het en skokkend welig teen sy vervalle gesig vertoon. Hulle gaan in die hospitaal se restaurant eet. “Het jy met dokter Maas gepraat?” vra sy en Marc dink dat sy niks mis nie. Hy knik. “Dan weet jy dat dit enige dag kan wees.” Haar oë lyk deurskynend in haar bleek gesig. “Ja,” sê hy sag. Sy neem sy hand krampagtig in hare. “Marc, jy moet my help om dit so maklik moontlik vir hom te maak.” Marc knik, hy’s te hartseer om te praat. “Kan ons Misja môreoggend hiernatoe bring?” “Natuurlik.” “Is hier ’n plek waar ek kan gaan bid?” Hy kyk op van sy bord af na haar. Haar lippe bewe sodat sy dit vasbyt. Toe onthou hy van die stiltecentrum. “Ja, hier op dieselfde vlak. Ek sal jou gaan wys.” Self stap hy na die tuine, al sien hy daar niks meer van raak nie. In sy hart skreeu hy teen God. Die volgende môre is dit vir Marc duidelik dat Anneke ook goed van diere weet. Omdat daar geen katmandjie is nie, kom Misja in ’n kussingsloop. “Anders sal sy jou stukkend krap,” verduidelik sy. “Sy is nie ’n motor gewoond nie.”

Sy is ook heel stil op Anneke se skoot op pad hospitaal toe. Marc hoor haar net af en toe vraend miaau, maar origens is sy rustig. By die hospitaal haal hulle haar uit die sloop. Marc dra haar en hy voel haar hartjie angstig teen sy hart skop. Solank Anneke blomme koop, streel hy haar en praat kalmerend met haar. Hy merk dat Anneke nog bleker as gewoonlik daar uitsien en hy wonder hoeveel sy werklik snags geslaap kry. Hy word dikwels in die dakkamertjie wakker om haar onder te hoor beweeg of ligte te sien brand. Die vorige aand was die predikant van die kerk waarheen Jurgen altyd gegaan het, lank by haar. Daarna het sy meer getroos gelyk. Totdat haar man gebel het. Die oproepe uit SuidAfrika ontstel haar altyd erg. Sy kom met ’n bos geel roosknoppe terug. Hoe lank gelede was dit dat ek hier in dieselfde kliniek vir Jurgen gestaan en wag het en die twee ander mans daar by die geel rose gesien het? Hoe sou ek kon weet dat die dood in hom geskuil het, toe al? Daar kom ’n vreeslike groot verlange by hom op om teen die steilte voor die hospitaal af die stad in te hardloop, weg van Anneke se stom oë af, tot waar die geraas sy gedagtes kan verdof. Anneke glimlag na hom. “Die suinige Nederlanders met hul bottoe rose. Wil hulle nog altyd ’n dag of drie byred. Ek soek groot oop rose wat ’n mens kan ruik. Soos jy in Parys in die blomwinkels kry. ’n Roos vir die dag. Die Franse weet alles van liefhê.” Toe huil sy. Tog, wanneer hulle by F-5 kom, is dit nouliks sigbaar aan haar gesig. Maar Jurgen se dae van opfleuring is verby. Dit sien albei onmiddellik. “Hy het ’n baie moeilike nag gehad,” fluister die verpleegassistent wat net uitkom. Sy sien die kat en glimlag hartseer. “Dis goed dat u haar gebring het, die nagsuster sê hy het soveel na haar geroep vannag.” Sy oë is toe en omkring deur donker skadu’s. Marc merk die respirator langs sy bed. Anneke sit die blomme neer en buk oor hom. “Boeta,” sê sy sag. Hy maak sy oë langsaam oop. “Mamma.” Hy wend ’n swak poging aan om sy hand op te lig en aan haar gesig te raak, maar sy oë sak weer toe. “Het jy pyn?” Sy kam die natgeswete krulhare met haar vingers van sy voorkop weg. Hy skud sy kop effens. “Ons het vir Misja saamgebring, liefling.”

Sy oë gaan weer oop en Marc lê die katjie by hom neer. Sy kyk met gesperde oë na hom, haar spiere tot die uiterste toe gespanne. Marc bid byna hardop dat sy nie van die bed af moet spring nie. Jurgen roer sy hand wat nie aan die aarvoeding verbind is nie, maar hy het duidelik nie die krag om dit op te lig nie. Marc tel dit op en plaas dit versigtig oor die kat. Sy ruk verskrik. Maar toe ruik sy aan die hand en dis duidelik dat sy iets van hom herken. Sy kyk hom stip aan. Dan lek sy sy vingers met haar raspertongetjie. Hoorbare snikke skud die uitgeteerde liggaam. Marc byt in sy onderlip tot hy die bloed in sy mond proe. Anneke steek haar arm onder Jurgen se skouer deur en hou hom teen haar vas tot hy stil word. Naderhand besef Marc dat sy vir hom sing. Heel saggies. Liedere wat hy seker uit sy kinderdae ken. Hallelujaliedere. Langsaam verslap sy mond. Die hele tyd lê die kat waaksaam teen hom opgekrul. Sy slaap nie, sien Marc verbaas. Paul Wassenaar kom met ’n bossie klaprose. Marc kyk ontroerd na die groot man met sy ruwe mond en sy gevoelige hart wat ontredderd by die bed sit. Hy vertel sinlose nietigheidjies van die hond se bestaan. Die lang wandeling langs die gragte saans, en soggens vroeg weer. Die buurhond met wie hy kennis gemaak het. Hoe dol hy op motorry geword het. Dat hy gereeld sy vitaminepille kry en al om die ander dag geborsel word. Jurgen se oë verlaat sy gesig nooit nie. In die middag kom Ritsaard. Hy kyk verwonderd na die see van blomme. Na die foto’s teen die muur en die kat op die bed. Hy praat met Jurgen oor die ou dae toe hulle saam gewerk het in Rotterdam se agterstrate en later in Amsterdam. Hy praat oor Tako. Hy praat ongedwonge oor Christus wat ’n plek gaan berei het in die vaderhuis. Voordat hy weggaan, neem hy Jurgen se Bybel voor die bed en lees met sy swaar Nederlandse aksent langsaam, liefdevol die drie en twintigste psalm in Afrikaans.

Selfs al gaan ek deur donker dieptes, sal ek nie bang wees nie, want U is by my. In u hande is ek veilig,

Hy buig oor en soen Jurgen op die Nederlandse manier drie maal. “In die vaderhuis sien ons mekaar weer, my maat, in beter omstandighede.” Hy soen Anneke op dieselfde wyse en hy omhels Marc, toe gaan hy stil weg. Marc sien hoe die klaprose wat voor die oop raam staan effens beweeg in die lugstroom. Buite skyn die son helder. Op die vensterbank loop ’n duif senuagtig heen en weer. Marc hoor sy pootjies op die teëls kras. Teen elfuur kom René Maas Jurgen inspuit en hulle sien hom in slaap wegraak. Vreedsaam soos ’n kind. Hy raai Anneke en Marc aan om ’n paar uur huis toe te gaan en te probeer slaap. Hy voorsien nie dat Jurgen se toestand in die volgende vier en twintig uur drasties sal verander nie. Hulle sal in elk geval onmiddellik in kennis gestel word as dit nodig word. Hulle stap deur die slapende hospitaal na buite. Marc met Misja in sy arms. Sy bekyk alles met haar groot blou oë. Buite hang ’n ylwit maan bo die stad. Die koue klamte slaan teen hulle op. By die huis sê Anneke: “Ek neem hom saam Suid-Afrika toe.” Marc kyk haar ’n oomblik verskrik aan voor hy begryp waarvan sy praat. “Ek en jy en Misja en Jurg, ons gaan almal huis toe.” Toe begin sy verskriklik huil. Hard, klaend, steunend, ontsettend. Marc neem haar in sy arms, sus haar, praat met haar. Maar sy word nie meer getroos nie. “Ek kan nie sonder hom nie. O God, ek kan hom nie afgee nie!” Dit word baie laat voor sy stil word en hy haar na Jurgen se bed kan bring. “Sal jy jou matras bring en hier kom slaap?” vra sy. Hy knik en hy klim blindweg teen die smal donker trap uit om dit te haal.

Twintig

Marc skrik hewig toe hy Jurgen se gesig die volgende oggend sien. In die nag het dit verander. Die vel span styf om sy ken en wangbene dat dit deurskynend lyk. Die binneaarse voeding is gestaak. Hy is wel aan ’n ander masjien gekoppel. Dit registreer sy hartklop in ’n dun groen lyntjie op ’n flikkerende skermpie. Marc word so doodsbenoud dat hy dit momenteel oorweeg om weer uit te gaan buitetoe. Anneke het langs die bed neergesak asof haar bene slap geword het onder haar. “Jurg …!” pleit sy. “Jurgen, boeta …” Maar hy beweeg nie. Haar oë vlieg vervaard na die verpleegkundige wat aan die ander kant van die bed staan. Dié skud sy kop gerusstellend en wys na die skerm. “Hoekom het julle die aarvoeding weggeneem?” vra sy en die naakte paniek in haar stem ruk Marc. “Dit dien geen doel meer nie, mevrou.” Marc het René Maas nie hoor binnekom nie. Hy kom by Anneke staan en slaan sy arm om haar skouers. “Ons sorg dat sy mond nie droog word nie. Hier, u kan dit self doen.” Hy wys vir haar hoe dit moet. “Is hy in ’n koma?” vra sy rukkerig. Die dokter knik. “Ek dink so.” Hy wink Marc na buite toe Anneke se aandag weer by Jurgen is. “Kyk, dit is moontlik dat hy tog ook wel alles hoor wat om hom aangaan. Probeer rustig met hom praat. Neem gewoon aan dat hy elke woord hoor.” Marc knik. “Hoe lank nog?” Hy probeer sy droë lippe met sy tong vogtig maak. “’n Paar uur maar, jongen, dink ek.” Toe Marc terug in die kamer gaan, skeur hy ’n stukkie uit sy sketsboek en skryf daarop vir Anneke: Die dokter reken dat dit moontlik is dat hy tog alles weet wat

om hom aangaan. Sy knik en byt haar lippe vas. Toe leun sy oor Jurgen se gesig en sê stadig en duidelik: “Jurg, Mamma en Marc is hier by jou, jy moenie bang wees nie, liefling.” Marc kyk strak na die maer hand op die deken, hy verbeel hom dat hy die duim effens sien beweeg. Hy beduie dit aan Anneke. Sy knik en glimlag effens en neem die hand en soen dit aanhoudend. “Ons het jou lief, Jurg,” sê sy snikkend tussendeur. Dan begin sy weer vir hom sing. Marc hoor die onvaste stem en sy keel pyn so erg dat hy moeilik asemhaal. Deur die eindelose ure maak hulle beurte om vir hom uit die Bybel bekende gedeeltes wat hy aangestreep het, voor te lees. Altyd wat spreek van die liefde en vergifnis van God. Dominee Terlouw, die jong predikant wat ’n paar aande tevore by Anneke by die huis was, kom ook weer. Hy doen ook soos hulle. Asof Jurg kan hoor, praat hy oor die hemel en die opstanding uit die dood. Hy herhaal Jesus se woorde aan Lasarus se twee susters ’n paar maal: “Ek is die opstanding en die lewe. Wie in My glo, sal lewe, al sterwe hy ook.” Helder onthou Marc die dag na Remco se verassing toe hy Jurgen dieselfde woorde hoor sê het. Skaars twee maande het verbygegaan. Marc en Anneke het ’n paar aande tevore deur Marc se laserskywe gesoek en op ’n opname van sy geliefde “Sheep may safely graze” van Bach gekom. Nou gaan Marc by een van die ander pasiënte ’n draagbare speler leen en speel die pragtige weergawe van die Londense Simfonieorkes vir hom. Wanneer die eerste hoë viooltone in die stilte opklink, voel Marc sy hart met angstige swaar slae begin klop. Hy sien weer die saggroen Engelse landskap om hom, die wuiwende papawers, die eeue oue dorpies, die skape tussen die lang gras. Hy dink aan Jurgen langs hom in die motor, oopgespreide kaart oor sy knieë. Hy onthou die eindelose gewelwe van die Canterbury-katedraal oor hulle. Hy weet dat hy toe nooit een oomblik geglo het dat hierdie ure sou aanbreek nie. Sou Jurgen dit tóé geglo het? Sou hy miskien, as hy die musiek kon hoor, nou

ook daaraan herinner word? Marc kyk na die vreemde, stil gesig en meteens sien hy die skynsel van trane teen die donker wimpers. Hy kan hoor! Hy stoot aan Anneke wat met haar kop teen Jurgen s’n op die kussing rus. Eers begryp sy nie wat hy bedoel nie. Maar dan sien sy ook die trane wat nou oor sy wange afloop. Sy slaan haar arm om sy bors en Marc hoor hoe sy met hom praat in sagte klein woordjies soos met ’n kind wat in die nag angstig wakker geword het. Bokant haar stem is die gedempte piepgeluid van die monitor hoorbaar en ook Bach se Godsmooie musiek. Marc gaan op wankelende bene in die gang uit. Hier en daar hou van die pasiënte wat nog kan rondbeweeg hom geskok dop. Dit dring vir die eerste maal tot hom deur wat die gebeure in Jurgen se kamer vir elkeen van hulle uitspel. As hy direk na hulle probeer kyk, ontwyk hulle onmiddellik sy oë. In die portaal leun hy deur ’n oop venster na buite. Die aandlug is koel teen sy gesig. Sy hande bewe so dat die aansteker twee maal doodgaan. Toe die sigaret eindelik brand, trek hy so diep daaraan dat hy in die rook verstik en begin hoes. Die laatson het pas in die vuil lug oor Amsterdam weggeraak. Hy kyk na die smal formasie voëls wat met lang ritmiese hale verbyroei. God, Jurgen gaan dood! skreeu hy geluidloos teen die hemel. Algaande word hy bewus van ’n vaagweg bekende stem iewers agter hom. Toe hy omswaai, sien hy Juliette deur die oop glasdeure van die portaal met die dokter staan en praat. Hy knip sy doodmoeë oë om seker te maak dat dit geen drogbeeld is nie. Haar blonde hare is verwaaid en sy luister met geboë hoof na wat die ander sê. Haar arms is strak oor haar bors gekruis asof sy koue moet afweer op die soel aand. Hy probeer vinnig uitreken wanneer hulle laas met haar oor die telefoon gepraat het. Gisteroggend voordat hulle hospitaal toe gekom het. Toe was sy nie seker wanneer sy sou kom nie. Ondanks Maas se woorde, het hulle bly glo dit gaan voorlopig beter. Daarna het hy heeltemal van haar vergeet. Nou het sy dus tog gekom. Hy veronderstel dat sy self met die hospitaal in verbinding was toe sy hulle nie tuis meer kon opspoor nie. Hy gaan deur die glasdeure na haar toe. Sy is so verlig om sy bekende gestalte te sien dat haar oë onwillekeurig vol trane skiet. Sy hou hom styf aan sy bo-arms

vas. “Hulle sê … dit gaan nie goed nie …” Hy skud sy kop. Hy dink daaraan dat hy haar teen hom sou kon vashou sodat sy warmer word en ophou tril, maar die vermoë ontbreek hom. Hulle loop sonder om verder te praat in die gang af. Mense vermy hulle oë. By die deur sê hy gedemp vir haar: “Versigtig wat jy sê. Hy is in ’n koma, maar ons dink dat hy kan hoor wat ons sê.” Sy knik en hy sien hoe haar bors paniekerig dein, haar vingers gryp na syne. ’n Geskermde lig is by die bed aangeskakel. Anneke sit steeds met haar kop teen Jurgen s’n geleun, haar arm beskermend om hom. Asof sy die dood so wil afweer, dink Marc. Hy kyk na Juliette se gesig langs hom. Sy het nog bleker geword en haar oë is verskrik. Maar sy groet haar tante wat regop gekom het, kalm en buk toe oor Jurgen. “Dis Juliette, Jurg …” Toe huil sy. Marc bring vir haar ’n stoel. Die drie sit rondom die bed terwyl dit buite heeltemal donker word. Die personeel bring toebroodjies en tee. René Maas kom weer ’n keer binne. Hy staan lank na Jurgen en kyk. Dan ondersoek hy hom vlugtig. Van sy gesig kan hulle niks aflei nie. Hy lê sy hand op Anneke se skouer. “Ek gaan net vir ’n uur huis toe om te eet, dan kom ek terug.” Dit is ’n dodewaak, dink Marc vaag verbaas, ons hou ’n dodewaak, en hy begeer om sy sketsboek op te neem en dit te teken. So erg dat hy naderhand opstaan en sy altyd teenwoordige sketsboek uithaal. Hy sit net buite die ligkring en teken die toneel wat nooit weer van hom sal weggaan nie, sorgvuldig. Naderhand merk hy dat Juliette aan die slaap geraak het. Ook Anneke sluimer in die nanag soms ’n paar minute in. As sy wakker is, praat sy voortdurend met Jurgen. Haar stem het so rou geword dat Marc dit haas nie meer kan aanhoor nie. Eenkeer speel sy weer die snit van Bach, maar Jurgen reageer op geen manier meer nie. Tog hou sy nie op om met hom te praat nie. Die nagpersoneel beweeg geluidloos om hulle. Marc moet ook aan die slaap geraak het, want hy word meteens wakker van Anneke se hand dringend op sy arm. Hy hoor onmiddellik dat Jurgen se asemhaling verander het. Hy roggel, besef hy yskoud, al het hy so iets nog nooit tevore gehoor nie. Hy en Anneke kyk verskrik na mekaar. Hy sien op sy

polshorlosie dat dit twintig voor vyf is. Hy wil opstaan om René Maas te roep, maar Anneke hou sy arm so krampagtig vas dat hy bly sit. Hulle oë is op Jurgen se gesig vasgenael. Hulle sien hoe sy ooglede flikker. Dan gaan sy oë oop. ’n Ruk lank kyk hy onsiende na hulle. Toe kom daar ’n heel flou laggie om sy vervalle mond. “Mamma,” sê hy duidelik, “Mammatjie.” Anneke val met ’n kreet teen hom aan. Oomblikke lank stok sy asemhaling. Sy kom regop en haar mond gaan in ’n geluidlose kreet oop. Daarna hervat die roggeling weer. En toe, meteens, strek hy hom soos iemand wat wakker word. Marc sien hoe sy gesig asof van binne uit glansend word. Hy sterf, dink hy verwonderd en sonder vrees. Jurgen lig sy hand op. Anneke en Marc hou hom verstard dop. “Here Jesus,” sê hy sag, maar steeds heeltemal duidelik en lig sy kop effens van die kussing op. Toe verslap sy hele liggaam soos ’n kind wat rustig slaap. Sy kop sak terug op die kussing en sy hande wat hulle albei instinktief vasgegryp het, sluit styf om hulle s’n. Om sy mond het die effense glimlag gebly. Sy oë sien hulle nie meer nie. Net die monitor piep nog, maar anders nou. Marc kyk werktuiglik daarna. Hy sien die groen ligstrepie vibreer nie meer nie. Dit het ’n reguit lyn gevorm. Hy stoot effens aan Juliette. Sy word meteens en sonder ’n geluid wakker. Hulle kyk hoe Anneke haar hand oor Jurgen se oë lê en sy gesig met soene bedek. Marc word bewus van ander mense in die vertrek. Hy besef vaagweg dat die monitor die nagsuster sou gewaarsku het. Iemand reik ’n glasie vloeistof na Anneke, maar Maas keer hulle byna ru weg van haar af. Sy lê oor Jurgen gebuig en sy huil nie, sy volg die lyne van sy gesig liggies met haar voorvinger en haar lippe beweeg effens. Juliette snik verskrik soos iemand wat hik. Marc sien hoe dit grys word teen die groot venster agter haar en hy laat sy ken moeg op sy bors sak.

Een en twintig

Drie dae later sit Marc en Juliette op die Rembrandtplein. Die son skyn helder en warm. Dis 28 grade Celsius en dis somervakansie. Heel Nederland is buite. Amsterdam vibreer van lewe en geluid. Oral rondom hulle op die grasstoele van die opelugkafeetjie sit-lê die mense in alle posisies van sonaanbidding. Juliette keer vandag terug Londen toe. Môre vlieg hy en Anneke terug SuidAfrika toe. Ja, en Misja en Jurgen. Hy het Oma Geer reeds gaan groet. Vroeër vandag was daar ’n roudiens vir Jurgen in die kapel by die hospitaal. Hy en Anneke het met Ritsaard en Paul Wassenaar se hulp alles uitgesoek en in orde gebring. Hulle het bly werk omdat hulle nie meer kon dink nie. Bo-op sy persoonlike dokumente was ’n vel papier in ’n wit koevert met buiteop in Jurgen se handskrif die enkele woord: Testament. Alles in die huis in Le Clerqstraat, ook die motor, word kort en saaklik aan Marc bemaak met die wens dat hy alles wat hy nie nodig het nie volgens diskresie kon uitdeel. Hy noem ’n paar artikels wat na sy moeder moet gaan. En die diere moet, as hulle nie geskikte huise kry nie, nie later nie as ’n week ná sy dood aan die slaap gemaak word. Die datum onderaan sy handtekening is dié van drie dae voordat hulle uit Engeland weg is. Marc leun agteroor in sy stoel en maak sy oë moeg toe. Hy voel die son op sy uitgestrekte bene en teen sy ooglede. Hy luister afgetrokke na die fyn note van die fluitspeler op die Rembrandtplein. ’n Oomblik dag hy dat hy die tone van “Sheep may safely graze” onderskei. Maar hy weet al gou hy vergis hom. Hy dink aan die oggend ná Jurgen se dood toe hy so oormoeg en ontsteld was dat hy nie tot rus kon kom nie. Hy het Anneke by Juliette gelaat en ’n trem na die stadsentrum gehaal. Na Anneliese. Dit was nog nie nege-uur nie toe hy aan haar deur klop. Sy het in die roes van slaap nog, hare verwilderd om haar gesig, die deur kom oopmaak. “Marc!” het sy verskrik geroep. En toe: “Marc …?” Sy het meteens haar arms uitgesteek en dit spontaan om hom geslaan, sy gesig teen haar nek aangetrek.

“Jurgen is vanmôre vyfuur dood,” het hy gesê. Hy het haar voel ril. “Kom in.” Hy het opgelet hoe angstig haar oë geword het. “Nee.” Hy kon nie daar binnegaan nie. “Kom, wil jy met my gaan stap?” “Stap?” “Ja, tog!” Hy was skielik geïrriteerd. “Net lóóp, langs die gragte.” Haar mond het getril. “Ja seker. Ek trek net wat aan.” Hy het ongeduldig in die deur bly wag en nie eens opgemerk wat sy aantrek nie. Net ’n stringetjie hare teen haar gesig sien kleef. Hulle het ’n hele ent gestap tussen die woelige mense deur. Sonder praat met net hier en daar ’n onpersoonlike opmerking, en in die Vondelpark uitgekom. Albei met jagende asems van die vinnige pas wat hy aangeslaan het. “Wanneer het jy laas buite gestap?” het hy haar gevra en hy was so ontsteld dat sy mond daarvan droog was. Sy het langs hom gestaan, haar sagte vel vlammend rooi van die fris lug. Hy onthou hoe vol afgryse haar oë was. “Was dit erg?” het sy gevra. ’n Ou vrou met twee honde beurend aan hul leirieme het by hulle verbygekom. “Nee, dit was helemaal nie erg nie.” “Het dit lank geneem?” “Ek dag dat jy nie bang vir die dood is nie.” Haar oë het ontsteld vol trane geskiet, want sy woorde was ru asof hy haar daarmee deur die gesig wou slaan. “Dít het ek nie gesê nie.” “Jy leef so.” Sy het haar kop geskud en die wind het haar rooi hare oor haar gesig en teen haar halfoop mond gewaai. “Nee, Marc …” “Dit het ’n dag lank geneem.”

“Het hy pyn gehad?” Sy het gefluister. “Hoe sal ek weet.” “Het hy … nie gesê nie?” “Hy kon niks meer sê nie.” “Was hy bewusteloos?” “Nee.” Sy het haar oë van skrik toegeknyp. “Jy bedoel dat hy kon hoor, maar nie praat nie …?” “Waarskynlik,” het hy ru gesê, bewend van ontsteltenis. “Was jy alleen by hom?” “Sy ma was ook daar.” Haar gesig het versag. “Jy het haar laat kom?” Hy’t geknik. “Het hy nooit weer gepraat nie?” Hy het weggekyk voor haar brandende oë. “Net toe hy gesterf het.” Sy het moeilik gesluk. “Wat …?” “Hoekom vra jy dit?” “Ek weet nie.” Hy het gekyk hoe sy haar arms krampagtig oor haar bors vou. Soos hy Juliette ook in die hospitaalgang sien doen het. Die verskriklike woede het in hom begin verskiet. “Hy het sy ma herken. Hy het haar naam genoem, twee maal.” “Net dit?” Sy het hom stip aangekyk.

Hy het geknik. Anneliese het haar lippe met haar tong natgemaak. “Is jy seker?” “Waarom sou ek nie seker wees nie?” “Jy het eers gesê dat hy nie weer gepraat het nie …” “Hy het dit baie duidelik gesê. ‘Mamma. Mammatjie’.” Sy bors het verskriklik gebrand. Anneliese het begin huil. “Waarom is jy vir my kwaad?” het sy gevra. “Het ek daar skuld aan dat hy doodgegaan het?” Toe het hy haar in sy arms geneem en so styf vasgehou dat hy haar hart bang teen hom kon voel klop. Soos Misja s’n die dag in die hospitaal. “Ek is nie vir jou kwaad nie, Anneliese.” “Gaan jy terug huis toe?” Hy het haar hard oor haar mond gesoen totdat sy hom van haar weggestoot het. “Ja, ek gaan huis toe.” “Kan ons teruggaan?” het sy gevra. Hulle het teruggestap na haar kamer. Langs die pad het hy vir haar blomme gekoop oor hy nie meer geweet het wat om te sê nie. Die middag het hy Claus in Duitsland gebel. Van ’n nommer wat hy in Jurgen se telefoonboekie gekry het. Hy was ontsettend geskok. Marc het die verhaal met dieselfde kortgebakerde woede vertel. “Het hy nog op die einde iets gesê?” het hy gevra. “Nee, hy het nooit gepraat nie.” “O God!” het Claus gefluister. “Waarom het jy my niks laat weet nie?” “Ek het nie daaraan gedink nie.”

“Het hy nie na my …” “Nee.” Toe hulle klaar gepraat het, het hy in die toilet gaan braak en gehuil tot hy nie meer kon asem kry nie. Juliette moes lank deur die deur met hom pleit voor hy uitgekom het. Sy het hom ’n kalmeertablet laat drink en hy het ’n paar uur lank in ’n doodse slaap weggesink. Nou gaan sy gedagtes ook langsaam terug na sy eerste dag in Amsterdam. Na die meisie op die kanaalbrug. Hy wil lag as hy dink hoe hy daar gestaan het. “Waaraan dink jy, Marc?” vra Juliette langs hom. “Baie dinge.” “Soos wat?” “Ag … ek weet nie, aan die eerste dag toe ek hier aangekom het.” “Wanneer was dit?” “Aan die begin van Maart.” “Wanneer het jy Jurg leer ken?” “Die eerste dag.” Dis lank stil tussen hulle, toe sit sy haar hand op sy arm. “Waaraan dink jy dan nog?” Hy antwoord haar nie dadelik nie. Maar later sê hy: “Dat ons soos klaprose is …” Sy kyk vraend na hom. “Hoekom is ons soos klaprose?” “Ons het net sulke dun, dun stengels wat ons aan die aarde vashou …” sê hy en kyk by haar verby oor die mense heen. “Ons is soos ballonne in die wind met woldraadjies aan die grond vasgemaak.” Sy leun na hom oor en draai sy gesig na haar toe. “Liefste Marc,” sê sy erg

ontroerd, “die wind het jou nie stukkend gebreek nie.” Sy oë keer terug na hare en daar kom ’n halwe laggie om sy mond wat so bewe dat hy moeilik praat. “Dink jy nie?” Sy pers haar lippe opmekaar en skud haar kop nadruklik heen en weer. “Nie?” “Nee.”

Nederland Junie 1990

In Klaprose teen die wind bevind Marc, ’n uitgeweke jong Suid-Afrikaner, hom in Nederland. Hier leer ken hy Anneliese met haar borrelende, argelose instelling teenoor seks, maar ook vir Jurgen, wat ’n donker las dra uit sy vroeëre verhouding met sy gestorwe vriend Tako. Marc en Jurgen se reis deur die papawervelde van Engeland, hul wedersydse bewuswording van aangetrokkenheid en terselfdertyd die groeiende besef van onafweerbare onheil, betrek die leser emosioneel en maak die karakters onvergeetlik.

Marzanne Leroux-Van der Boon is op 26 Desember 1940 in Somerset-Wes in die Wes-Kaap gebore. Sy matrikuleer in 1958 aan die Hoër Meisieskool op Worcester. Ná skool behaal sy ’n onderwysdiploma aan die Opleidingskollege op Oudtshoorn en studeer ook later aan Unisa. Sy gee tot 1993 Afrikaans by die Rudolph Steiner Waldorfskool in Constantia in Kaapstad. Sedertdien skryf en vertaal sy voltyds. In die 1970’s begin sy kortverhale en vervolgverhale vir tydskrifte, soos Sarie, Landbouweekblad en Huisgenoot, skryf. Marzanne begin om ook jeugverhale te skryf Somernagdroom (1980), wat al meer as 18 keer herdruk is, en Die wag vir die somer (1981). In 1993 ontvang sy die FAK/Helpmekaarfonds-prys vir Ontspanningsleesstof vir haar roman, Klaprose teen die wind. In 2004 ontvang Marzanne die ATKV-prosaprys vir Granate bloei in Jerusalem. Marzanne woon in Constantia in Kaapstad.

Tafelberg, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad 8001 Posbus 551, Kaapstad 8000, Suid-Afrika www.tafelberg.com

Kopiereg © 1992 Marzanne Leroux-Van der Boon

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingbewaring of –ontsluiting.

Omslagontwerp: Laura Foley E-boekontwerp: Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Eerste uitgawe 1992

Tweeluik-uitgawe (met die titel Skadu’s van gister) 2013 ISBN: 978-0-624-05881-6

Epub-uitgawe: Eerste uitgawe 2013 ISBN: 978-0-624-05882-3 (epub)

Mobi-uitgawe: Eerste uitgawe 2013 ISBN: 978-0-624-06311-7 (mobi)